ویکیپیدیا

باشووری کوردستان

پارچەیەکی کوردستان
(لە کوردستانی باشوورەوە ڕەوانە کراوە)
ئەم وتارە سەبارەت بە ناوچەی جوگرافیاییی باشووری کوردستان نووسراوە. بۆ سیستەمە سیاسییەکەی باشووری کوردستان، بڕوانە ھەرێمی کوردستان.

باشووری کوردستان[١][٢][٣][٤] یان کوردستانی باشوور ناوێکی فەرمییە بۆ بەشێکی وڵاتی عێراق کە دانیشتووانی کوردن و سنووری لەگەڵ ئێران (ڕۆژھەڵاتی کوردستان)، تورکیا (باکووری کوردستان) و سووریا (ڕۆژاوای کوردستان) ھەیە[٥][٦] و لە باشووری کوردستاندا ھەڵکەوتووە. کوردستانی باشوور تەنیا پارچەیەکی کوردستانە کە خاوەنی ھەرێمێکی ئۆتۆنۆمی بە ناوی ھەرێمی کوردستانە کە بەشێکی زۆری ناوچەکانی باشووری کوردستان دەگرێتەوە و لەلایەن حکوومەتی ھەرێمی کوردستانەوە بەڕێوە دەبردرێت. ھەرێمی کوردستان ھەرێمێکی خۆسەرە و لە دەستووری عێراقدا دانپێدانراوە.[٧] ئەم بەشەی کوردستان چەند شارێکی گەورەی وەک: ھەولێر،[٨] و سلێمانی، و دھۆک و ھەڵەبجە و کەرکووک لە خۆ دەگرێت، ژمارەی دانیشتوانی باشوری کوردستان نزیکەی ٨ ملیۆن کەسە و ٢ ملیۆن کوردیش لە ناوەڕاست و باشوری عێراق ئەژین

سنووری باشووری کوردستان ██ خاکی دەسەڵاتی ئێستای ھەرێمی کوردستان ██ ناوچەی جێناکۆک لە ناو ھەرێمی کوردستان ██ ناوچەی جێناکۆک لە ناو عێراق ██ دەوڵەتی عێراق

حکوومەتی ھەرێمی کوردستان لەسەر تەواوی خاکی باشووری کوردستان درووست نەبووە، بەڵکو زۆرێک لە خاکەکەی ماوە بخرێتەوە سەری، بەم خاکەش دەوترێت ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان و ناوچەی جێناکۆکن، و لە دەستووری عێراقدا باسی ئەم ناکۆکییە کراوە و بە (ماددەی ١٤٠) ناوی دەھێندرێت، کەواتە باشووری کوردستان پێکھاتووە لە ھەرێمی کوردستان و ناوچەکانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی کوردستان. بەھۆی سیاسەتی چەوتی حیزبی بەعس بە گۆڕینی دیمۆگرافیای خاکی باشووری کوردستان و بە عەرەباندنی، ھەروەھا سستی دەسەڵاتدارانی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان لە بەرامبەر چارەسەرکردنی ئەم ناکۆکییەدا تاوەکوو ئێستا ئەم کێشەیە وەک خۆی ماوەتەوە.

ناو

دەستکاری

سەرچاوەی وردی ناوی کورد ڕوون نییە. پاشگری -ستان زاراوەیەکی ئێرانییە بۆ ناوچە. وەرگێڕانی ڕستەیی بۆ کوردستان بریتییە لە "ھەرێمی کورد". یەکێک لە ناوە کۆنەکانی کوردستان کاردۆخە.[٩][١٠]

زاراوەی باشووری کوردستان لە ناو کورداندا داھاتووە، بەھۆی ئەوەی خاکی کوردستان دابەش کراوەتە سەر وڵاتانی تورکیا و ئێران و عێراق و سووریا، ھەڵکەوتەی خاکی باشووری کوردستان لە ناو خاکی کوردستاندا کەوتووەتە باشوورییەوە، لە بەرئەوە بە باشووری کوردستان ناوی دەھێنن.

جوگرافیا

دەستکاری
 
دەریاچەی دووکان
 
زێی گەورە نزیک هەولێر
 
دۆڵێک لە نزیک شاری ڕەواندز لە باکووری ئەو وڵاتە

کوردستانی باشوور تاڕادەیەکی زۆر ناوچەکانی چیاوییە و بەرزترن لووتکە چیا ٣,٦١١ م (١١,٨٤٧ پێ)کە ئەویش چیخی دەرێیە.[١١] لە نموونەی چیاکانی دیکەی کوردستان زاگرۆس و شنگال و حەمرین و چیای نیسیر و قەندیل و برادۆست و ھەندرێن و ھەڵگورد. زۆر ڕووبار بەناو ناوچەکەدا تێدەپەڕن. زێی گەورە و زێی بچووک لە ناوچەکەدا بەرەو ڕۆژھەڵات-ڕۆژئاوا دەڕۆن. ڕووباری دیجلە لە باکووری کوردستان دەڕژێتە ناوچەکانی عێراق.

سروشتی شاخاوی ناوچەکانی کوردستانی باشوور و جیاوازی پلەکانی گەرما لە بەشە جیاوازەکانیدا، ھەروەھا بوونی ڕووبار و دەریاچەکانی وای کردووە ئەم ناوچەیە ببێتە شوێنێکی وەرزێری و گەشتگوزار.گەورەترین دەریاچەی ناوچەکە دەریاچەی دووکانە ،لەگەڵ بوونی چەندن دەریاچەی بچووک لەوانە دەریاچەی دەربەندیخان و دەریاچەی دھۆک.بەشەکانی ڕۆژئاواو باشووری ئەم ناوچەیە زیاتر دەشت و گرد و دۆڵن.ناوچە شاخاوییەکان بە ڕووەکی خۆرسک دەوڵەمەندن.

پارێزگاکان

دەستکاری

ھەولێر وەکوو پایتەختی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ناسراوە کە لەم بەشەی کوردستان دامەزراوە. پارێزگاکان بریتین لە:ھەولێر[٨]، سلێمانی ، دھۆک ،ھەڵەبجە، کەرکووک بەشێک لە ،دیالە ،مووسڵ ، واسیت،سەلاحەددین

ئاوو ھەوا

دەستکاری
 
ئەشکەوتی شانەدەر بە ڕووەکی دەریای ناوەڕاست دەورە دراوە.

بەھۆی بەرزی و نزمییەوە، ئاو و ھەواکەی جیاوازترە لە ناوچەکانی دیکەی عێراق تێکڕای پلەکانی گەرمی لە وەرزی ھاوین لە نێوان ٣٥ °C (٩٥ °F) لە ناوچە شاخاوییەکانی باکوور تا ٤٠ °C (١٠٤ °F) لە باشووری ڕۆژئاوا،نزمترین پلەی گەرمی لە نێوان ٢١ °C (٧٠ °F) تا ٢٤ °C (٧٥ °F) سەدی دایە. بەڵام لە وەرزی زستان بە پێچەوانەی ناوچەکانی دیکە عێراق نزمترە و بە تێکڕا بەرزترین پلەی گەرما لە نێوان ٩ °C (٤٨ °F) و ١١ °C (٥٢ °F)دایە و لەگەڵ نزمترین ئاست کە لە دەوری ٣ °C (٣٧ °F) دەسوڕێتەوە لە ھەندێک ناوچە تا ڕادەی بەستن نزم دەبێتەوە. بە شێوەیەکی گشتی ھەرسێ وەرزی زستان، پاییز ، بەھار ، بارانی لێ دەبارێت، وەرزی ھاوینی وشک و گەرمە.ناوبەناو لە وەرزی زستان بەفر لە شارەکان دەبارێت .

ئابووری

دەستکاری

پارێزگاکانی دھۆک و ھەولێر و سلێمانی دەوڵەمەندن بە زەوییە کشتوکاڵییەکان. گەنم و دانەوێڵەی تر لەوێ دەچێنرێت. زۆربەی ناوچەکان باراناوین، بەڵام ھەندێک سیستەمی ئاودێری بچووکتریش لە شوێنی خۆیانن.[١٢] گەشتیاری لقێکی دیکەیە کە ھەرێمی کوردستان پشتی پێدەبەستێت، کە توانی لە ساڵی ٢٠١٤ دا ھەولێر وەک پایتەختی گەشتوگوزار لە لایەن ئەنجومەنی گەشتیاری عەرەبیەوە بناسێنرێت.[١٣]

مێژوو

دەستکاری

سەردەمی پێش ئیسلام

دەستکاری

لە سەردەمی پێش مێژوودا، ناوچەکە شوێنی کولتووری نیاندەرتاڵ بووە وەک ئەوەی لە ئەشکەوتی شانەدەردا دۆزراوەتەوە. ناوچەکە لە نزیکەی ٧٠٠٠ساڵی پێش زایین لەژێر کولتوری چەرمۆ بووە. سەرەتاییترین شوێنی سەردەمی بەردینە نوێیەکانی کوردستان لە (تل حەسون)ەیە، ناوەندی کولتوری حەسونە، دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ساڵی ٦٠٠٠ پێش زایین.

لە سەردەمی برۆنزی سەرەتایی و ناوەڕاستدا ناوچەکە لە ڕووی جوگرافییەوە بە سوباریەکان ناسرابوو و لەگەڵ گۆتی و لۆلۆبییەکان نیشتەجێ بوو. لە ساڵی ٢٢٠٠ پێش زایین (نارام-سین)ی ئەکەدی ناوچەکەی داگیرکرد و لە ساڵی ٢١٥٠ پێش زایین ھاتە ژێر دەسەڵاتی گۆتییەکان.[١٤][١٥]شارە سەرەکییەکانی ناوچەکە کە لەم قۆناغەدا لە نووسراوەکاندا ئیسپاتی کراون بریتین لە مەردامان، ئازوھینوم، نینێت(نەینەوا)[١٦]، ئارافا، ئوربیلوم، و کوردا.[١٧][١٨]

لە سەرەتای ھەزارەی دووەمدا ناوچەکە لەلایەن شانشینی کورداوە بەڕێوەدەبرا،[١٩][٢٠] جگە لە دوو دەیە لە سەدەی ١٨ی پێش زایین کە لەلایەن (ئەمۆرییە شەمشی ئەداد)ەوە داگیرکرا،[٢١] و خرایە ناو شانشینی میزۆپۆتامیای سەرەوە.[٢٢] لە ساڵانی ١٧٦٠ پێش زایین شانشینی کوردا ڕووبەڕووی لەشکرکێشی شارستانیەتی ئیلام بووەوە و ئەشنۆنا لە کاتی شەڕی بابل و ئیلام و شانشینی لە کۆتاییدا لایەنگری ماری و بابلی کرد.[٢٣]

لە سەدەی ١٦ پێش زایین میتانییەکان ناوچەکەیان خستە ناو ئیمپراتۆریەتی حووری خۆیانەوە. دوای لەناوبردنی ئیمپراتۆریەتی میتانی لەلایەن ھیتییەکانەوە لە نێوان سەدەی ١٤-١٣ پێش زایین ناوچەکە وردە وردە کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئاشوورییەکان.[٢٤][٢٥][٢٦] توکوڵتی-نینورتای یەکەم لە سەدەی ١٣ی پێش زایین دواجار ھەموو ناوچەکەی داگیرکرد و یەکێک لە فەرماندەکانی کردە والی گوند و شارۆچکەکانی کوردا.[٢٧] کوردا کورت کرایەوە بۆ پارێزگایەک کە ناوەندەکەی لە دەوری شنگالی ئێستا بوو.[٢٨] ناوی ھەولێری ئەکەدیایی کراوە بە ئەربائیلۆ، و لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری نوێدا شارەکە بەھۆی پەرستنی جیاوازی ئیشتارەوە ناوبانگی دەرکرد.[٢٩] ناوچەکە بەشێکی لە ژێر دەسەڵاتی ئورارتوو و شانشینی موساسیردا بوو لە سەرەتای ھەزارەی یەکەمی پێش زایین. شارۆچکەی ڕەواندزی ئێستا ناوەندێکی ئایینی ئورارتوویەکان بووە.[٣٠]

مادەکان لە سەدەی حەوتەمی پێش زایین ناوچەکەیان داگیرکرد. دواتر کەوتە ژێر دەسەڵاتی ھەخامەندییەکان و وەک بەشێک لە مرزوبانی میدیا مایەوە.[٣١] کاتێک زینۆفۆن لە سەدەی چوارەمی پێش زایین بەو ناوچەیەدا تێپەڕی، مادەکان تێیدا نیشتەجێ بوون.[٣٢] لە ساڵی ٣٣٢ پێش زایین ناوچەکە کەوتە دەست ئەسکەندەری مەزن و دواتر لەلایەن ئیمپراتۆریەتیی سلووکی یۆنانیەوە حوکمڕانی کرا تا ناوەڕاستی سەدەی دووەمی پێش زایین کە کەوتە دەست میھردادی یەکەمی ئەشکانی. لە ماوەی چوار سەدەی سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی (٢٤٧ پێش زایین تا ٢٢٦ ز) ناوچەکە لەلایەن میرنشینە نیمچە سەربەخۆکانی بارزان و شارەزوورەوە بەڕێوەدەبرا و لە سەدەی یەکەمدا بەشێکی لە ژێر دەسەڵاتی شانشینی جووەکانی ئادیابین بوو.[٣٣][٣٤] لە نێوان سەدەی سێیەم و چوارەمدا ناوچەکە لەلایەن (بنەماڵەی کایوس)ەوە بەڕێوەدەبرا تاوەکو لە ساڵی ٣٨٠ی زایینیدا خرایە ناو ئیمپراتۆریەتیی ساسانی و ناوی گۆڕدرا بۆ نۆدشەراگان.[٣٥] ناوچەکە لە نێوان سەدەی یەکەم و پێنجەمدا وردە وردە کرایە ئایینی مەسیحی و ھەولێر بوو بە شوێنی مەترۆپۆلیتانی ھادیابی کەنیسەی ڕۆژھەڵات[٣٦] و دابەش بوو بەسەر چەندین قەشەدا بە ناوەکانی مەرگە، بێت گەرمای، بێت قردو، بێت مەھقارد، بێت بیھقارد، بێت نوھادرا و شەھرقەرد. بە زمانی سوریانی ناوچەکە بە شێوەیەکی باو پێی دەگوترا بێت قەردوای.[٣٧][٣٨]

سەردەمی ئیسلام

دەستکاری
 
ویلایەتی وان و ویلایەتی مووسڵی عوسمانی لە ساڵی ١٨٩٩. باشووری کوردستان بە ویلایەتی مووسڵ(سەوز) داپۆشراوە، کە دابەش بووە بەسەر سنجاغەکانی مووسڵ (پارێزگای نەینەوا)، کەرکووک (پارێزگای کەرکووک و پارێزگای ھەولێر)، و سولەیمانی (پارێزگای سلێمانی). لە ڕۆژھەڵاتەوە فارس و باشووریش ویلایەتی بەغدایە.
 
نەخشەی ئێتنۆگرافیای خاکی باشووری کوردستان، کە لەلایەن کۆمیسیۆنەوە کۆکراوەتەوە بەپێی دوایین ئامار کە لەلایەن حکومەتی عێراق (١٩٢٢-١٩٢٤)، کۆمەڵەی نەتەوەکانەوە داڕێژراوە. سەوز دانیشتوانی کورد لە ناوچەکە نیشان دەدات، زەرد بۆ عەرەب و وەنەوشەیی بۆ ئێزیدی بەکاردێت.
 
شانشینی سەربەخۆی کورد و میرنشینە ئۆتۆنۆمییەکان لە نزیکەی ساڵی ١٨٣٥

ناوچەکە لە ناوەڕاستی سەدەی حەوتەمی زایینیدا لەلایەن موسڵمانانی عەرەبەوە داگیرکرا، لەکاتێکدا ھێزە داگیرکەرەکان ئیمپراتۆریەتیی ساسانیان داگیرکرد، ناوچەکە کەوتە دەست موسڵمانان دوای ئەوەی لە مووسڵ و تکریت شەڕیان لەگەڵ کورددا کرد،[٣٩] عتبەی کوڕی فەرقاد کاتێک لە ساڵی ٦٤١ ھەولێری داگیرکرد، ھەموو قەڵاکانی کوردی گرت.[٤٠] ئەو ناوچەیە بووە بەشێک لە خەلافەتی ڕاشیدوون و دەوڵەتی ئەمەوی و دواتر خەلافەتی عەباسی، پێش ئەوەی ببێتە بەشێک لە میرنشینە جۆراوجۆرەکانی ئێران و تورکی و مەغۆل. دوابەدوای ھەڵوەشاندنەوەی ئاق قۆینلۆ، ھەموو خاکەکانی بە باشووری کوردستان ھاوچەرخەوە لە سەرەتای سەدەی ١٦دا بۆ ئێرانی سەفەوی گوازرایەوە.

لە نێوان سەدەی ١٦ و ١٧ ئەو ناوچەیەی کە ئێستا بە باشووری کوردستان ناسراوە، (پێشتر سێ میرنشینی بابان و میرنشینی بادینان و میرنشینی سۆران حوکمڕانی دەکرد) بە بەردەوامی لە نێوان ڕکابەرە سەرەکییەکانی سەفەوییەکان و عوسمانییەکان تێپەڕی و دەھاتەوە، تا ئەو کاتەی عوسمانییەکان توانیان بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرن لە ناوچەکەدا کە لە ناوەڕاستی سەدەی ١٧ەوە دەستی پێکرد لە ڕێگەی شەڕی عوسمانی و سەفەوی (١٦٢٣-٣٩) و گرێبەستی زەھاب کە لە ئەنجامدا ھاتە ئاراوە. لە سەرەتای سەدەی ھەژدەھەمدا بۆ ماوەیەکی کورت بۆ ئەفشارییەکانی ئێران بە سەرکردایەتی نادر شا دەسەڵاتی بەسەر ناوچەکەدا گرت. دوای مردنی نادر شا لە ساڵی ١٧٤٧، سەروەری عوسمانی سەپێندرایەوە و لە ساڵی ١٨٣١دا دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی عوسمانی دامەزرا کە تا جەنگی جیھانی یەکەم بەردەوام بوو، کاتێک عوسمانییەکان لەلایەن ئینگلیزەکانەوە شکستیان ھێنا.

لە سەردەمی بەریتانیادا

دەستکاری
 
شێخ مەحموودی حەفید سەرکردەی زنجیرەیەک ڕاپەڕینی کورد بوو لەدژی ئینتیدابی بەریتانیا لە عێراق
 
شانشینی کوردستان لە ساڵی ١٩٢٣دا

لە سەردەمی جەنگی جیھانیی یەکەمدا، ئینگلیز و فەرەنسی لە ڕێکەوتنامەی سایکس–پیکۆدا ڕۆژاوای ئاسیایان دابەشکرد. پەیمانی سیڤەر (کە نەچووە بواری جێبەجێکردنەوە)، و پەیمانی لۆزان کە جێگەی گرتەوە، بووە ھۆی درووست بوونی کۆماری تورکیای ئێستا. کۆمەڵەی نەتەوەکان ئیختیاری بە فەرەنسا دا بەسەر سووریا و لوبنان و ئیختیاری بە شانشینی یەکگرتوو بەسەر فەلەستین دا (کە ئەوکاتە لە دوو ناوچەی ئۆتۆنۆم پێکھاتبوو: ئینتیدابی فەلەستین و ئیماراتی ڕۆژھەڵاتی ئوردن) و ئەوەی بڕیار بوو ببێتە عێراق. بەشێک لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە نیمچە دورگەی عەرەبی سەرئەنجام لەلایەن عەرەبستانی سعوودی و یەمەنەوە دەستی بەسەردا گیرا.

لە ساڵی ١٩٢٢ بەریتانیا شێخ مەحموودی حەفید بۆ دەسەڵات گەڕاندەوە، بەو ھیوایەی کورد ڕێکبخات بۆ ئەوەی وەک بەربەستێک بەرامبەر تورک مامەڵە بکات، کە تورک داوای خاکی مووسڵ و کەرکووکی دەکرد. بەڵام بە سەرپێچی بەرامبەر ئینگلیزەکان، لە ساڵی ١٩٢٢ شێخ مەحموودی حەفید، شانشینی کوردستانی راگەیاند و خۆی وەک پاشا بەیانکرد. دوو ساڵی خایاند تا ئینگلیزەکان ناوچە کوردنشینەکان بخەنە ژێر ملکەچییەوە، لە کاتێکدا شێخ مەحمود لە شوێنێکی نادیاردا خۆی حەشاردا. لە ساڵی ١٩٣٠ دوای ڕاگەیاندنی وەرگرتنی عێراق لە کۆمەڵەی نەتەوەکان، شێخ مەحموودی حەفید ڕاپەڕینی سێیەمی دەستپێکرد کە بە ھێزی ئاسمانی و زەمینی بەریتانیا سەرکوت کرا.[٤١]

تا ساڵی ١٩٢٧ خێڵی بارزانی بوون بە لایەنگری دەنگی مافەکانی کورد لە عێراق. لە ساڵی ١٩٢٩ بارزانی داوای پێکھێنانی پارێزگایەکی کوردی لە باکووری عێراق کرد. لە ساڵی ١٩٣١ کەسایەتییە دیارەکانی کورد داواکارییەکیان ئاراستەی کۆمەڵەی نەتەوەکان کرد بۆ دامەزراندنی حکومەتێکی سەربەخۆی کوردی. لە کۆتایی ساڵی ١٩٣١ ئەحمەد بارزانی دەستپێشخەری یاخیبوونی کوردەکانی دژی عێراق کرد و ھەرچەندە لە ماوەی چەند مانگێکدا شکستی ھێنا، بزووتنەوەکە دواتر گرنگییەکی گەورەی لە خەباتی کورددا بەدەستھێنا، زەمینەی بۆ یاخیبووێکی کوردی دیار وەک مەلا مستەفا بارزانی دروستکرد.[٤٢]

لە سەردەمی جەنگی جیھانیی دووەمدا بۆشایی دەسەڵات لە عێراق لەلایەن ھۆزە کوردەکانەوە ئیستغلال کرا و بە سەرکردایەتی مەلا مستەفا بارزانی یاخیبوونێک لە باکور سەریھەڵدا و بە شێوەیەکی کاریگەر کۆنترۆڵی ناوچە کوردستانییەکانی بەدەستھێنا تا ساڵی ١٩٤٥، کاتێک عێراقییەکان توانیان جارێکی دیکە بە پشتیوانی بەریتانیا کوردەکان ملکەچ بکەن. لەژێر فشاری حکومەتی عێراق و ئینگلیزەکان کە کاریگەرترین سەرکردەی خێڵەکە بوو، مستەفا بارزانی لە ساڵی ١٩٤٥دا ناچار بە دەربەدەری ئێران کرا. دواتر دوای ڕووخانی کۆماری کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦ ڕووی لە یەکێتیی سۆڤیەت کرد.[٤٣]

شۆڕشی ئەیلوول (١٩٦٠-١٩٧٠)

دەستکاری
 
شۆڕشی بارزان لە ساڵی ١٩٣٢دا

دوای کودەتا سەربازییەکەی ناسیۆنالیستە عەرەبەکان لە ١٤ی تەمموزی ١٩٥٨،[٤٤] مەلا مستەفا بارزانی لە لایەن عەبدولکەریم قاسمەوە بانگھێشت کرا بۆ گەڕانەوەی لە دەربەدەری، بە پێشوازییەکی قارەمان پێشوازی لێکرا. لە چوارچێوەی ئەو ڕێککەوتنەی کە لە نێوان قاسم و بارزانیدا ڕێکخرابوو، قاسم بەڵێنی دابوو کە لە بەرامبەر پاڵپشتی بارزانی لە سیاسەتەکانی خۆی ئۆتۆنۆمی ناوچەیی بە کورد بدات. لە دەستووری کاتیدا عێراق لە جیھانی عەرەبیدا وەسف کراوە بەڵام کورد وەک ھاوبەش لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی دەبینی و لە ئاڵای چەکدا جگە لە شمشێری عەرەبی خەنجەرێکی کوردی لەخۆ گرتبوو. ھاوکات لە ماوەی ساڵانی ١٩٥٩-١٩٦٠ بارزانی بوو بە بەرپرسی پارتی دیموکراتی کوردستان(پ.د.ک)، کە لە ساڵی ١٩٦٠دا پێگەی یاسایی پێدرا. تا سەرەتای ساڵی ١٩٦٠ دەرکەوت کە قاسم بەڵێنەکەی بۆ سەربەخۆیی ناوچەیی جێبەجێ ناکات. لە ئەنجامدا پارتی دیموکراتی کوردستان(پ.د.ک) دەستی کرد بە ئاژاوەگێڕی بۆ ئۆتۆنۆمی ناوچەیی. لە بەرامبەر پەرەسەندنی ناکۆکی کورد، ھەروەھا دەسەڵاتی شەخسی بارزانی، عەبدولکەریم قاسم دەستی کرد بە ھاندانی دوژمنە مێژووییەکانی بارزانی، ھۆزەکانی برادۆست و زێباری، کە بووە ھۆی شەڕی نێوان ھۆزەکان بە درێژایی ساڵی ١٩٦٠ و سەرەتای ١٩٦١.

تا مانگی شوباتی ساڵی ١٩٦١ بارزانی سەرکەوتووانە شکستی بە ھێزەکانی لایەنگری حکومەت ھێنا و پێگەی خۆی وەک سەرکردەی کورد چەسپاند. لەم کاتەدا بارزانی فەرمانی بە ھێزەکانی کرد بەرپرسانی حکومی لە ھەموو خاکی کوردستان دەربکەن. ئەمە لە بەغدا پێشوازییەکی باشی لێ نەکرا و کۆنگرەی سێیەمی مامۆستایانی کورد ھەڵوەشایەوە و تەنانەت عەبدولکەریم قاسم ڕەتیکردەوە کە "کورد" نەتەوەیەکی تایبەت بەخۆی پێکبھێنێت.[٤٥] قاسم دەستی کرد بە ئامادەکاری بۆ ھێرشی سەربازی بۆ سەر باکوور بۆ گەڕاندنەوەی کۆنترۆڵی حکومەت بۆ سەر ناوچەکە. ھاوکات لە حوزەیرانی ساڵی ١٩٦١دا پارتی دیموکراتی کوردستان دوائاگاداری وردی بۆ قاسم دەرکرد و تیایدا ناڕەزایەتییەکانی کوردی خستەڕوو و داوای کرد کە زمانی کوردی لە ناوچە زۆرینە کوردییەکان ببێت بە زمانێکی فەرمی. قاسم چاوپۆشی لە داواکارییەکانی کورد کرد و درێژە بە پلاندانانی خۆی بۆ شەڕ دا.

 
مەلا مستەفا بارزانی لەگەڵ عەبدولکەریم قاسم لە ساڵی ١٩٥٩دا

تا ١٠ی ئەیلول کە یەکەیەکی سوپای عێراق کەوتە بۆسەی کۆمەڵێک کوردەوە، ڕاپەڕینی کورد بەڕاستی دەستی پێکرد. لە بەرامبەر ھێرشەکەدا قاسم ھێرشی کردە سەر و فەرمانی بە ھێزی ئاسمانیی عێراقی کرد کە گوندە کوردنشینەکان بەبێ جیاوازی بۆردومان بکەن، کە دواجار خزمەت بە کۆکردنەوەی تەواوی دانیشتوانی کورد بە پێوەرەکەی بارزانی کرد. بەھۆی بێمتمانەیی قووڵی قاسم بە سوپای عێراق کە بە مەبەست نەیتوانی بە شێوەیەکی گونجاو چەکدار بکات (لە ڕاستیدا قاسم سیاسەتی بەشەخۆراکی تەقەمەنی جێبەجێ کرد)، حکومەتەکەی قاسم نەیتوانی یاخیبوونەکە ملکەچ بکات. ئەم چەقبەستووییە کوتلە زلھێزەکانی ناو سەربازی تووڕە کرد و دەوترێت یەکێک لە ھۆکارە سەرەکییەکانی پشت کودەتاکەی ڕژێمی بەعس دژی قاسم لە شوباتی ١٩٦٣. لە تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٦٣، دوای شەڕی ناوخۆیی بەرچاو لە نێوان باڵە مەدەنی و سەربازییەکانی بەعسییەکان، لەلایەن عەبدولسەلام عارفەوە بە کودەتایەک لە کارەکانیان دوورخرانەوە. پاشان دوای ھێرشێکی تری شکستخواردوو، عارف لە شوباتی ١٩٦٤ ئاگربەستی ڕاگەیاند کە بووە ھۆی لێکترازان لە نێوان ڕادیکاڵە شارییە کوردییەکان(باڵی مەکتەبی سیاسی) لە لایەک و ھێزی پێشمەرگە (ئازادیخوازان) بە سەرۆکایەتی بارزانی لە لایەکی دیکە.

بارزانی ڕازی بوو بە ئاگربەست و ڕادیکاڵەکانی لە حیزب دەرکرد. دوابەدوای مردنی چاوەرواننەکراوی عەبدولسەلام عارف کە دواتر عەبدولڕەحمان عارف براکەی لە شوێنی دانا، حکومەتی عێراق ھەوڵێکی دواجار بۆ شکستپێھێنانی کورد دەستپێکرد. ئەم ھەڵمەتە لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٦٦دا شکستی ھێنا، کاتێک ھێزەکانی بارزانی لە شەڕی چیای ھەندرێن لە نزیک ڕەواندز بە تەواوی سوپای عێراقیان تێکشکاند. لەم شەڕەدا دەگوترا کە کورد تەواوی لیوایەکی سەربڕیوە. ڕەحمان عارف بە داننان بە بێھودەیی درێژەدان بەم ھەڵمەتە، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٦٦ بەرنامەی ئاشتی ١٢ خاڵی ڕاگەیاند، کە بە ھۆی ڕووخانی ڕەحمان عارف لە کودەتایەکی ساڵی ١٩٦٨ لە لایەن حیزبی بەعسەوە جێبەجێ نەکرا.

حکومەتی بەعس ھەڵمەتێکی بۆ کۆتایی ھێنان بە یاخیبوونی کورد دەستپێکرد، کە لە ساڵی ١٩٦٩دا. ئەمەش بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ ململانێی دەسەڵاتی ناوخۆی بەغدا و ھەروەھا گرژییەکانی لەگەڵ ئێران. جگە لەوەش یەکێتیی سۆڤیەت فشاری خستە سەر عێراقییەکان بۆ ئەوەی لەگەڵ بارزانی ڕێکبکەون. پلانی ئاشتی لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٠ ڕاگەیەندرا و ئۆتۆنۆمییەکی فراوانتری کوردی بۆ دابین کرا. ھەروەھا لە پلانەکەدا نوێنەرایەتی کورد لە ئۆرگانەکانی حکومەتدا بەشداربن، کە لە ماوەی چوار ساڵدا جێبەجێبکرێت. سەرەڕای ئەمەش، حکومەتی عێراق لە ھەمان قۆناغدا دەستی بە بەرنامەی تەعریبکردن کرد لە ناوچە دەوڵەمەندەکانی نەوتی کەرکووک و خانەقین.[٤٦]

لە ساڵانی دواتردا حکومەتی بەغدا بەسەر دابەشبوونە ناوخۆییەکانیدا زاڵ بوو و لە نیسانی ١٩٧٢دا پەیمانی دۆستایەتی لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت ئەنجامدا و کۆتایی بە گۆشەگیریی خۆی ھێنا لەناو جیھانی عەرەبیدا. لە لایەکی دیکەشەوە کورد بە پشتبەستن بە پشتیوانی سەربازی ئێران مایەوە و بۆ بەھێزکردنی ھێزەکانی کە نەیتوانی ھیچ کارێک بکات.

ڕێکەوتننامەی جەزائیر

دەستکاری
 
ھەرێمی خۆسەری(ئۆتۆنۆمی) کوردستان لە ساڵی ١٩٧٥

لە ساڵی ١٩٧٣ ئەمریکا ڕێککەوتنێکی نھێنی لەگەڵ شای ئێران کرد بۆ ئەوەی لە ڕێگەی دەزگای ھەواڵگریی ناوەندییەوە دەست بکات بە دابینکردنی پارەی شاراوە بۆ یاخیبووانی کورد دژی بەغدا و بە ھاوکاری مۆساد، کە ھەردووکیان لە ڕێگەی دەستپێکردنی لەشکرکێشی عێراقەوە و بۆ ئێستاش لە وڵاتدا چالاکن.[٤٧] تا ساڵی ١٩٧٤ حکومەتی عێراق بە ھێرشێکی نوێ بۆ سەر کورد تۆڵەی کردەوە و پاڵیان پێوەنا لە سنووری ئێران لەگەڵ ئێران. عێراق تارانی ئاگادار کردەوە کە ئامادەیە داواکارییەکانی دیکەی ئێران جێبەجێ بکات لە بەرامبەر کۆتایی ھێنان بە ھاوکارییەکانی بۆ کورد. بە نێوەندگیری ھواری بومدینی سەرۆک کۆماری جەزائیر، ئێران و عێراق لە مانگی ئازاری ١٩٧٥ گەیشتنە یەکلاییکردنەوەی ھەمەلایەنە کە بە ڕێکەوتننامەی جەزائیر ناسراوە.[٤٨] ڕێککەوتنەکە کوردەکانی بێدەسەڵات کرد و تاران پێداویستیەکانی بۆ بزووتنەوەی کورد بڕی. بارزانی لەگەڵ زۆرێک لە لایەنگرانی چووە ئێران. ھەندێکی تر بە کۆمەڵ خۆیان ڕادەست کرد و دوای چەند ڕۆژێک یاخیبوونەکە کۆتایی ھات.

لە ئەنجامدا حکومەتی عێراق دوای ١٥ ساڵ کۆنترۆڵی خۆی بەسەر ناوچەی باکور درێژکردەوە و بەمەبەستی دەستەبەرکردنی نفوزی خۆی، بەرنامەی بەعەرەبکردن دەستپێکرد بە گواستنەوەی عەرەبەکان بۆ دەوروبەری کێڵگە نەوتییەکانی باکوری عێراق بەتایبەتی کێڵگە نەوتییەکانی دەوروبەری کەرکووک و ناوچەکانی دیکە کە تورکمان و کورد و مەسیحییان تێدابوو. ئەو ڕێوشوێنە سەرکوتگەرانەی کە حکومەت لە دوای ڕێکەوتننامەی جەزائیر لە دژی کورد ئەنجامیاندا، بووە ھۆی دووبارە پێکدادان لە نێوان سوپای عێراق و پێشمەرگە کوردەکان لە ساڵی ١٩٧٧دا. لە ساڵانی ١٩٧٨ و ١٩٧٩دا ٦٠٠ گوندی کوردی سووتێنراون و نزیکەی ٢٠٠ ھەزار کورد ڕاگوێزران بۆ ناوچەکانی دیکەی وڵات.[٤٩]

ھەڵمەتی تەعریبکردن و شۆڕشی یەکێتی

دەستکاری

حکومەتی بەعسی عێراق کەمینەکانی (کورد، ئێزیدی، ئاشوورییەکان، شەبەک، ئەرمەنی، تورکمان، مەندائی) بەزۆر ئاوارە و بە عەرەب کرد، ھاوتەریب لەگەڵ سیاسەتە کۆلۆنیالیزمە دانیشتووەکان، لە شەستەکانەوە تا سەرەتای ٢٠٠٠ەکان، بە مەبەستی گواستنەوەی دیمۆگرافیای باکووری عێراق بەرەو ھەژموونی عەرەب. حیزبی بەعس لە سەردەمی سەددام حوسێن لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە خەریکی دەرکردنی جوڵانەوەی کەمینەکان بوو. لە ساڵانی ١٩٧٨ و ١٩٧٩دا ٦٠٠ گوندی کوردی سووتێنراون و نزیکەی ٢٠٠ ھەزار کورد ڕاگوێزران بۆ ناوچەکانی دیکەی وڵات.[٥٠]

ھەڵمەتەکان لە سەردەمی ململانێی عێراق و کورددا ڕوویانداوە، کە تا ڕادەیەکی زۆر پاڵنەری ململانێی نەتەوەیی و سیاسی کورد – عەرەب بووە. بەرنامەکانی نیشتەجێکردنی عەرەب لە کۆتاییەکانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا گەیشتە لوتکە و ھاوتەریب لەگەڵ ھەوڵەکانی ڕژێمی بەعسی بۆ کەمکردنەوەی دانیشتوان. ئەو سیاسەتە بەعسیانەی کە پاڵنەری ئەو ڕووداوانەن، ھەندێک جار بە "کۆلۆنیالیزمی ناوخۆیی" ناودەبرێن، کە لەلایەن دکتۆر فرانسیس کۆفی ئەبیوەوە بە بەرنامەیەکی "عرەببوون'ی کۆلۆنیالیزم" وەسف کراوە، کە دیپۆرتکردنەوەی کورد بە قەبارەیەکی بەرفراوان و نیشتەجێکردنی زۆرەملێی عەرەب لە ناوچەکەدا دەگرێتەوە.[٥١]

شەڕی ئێران-عێراق و شاڵاوی ئەنفال

دەستکاری
 
گۆڕی قوربانیانی کیمیابارانی ھەڵەبجە

لە کاتی شەڕی ئێران و عێراق، حکومەتی عێراق دیسان سیاسەتی دژە کورد جێبەجێ کرد و شەڕی ناوخۆی دیفاکتۆ سەریھەڵدا. عێراق بە شێوەیەکی بەرفراوان لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە شەرمەزار کرا، بەڵام ھەرگیز بەھۆی ڕێوشوێنی ستەمکارییەوە سزای جددی نەدرا، لەوانە بەکارھێنانی چەکی کیمیایی دژی کورد،[٥٢] کە بووە ھۆی مردنی ھەزاران کەس. شاڵاوی ئەنفال جینۆسایدێکی سیستماتیکی گەلی کورد لە عێراق پێکھێنا، شەپۆلی دووەم و بەرفراوانتر و بەربڵاوتر لە ٢٩ی ئازاری ١٩٨٧ دەستی پێکرد تا ٢٣ی نیسانی ١٩٨٩، کاتێک سوپای عێراق بە فەرماندەیی سەددام حوسێن و عەلی حەسەن ئەلمەجید ھەڵمەتێکی جینۆسایدیان دژی کورد ئەنجامدا، تایبەتمەند بەم پێشێلکاریانەی خوارەوەی مافەکانی مرۆڤ: بەکارھێنانی بەربڵاوی چەکی کیمیایی و وێرانکردنی بە بەکۆمەڵی نزیکەی دوو ھەزار گوند و ئەنفالکردنی نزیکەی ٥٠ ھەزار کوردی گوندنشین، بە کۆنەپەرستانەترین خەمڵاندنەکان. شارۆچکەی گەورەی کوردنشینی قەڵادزێ(ژمارەی دانیشتوانی ٧٠ ھەزار) بە تەواوی لەلایەن سوپای عێراقەوە وێران بوو. ھەروەھا لە ھەڵمەتەکەدا بەعەرەبکردنی کەرکووک، بەرنامەیەک بۆ دەرکردنی کورد و نەتەوەکانی دیکە لەو شارە دەوڵەمەندە نەوتییە و ھێنانی دانیشتوانی عەرەبی ناوەڕاست و باشووری عێراق.[٥٣]

قۆناغی ئۆتۆنۆمی

دەستکاری

دوای شەڕی کەنداوی فارس

دەستکاری

ھەرچەندە لە ساڵی ١٩٧٠دا لەسەر سەربەخۆیی ڕێککەوتن کرابوو، بەڵام دانیشتوانی ناوچەکە ھیچ ئازادییەکی دیموکراسییان بەھرەمەند نەبوو، ڕووبەڕووی ھەلومەرجی ھاوشێوەی باقی عێراق بوونەتەوە. دوای ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١ لە دژی سەددام حوسێن لە کۆتایی شەڕی کەنداوی فارس، شتەکان دەستیان بە گۆڕان کرد. بڕیارنامەی ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاسایش دوای نیگەرانی نێودەوڵەتی بۆ سەلامەتی پەنابەرانی کورد، پەناگەیەکی ئارام لەدایکبوو. ئەمریکا و ھاوپەیمانان ناوچەی قەدەغەی فڕینیان بەسەر بەشێکی زۆری باکووری عێراق دامەزراند،[٥٤] بەڵام سلێمانی و کەرکووک و ناوچە گرنگەکانی دیکەی دانیشتووانی کوردی بەجێھێشت. پێکدادانی خوێناوی نێوان ھێزەکانی عێراق و سەربازە کوردییەکان بەردەوام بوو و، دوای گەیشتن بە ھاوسەنگییەکی نائارام و لەرزۆکی ھێز، حکومەتی عێراق لە ئۆکتۆبەری ١٩٩١دا بە تەواوی کارمەندانی سەربازی و کارمەندانی دیکەی لە ناوچەکە کشاندەوە و ڕێگەی بە کوردستانی عێراق دا بە شێوەیەکی دیفاکتۆ سەربەخۆ کاربکات. دەبوو ئەو ھەرێمە لە لایەن دوو حیزبی سەرەکیی کوردییەوە بەڕێوە بچێت؛ پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی کوردستان. ھەروەھا ھەرێم ئاڵا و سروودی نەتەوەیی خۆی ھەیە.

 
ئاکامەکانی شەڕی براکوژی

ھاوکات عێراق گەمارۆی ئابوری بەسەر ناوچەکەدا سەپاند و دابینکردنی نەوت و خۆراکی کەمکردەوە.[٥٥] ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان، ١٩٩٢ ئەنجامدرا، ئەنجامێکی بێ ئەنجام بوو، ئەنجومەنەکە نزیکەی بە یەکسانی لە نێوان دوو پارتی سەرەکی و ھاوپەیمانەکانیاندا دابەش بوو. لەو ماوەیەدا کورد دووچاری گەمارۆیەک بوو: یەکێکیان لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بەسەر عێراقدا سەپێندرا و یەکێکیان لەلایەن سەددام حوسێنەوە بەسەر ناوچەکەی خۆیاندا سەپێندرا. ئەو زەحمەتە ئابورییە سەختانەی بەھۆی گەمارۆکانەوە ھاتبوونە ئاراوە، گرژی و ئاڵۆزییەکانی نێوان ھەردوو حزبی سیاسی باڵادەست، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانی کوردستان، لەسەر کۆنترۆڵکردنی ڕێگا بازرگانییەکان و سەرچاوەکانی بازرگانی، پەرەپێدا. پەیوەندییەکانی نێوان پارتی و یەکێتی لە ئەیلوولی ١٩٩٣ەوە دەستی بە ئاڵۆزی مەترسیدار کرد، دوای ئەوەی شەڕی براکوژی لە نێوان لایەنەکاندا ڕوویدا.

لە دوای ساڵی ١٩٩٦، ١٣٪ی فرۆشی نەوتی عێراق بۆ ھەرێمی کوردستان تەرخانکرا و ئەمەش بووە ھۆی ئاوەدانی ڕێژەیی لە ناوچەکەدا. لەبەرامبەریشدا پارتی دیموکراتی کوردستان توانی ڕێگەی قاچاخچێتی نەوت لە ڕێگەی ئەو خاکانەی کە پارتی دیموکراتی کوردستانی کۆنترۆڵ بوو، بە بەشداری کارای ئەندامانی باڵای بنەماڵەی بارزانی دامەزرێنێت. باجدان لەسەر ئەم بازرگانییە لە خاڵی پەڕینەوە لە نێوان خاکی سەدام و خاکی ژێر دەسەڵاتی کورد و پاشان بۆ ناو تورکیا، لەگەڵ داھاتی خزمەتگوزاریی پەیوەندیدار، بەو مانایە بوو کە ھەرکەسێک دھۆک و زاخۆی کۆنترۆڵ کردبێت، توانای ئەوەی ھەبووە ھەفتانە چەند ملیۆن دۆلارێک بەدەستبھێنێت. نێوەندگیری ڕاستەوخۆی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بووە ھۆی ئەوەی ھەردوو لایەن ئاگربەستێکی فەرمی ئەنجام بدەن کە لە ئەیلوولی ١٩٩٨دا بە ڕێککەوتنی واشنتۆن ناوی لێنرا. ھەروەھا باس لەوە دەکرێت کە بەرنامەی نەوت لە بەرامبەر خۆراکدا لە ساڵی ١٩٩٧ بەدواوە کاریگەرییەکی گرنگی لەسەر وەستاندنی شەڕەکان ھەبووە.[٥٦]

شەڕی ھەولێری ١٩٩٦

دەستکاری
شەڕی ھەولێر ۱۹۹٦
بەشێک لە شەڕی براکوژی
 
ڕۆژ۳۱ی ئابی ۱۹۹٦
شوێن
ھەولێر، ھەرێمی کوردستان
ئەنجامھەولێر لە لایەن پارتی دیموکراتی کوردستان و رژێمی بەعس کۆنتروڵکرا
بەشداری حیزبەکان
کەسە دیارەکان

ھەرچەندە لەئاداری ١٩٩٦ دا پەرلەمانی کوردستان بڕیاری کۆبوونەوەی دا، ئەو ئاگربەستە شکا کە لەنێوان پارتی و یەکێتی بەسترابوو تا ھاوینی ١٩٩٦، لەم ماوەیەدا ڕێکەوتن کرا لەنێوان حکومەتی عێراقی و پارتی بۆ گواستنەوە و ناردنی نەوتی نایاسای بەڕێگەی قاچاغ لەڕێی پێش خابورەوە.[٥٧] بارزانی و ھاوکارەکانی ئەم ھەلەیان قۆستەوە بۆ باج خستنە سەر ئەم بازرگانییە، وە ئەم کارەش بووە ھۆی ئەوەی چەندەھا ملیۆن دۆلار قازانج بکەن لە ھەفتەیەکدا.[٥٨] ھەرچەندە ئەم دوو حیزبە ڕێککەوتن لەسەر سودی بەڕێوەبردنی نەوتی قاچاغ لەنێوان عێراق و تورکیا بۆ ئەوەی بەیەکسانی دابەشی بکەن، پارتی ھەوڵی گەورە و زیاتری دەدا بۆ جڵەو کردنی جووڵەی کاڵای ناو کوردستان.

یەکێتی ھاوپەیمانییەکی دامەزراند لەگەڵ ئێران، ڕێگەی بە ئێران دا تا ھێرشی سەربازی بکاتە سەر حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران لە ٢٨ی تەموزدا، کە ڕوبەڕووی شەڕ بووەوە لەگەڵ ئێران و یەکێتی. مەسعود بارزانی داوای یارمەتی لە سەددام حوسێن کرد، ئەم بینینە بۆ سەددام بووە دەرفەتێک بۆ گرتنەوەی باشووری کوردستان. لە ٣١ ئاب دا ٣٠٠٠٠ سەربازی عێراقی بە سەرپەرشتی فرقەی زرێپۆش کە بەشێک بوون لە گاردی کۆماری بەھاوشانی پێشمەرگەکانی پارتی ھێرشیان کردە سەر شاری ھەولێر کە لەژێر دەسەڵاتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان بوو. شارەکە بەرگری لێ کرا لە لایەن ٣٠٠٠ پێشمەرگەی یەکێتی بەسەرکردایەتی کۆسرەت ڕەسوڵ. شاری ھەولێر گیرا لەلایەن سوپای بەعس وە ٧٠٠ چەکداری یەکێتی و المؤتمر الوطنی العراقی گیران لە لایەن سوپای عێراقی لە دەرەوەی ھەولێر.

ئەم ھێرشە ئەمریکای ترساند کەوا سەددام بیەوێت جینۆساید دەست پێبکات وەک ساڵانی ١٩٨٨ و ١٩٩١. ئەم جووڵەیەی سەددام پێشێلکارییەکی ڕوون بوو بەرامبەر بڕیارنامەی ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان. لەوەڵامدا ئیدارەی کلینتۆن دەستی کرد بە ئۆپراسیۆنی بیابان لە ٣ی ئیلولدا، کاتێک کەشتییەکانی ئەمریکاو بی-٥٢ ستراتوفورتریس بە موشەکی بڕاھمۆس (مووشەک) بۆمب بارانی ٢٧ بەرگری ھەواییان کرد لە باشوری عێراق، بۆ ڕۆژی دوای ١٧ موشەکی بڕاھمۆس (مووشەک) لە کەشتییەکانی ئەمریکاوە ئاڕاستەی بەرگرییە ھەواییەکانی عێراق کرا. ھەروەھا ئەمریکا فرۆکەی شەڕکەری بە کەنداوی فارسدا بڵاوکردەوەو ناوچەی دژە فڕینی باشوری زیاد کرد بۆ پلەی ٣٣ باکور.

پاش گرتنەدەستی شاری ھەولێر، ھێزەکانی بەعس شاری ھەولێریان گەڕاندەوە دەست پارتی دیموکراتی کوردستان و عێراق کشانەوە لە ناوچەی ھەولێر. پاش چەند پێکاھەڵپژانی دیکە لەنێوان پارتی و یەکێتی، پارتی بە یارمەتی ھێزەکانی عێراق توانی شاری سلێمانی بەبێ شەڕ بگرێت لە ٩ی ئەیلولدا. ھێزەکانی ئەمریکا ٧٠٠ ئەندامی المؤتمر الوطنی العراقی و ٦٠٠٠ کوردی بردە دەرەوەی باشووری کووردستان. لە ١٣ تشرینی یەکەم، سلێمانی گیرایەوە لەلایەن ئەکێتی، گوایە بەیارمەتی ھێزی ئێرانی.[٥٩]

پرۆسەی ئازادی عێراق

دەستکاری
 
ھەرێمی کوردستان لە ساڵی ١٩٩٨دا

کوردەکانی عێراق لە شەڕی عێراقدا ڕۆڵێکی گرنگیان ھەبوو. پارتە کوردییەکان لە بەھاری ٢٠٠٣ لەکاتی شەڕدا دژی حکومەتی عێراق یەکیانگرتەوە. ھێزە سەربازییە کوردییەکان کە بە پێشمەرگە ناسراون، ڕۆڵێکی گرنگیان لە ڕووخانی حکومەتی عێراقدا ھەبووە؛[٦٠] بەڵام کورد لەو کاتەوە دوودڵ بووە لە ناردنی ھێز بۆ ناو بەغدا، پێیان باشە نەکێشرێنە ناو ئەو خەباتە تائیفییەی کە زاڵە بەسەر بەشێکی زۆری عێراقدا.[٦١][٦٢]

دەستوورێکی نوێی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥ دامەزرا، کە عێراق وەک دەوڵەتێکی فیدراڵی کە لە ھەرێم و پارێزگارەکان پێکھاتووە، پێناسە کرا. ھەرێمی کوردستان پارێزگای ھەولێر و پارێزگای سلێمانی و پارێزگای دھۆک لەخۆدەگرێت.[٦٣] ھەم ھەرێمی کوردستان و ھەم دانی بە ھەموو ئەو یاسایانەدا نا کە لە ساڵی ١٩٩٢ەوە لەلایەن حکومەتی ھەرێمەوە دەرکراون. بڕگەیەک ھەیە بۆ پارێزگارەکان بۆ دروستکردن، پەیوەستبوون یان جێھێشتنی ھەرێمەکان. بەڵام تا کۆتایی ساڵی ٢٠١٥ ھیچ ھەرێمی نوێ پێکنەھاتووە و حکوومەتی ھەرێمی کوردستان تاکە حکومەتی ھەرێمە لەناو عێراقدا.

جەلال تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتی بە سەرۆکی ئیدارەی نوێی عێراق ھەڵبژێردرا و مەسعوود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستانیش بوو بە سەرۆکی ھەرێمی کوردستان.

دوای کشانەوەی ئەمریکا

دەستکاری
 
ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق پێش ھێرشی باکووری عێراق لە ساڵی ٢٠١٤
██  ناکۆکی لەسەرە و بەشێکە لە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان لە ساڵی ١٩٩١ەوە██  ناکۆکی لەسەرە و لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتی ناوەندیدایە.

گرژییەکانی نێوان کوردستانی عێراق و حکومەتی ناوەندی عێراق تا ساڵانی ٢٠١١-٢٠١٢ لەسەر پرسەکانی دابەشکردنی دەسەڵات، بەرھەمھێنانی نەوت و کۆنتڕۆڵکردنی ناوچەکان زیاتر بوو. لە مانگی نیسانی ساڵی ٢٠١٢، سەرۆکی ھەرێمی نیمچە سەربەخۆی باکووری کوردستانی عێراق داوای کرد کە بەرپرسان بە داواکارییەکانیان ڕازی بن یان ڕووبەڕووی ئاسۆی جیابوونەوە لە بەغدا ببنەوە تا مانگی ئەیلولی ٢٠١٢.

لە مانگی ئەیلولی ساڵی ٢٠١٢ حکومەتی عێراق فەرمانی بە حکوومەتی ھەرێم کرد دەسەڵاتەکانی بەسەر پێشمەرگەدا بگوازێتەوە بۆ حکومەتی ناوەندی. پەیوەندییەکان زیاتر ئاڵۆز بوون بەھۆی پێکھێنانی ناوەندێکی نوێی فەرماندەیی (فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنی دیجلە) بۆ ئەوەی ھێزە عێراقییەکان لە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق چالاکی بکەن کە ھەردوو بەغدا و حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ئیدیعای دەسەڵاتی دادوەری دەکەن.[٦٤] ڕۆژی ١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی لەنێوان ھێزەکانی عێراق و پێشمەرگە ڕوویدا و بەھۆیەوە کەسێک کوژرا. کەناڵی سی ئێن ئێن بڵاویکردەوە، لە ئەنجامی شەڕ و پێکدادانەکانی شارۆچکەی دووزخورماتوو دوو کەس کوژراون (یەکێکیان سەربازێکی عێراقی) و دە کەسیش برینداربوون.[٦٥]

لە ساڵی ٢٠١٤ەوە ھەرێمی کوردستان لەسەر پرسەکانی کۆنترۆڵکردنی خاک و ھەناردەکردنی نەوت و دابەشکردنی بودجە لەگەڵ حکومەتی عێراقی فیدراڵی ناکۆکی ھەیە و تاڕادەیەکی زۆر لە دەرەوەی کۆنترۆڵی بەغدا کاردەکات. لەگەڵ پەرەسەندنی قەیرانی عێراق و ترسی ڕووخانی عێراق، کورد زیاتر مشتومڕی لەسەر پرسی سەربەخۆیی کردووە. لە میانەی ھێرشی باکووری عێراق لە ساڵی ٢٠١٤، حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دەستی بەسەر شاری کەرکووک و دەوروبەری و ھەروەھا زۆربەی ناوچە جێناکۆکەکانی عێراقدا گرت. لە ١ی تەمموزی ٢٠١٤ مەسعوود بارزانی ڕایگەیاند "کوردەکانی عێراق لە ماوەی چەند مانگێکدا ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجام دەدەن".[٦٦] تورکیا دوای ئەوەی پێشتر دژایەتی سەربەخۆیی بۆ ھەرێمی کوردستان دەکرد، دواتر ئاماژەکانی نیشاندا کە دەتوانێت دان بە دەوڵەتێکی سەربەخۆی کوردیدا بنێت.[٦٧] لە ١١ی تەمموزی ٢٠١٤، ھێزەکانی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دەستیان بەسەر کێڵگە نەوتییەکانی بای حەسەن و کەرکووکدا گرت، ئەمەش بووە ھۆی ئیدانەکردنی لەلایەن بەغداوە و ھەڕەشەی "دەرئەنجامە ترسناکەکان"ی لێکەوتەوە ئەگەر کێڵگە نەوتییەکان نەدرێنەوە ژێر دەسەڵاتی عێراق.[٦٨]

لە مانگی ئەیلولدا سەرکردە کوردەکان بڕیاریاندا ڕیفراندۆم دوابخەن بۆ ئەوەی سەرنجیان لەسەر شەڕی داعش بێت.[٦٩] لە مانگی نۆڤەمبەردا، ئێد ڕۆیس، سەرۆکی لیژنەی کاروباری دەرەوە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، یاسایەکی خستەڕوو بۆ پڕچەککردنی کورد ڕاستەوخۆ، نەک بەردەوام بێت لە کارکردن لە ڕێگەی حکومەتە خۆجێییەکانەوە.[٧٠]

لە مانگی ئابی ٢٠١٤ ئەمەریکا ھەڵمەتی ھێرشی ئاسمانی بۆ سەر عێراق دەستیپێکرد، بەشێکیش بۆ پاراستنی ناوچە کوردستانییەکانی وەک ھەولێر لە چەکدارەکان.[٧١]

 
گردبوونەوەیەکی لایەنگری سەربەخۆیی لە ھەولێر لە مانگی ئەیلولی ٢٠١٧

لە مانگی شوباتی ٢٠١٦، سەرۆک مەسعوود بارزانی جارێکی دیکە ڕایگەیاند کە "ئێستا کاتی پێگەیشتووە بۆ ئەوەی خەڵکی کوردستان لە ڕێگەی ڕیفراندۆمەوە بڕیار لە داھاتووی خۆیان بدەن"، پشتیوانی لە ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کرد و بە ئاماژەدان بە ڕیفراندۆمی ھاوشێوە لە سکۆتلاند، کەتەلۆنیا و کێبێک.[٧٢] ڕۆژی ٢٣ی ئادار، بارزانی بە فەرمی ڕایگەیاند کە کوردستانی عێراق ماوەیەک "پێش مانگی ئۆکتۆبەر"ی ئەو ساڵە ڕیفراندۆم ئەنجام دەدات. ڕۆژی ٢ی نیسانی ٢٠١٧، ھەردوو حزبی حوکمڕان بەیاننامەیەکی ھاوبەشیان بڵاوکردەوە و ڕایانگەیاند لیژنەیەکی ھاوبەش پێکدەھێنن بۆ ئامادەکاری بۆ ئەنجامدانی ڕیفراندۆم کە لە ٢٥ی ئەیلولدا بەڕێوەدەچێت.[٧٣]

ڕێفراندۆمی سەربەخۆییی باشووری کوردستان (٢٠١٧) لە ٢٥ی ئەیلولی ڕابردوو ئەنجامدرا و ٩٢٫٧٣٪ دەنگیان بە سەربەخۆیی دا.[٧٤] ئەمەش بووە ھۆی دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنێکی سەربازی کە تێیدا حکومەتی عێراق کۆنترۆڵی کەرکووک و ناوچەکانی دەوروبەری کردەوە و حکومەتی ھەرێمیشی ناچارکرد ڕیفراندۆم ھەڵبوەشێنێتەوە.[٧٥] زانایان باسیان لەوە کردووە کە وەرگرتنەوەی کەرکووک کە قەڵایەکی یەکێتییە و لەدەستدانی خاکی دیکە بۆ عێراق، لە ڕاستیدا دەسەڵاتی بنەماڵەی بارزانی و پارتی دیموکراتی کوردستانی چەسپاندووە کە لە دەسەڵاتدا ماونەتەوە.

چاند

دەستکاری

چاندی کوردی کۆمەڵێک سیفەتی کولتووری جیاوازە کە مرۆڤی کورد پراکتیزەی دەکات. چاندی کوردی میراتێکە لە گەلە کۆنە جۆراوجۆرەکان کە کوردی مۆدێرن و کۆمەڵگاکەیان لە قاڵب داوە، بەڵام بە پلەی یەکەم ئێرانی. لە نێو دراوسێکانیاندا، چاندی کوردی نزیکترینە لە کولتوری فارسەوە. بۆ نمونە جەژنی نەورۆز وەک ڕۆژی سەری ساڵ دەگێڕن کە لە ٢١ی ئازاردا یادی دەکەنەوە. یەکەم ڕۆژی مانگی خاکەلێوە بە ساڵنامەی کوردی و یەکەم ڕۆژی بەھار.[٧٦]

کارگێڕی

دەستکاری

مێژووی یەکە کارگێڕییەکانی کوردستان لە سەرەتادا لەژێر ھەژموونی ھۆزەکاندا بووە، لە ھەندێک شوێندا سەر بە شارەکان بووە، کاریگەری ھۆزەکان تا کۆتای سەدەی نۆزدە درێژەی کێشا.

سەردەمی عوسمانی(١٨٥٠-١٩١٨)

دەستکاری

لە نێوان ساڵانی(١٨٥٠-١٨٦٥)

دەستکاری

لەم ماوەیەدا یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی عوسمانی بریتی بوو لە(ئەیالەت، لیوا، قەزا، گوند) پێکھاتبوو، خاکی باشووری کوردستانی ئێستا لە ناو (ئەیالەتی بەغدا و ئەیالەتی وان و ئەیالەتی کوردستان)دا بوو، باشووری کوردستان لە (٧)لیوا و (٦٢)قەزا پێکھاتبوو.

لە نێوان ساڵانی(١٨٦٦-١٨٦٨)

دەستکاری

لەم ماوەیەدا گۆڕانکاری بەسەر یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی عوسمانیدا ھات سیستەمی زۆرینەی ئەیالەتی گۆڕی بۆ ویلایەت و زۆرینەی ئەیالەتەکانی لە ویلایەتێکدا کۆکردەوە، ئەیالەتی بەغدای ھەر مایەوە، لەم ماوەیەدا تەواوی خاکی باشووری کوردستان کەوتە ناو ئەیالەتی بەغدا و (٦)لیواوە.


لە نێوان ساڵانی(١٨٦٩-١٨٧٣)

دەستکاری

قۆناغی (مەدحەت پاشا)یە کە بۆ ماوەی سێ ساڵ والی بەغدا بوو، ھەرچەندە تەمەنی ئەم قۆناغە کەم بوو، بەڵام تێیدا گۆڕانکاری جەوھەری ئەنجامدرا لەوانە:

  1. ھەڵوەشاندنەوی فرە ناوەندی قەزاکان: بەشێکی زۆری قەزاکان فرە ناوەند بوون و بەشێکی ئەم ناوەندانە بەناوی ھۆزەکانەوە بوو، لەم قۆناغەدا فرە ناوەندەکان ھەڵوەشێنرانەوە و لە جیاتی ئەوە یەک ناوی بۆ دانرا.
  2. کۆکردنەوەی قەزاکان: بەشێک لە قەزاکان کۆکرانەوە لە یەک قەزادا، و یەک ناوی بۆ داندرا.
  3. دابەشکردنی قەزاکان: بەھۆی فراوانبوونی ڕووبەری ھەندێک لە قەزاکان حکومەت ھەندێک لە قەزاکانی کردە دوو قەزا.
  4. لەم ماوەیەدا سیستەمی کارگێڕی بەغدا لە ئەیالەتەوە گۆڕدرا بۆ ویلایەت.[٧٩]

لەم ماوەیەدا زۆرینەی خاکی باشووری کوردستان سەر بە ویلایەتی بەغدا بوو، کە لە (٦) لیوادا کۆکرابووەوە.

لە نێوان ساڵانی(١٨٧٤-١٨٧٩)

دەستکاری

لەم قۆناغەدا چەندین گۆڕانکاری سازدرا، لەوانە لیواکانی دەوڵەتی عێراقی ئێستا کەمکرایەوە بۆ (٨)سنجاغ-لیوا، لیواکانی کەش کران بە قەزا و بەشێکی زۆری قەزاکانیش کرانە ناحیە. ھەر لەم قۆناغەدا ناوی لیوا گۆڕدرا بە سنجاغ(سنجاق). خاکی باشووری کوردستان لەم ماوەیەدا سەر بە ویلایەتی بەغدا و ویلایەتی حەلەب بوو.[٨١]

لە نێوان ساڵانی(١٨٩٠-١٩١١)

دەستکاری

لەم ماوەیەدا خاکی باشووری کوردستان سەر بە ویلایەتی مووسڵ و ویلایەتی بەغدا بوو، لەم ماوەدا یەکە ناحیە ھاتە نێو یەکە ئیدارییەکانی دەوڵەتی عوسمانی، لە (٢٠) قەزا و (٣٥) ناحیە پێکھاتبوو.

لە نێوان ساڵانی(١٩١٢-١٩١٨)

دەستکاری

لەم ماوەیەدا خاکی باشووری کوردستان سەر بە ویلایەتی مووسڵ و ویلایەتی بەغدا بوو، لە (٢٠) قەزا و (٤٩) ناحیە پێکھاتبوو.

ئەمانەش ببینە

دەستکاری

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ «Southern Kurdistan during the last phase of Ottoman control: 1839–1914». Journal of Muslim Minority Affairs. 17 (2): 283–291. October 1997. doi:10.1080/13602009708716377.
  2. ^ «مێژوو "وارماوا" لە کوردستان» (بە کوردی). لە 24 December 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)[بەستەری مردوو]
  3. ^ «عێراقی دوای سەددام و چارەنووسی باشووری کوردستان» (بە کوردی). Lund University Publications. 2008.
  4. ^ «Ala û sirûda netewiya Kurdistanê» (بە کوردی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی تەممووزی ٢٠٢٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ھێنراوە.
  5. ^ Bengio، Ofra (2014). Kurdish Awakening: Nation Building in a Fragmented Homeland. University of Texas Press. p. 2. Hence the terms: rojhalat (east, Iran), bashur (south, Iraq),.
  6. ^ Khalil، Fadel (1992). Kurden heute (بە ئەڵمانی). Europaverlag. pp. 5, 18–19. ISBN 3-203-51097-9.
  7. ^ «Archived copy» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٦ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: archived copy as title (بەستەر)
  8. ^ ئ ا «The Chronicle of Arbela» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٨ی نیسانی ٢٠٠٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی حوزەیرانی ٢٠١١ ھێنراوە. In 115, the Romans invaded Adiabene and re named it Assyria.
  9. ^ N. Maxoudian, "Early Armenia as an Empire: The Career of Tigranes III, 95–55 BC", Journal of the Royal Central Asian Society, Vol. 39, Issue 2, April 1952, pp. 156–163.
  10. ^ A.D. Lee, The Role of Hostages in Roman Diplomacy with Sasanian Persia, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, Vol. 40, No. 3 (1991), pp. 366–374 (see p.371)
  11. ^ «The World Factbook — Central Intelligence Agency». www.cia.gov. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تشرینی دووەمی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  12. ^ https://www.fao.org/3/cb5144en/cb5144en.pdf
  13. ^ «UNPO: Iraqi Kurdistan: Erbil Best Arab Tourism Capital». unpo.org. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  14. ^ Liverani، Mario (1993). Akkad: The First World Empire : Structure, Ideology, Traditions (بە ئینگلیزی). Sargon. ISBN 978-88-11-20468-8.
  15. ^ https://dash.harvard.edu/bitstream/handle/1/11510264/Ur%20etal%202013%20EPAS%20Iraq.pdf
  16. ^ https://www.cambridge.org/core/journals/iraq/article/abs/old-akkadian-presence-in-nineveh-fact-or-fiction/59C524C832133871FB6DFD8094134A17
  17. ^ Radner، Karen (2020). The Oxford History of the Ancient Near East (بە ئینگلیزی). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-068785-4.
  18. ^ Cotsen، Lloyd E. (1998). Urkesh and the Hurrians: Studies in Honor of Lloyd Cotsen (بە ئینگلیزی). Undena Publications. ISBN 978-0-89003-501-6.
  19. ^ Heimpel، Wolfgang (2003). Letters to the King of Mari: A New Translation, with Historical Introduction, Notes, and Commentary (بە ئینگلیزی). Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-080-4.
  20. ^ Gordon، Cyrus Herzl (1987-01-01). Eblaitica: (بە ئینگلیزی). Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-060-6.
  21. ^ Altorientalische Forschungen (بە ئەڵمانی). Akademie-Verlag. 2001.
  22. ^ Liverani، Mario (2013-12-04). The Ancient Near East: History, Society and Economy (بە ئینگلیزی). Routledge. ISBN 978-1-134-75091-7.
  23. ^ http://sepoa.fr/wp/wp-content/uploads/2012/05/2000-2.pdf
  24. ^ Düring، Bleda S. (2020-01-30). The Imperialisation of Assyria: An Archaeological Approach (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-47874-8.
  25. ^ Bryce، Trevor (2009). The Routledge Handbook of the Peoples and Places of Ancient Western Asia: From the Early Bronze Age to the Fall of the Persian Empire (بە ئینگلیزی). Taylor & Francis. ISBN 978-0-415-39485-7.
  26. ^ Bang، Peter Fibiger (2013-01-31). The Oxford Handbook of the State in the Ancient Near East and Mediterranean (بە ئینگلیزی). OUP USA. ISBN 978-0-19-518831-8.
  27. ^ https://archive.nyu.edu/handle/2451/59994
  28. ^ Postgate، Nicholas (2014-01-13). Bronze Age Bureaucracy: Writing and the Practice of Government in Assyria (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-51327-3.
  29. ^ Barton، George A. (George Aaron) (1902). Sketch of Semitic origins, social and religious (بە English). New York, The Macmillan Company; London, Macmillan & Co., ltd.,.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  30. ^ Chahin، M. (2001). The Kingdom of Armenia: A History (بە ئینگلیزی). Psychology Press. ISBN 978-0-7007-1452-0.
  31. ^ Dandamaev، M. A. (1989). A Political History of the Achaemenid Empire (بە ئینگلیزی). BRILL. ISBN 978-90-04-09172-6.
  32. ^ Joseph، John (2000). The Modern Assyrians of the Middle East: A History of Their Encounter with Western Christian Missions, Archaeologists, and Colonial Powers (بە ئینگلیزی). BRILL. ISBN 978-90-04-11641-2.
  33. ^ Marciak، Michał (2017-07-31). Sophene, Gordyene, and Adiabene: Three Regna Minora of Northern Mesopotamia Between East and West (بە ئینگلیزی). BRILL. ISBN 978-90-04-35072-4.
  34. ^ academic.oup.com https://academic.oup.com/crawlprevention/governor?content=%2fbook%2f1888%2fchapter-abstract%2f141645891%3fredirectedFrom%3dfulltext%26login%3dfalse. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری |title= ونە یانیش واڵایە (یارمەتی)
  35. ^ Frye، Richard Nelson (1984). The history of ancient Iran. Internet Archive. München : C.H. Beck. ISBN 978-3-406-09397-5.
  36. ^ Encyclopaedia Iranica (بە ئینگلیزی). Routledge & Kegan Paul. 1985. ISBN 978-0-7100-9090-4.
  37. ^ Crone، Patricia (2012-06-28). The Nativist Prophets of Early Islamic Iran: Rural Revolt and Local Zoroastrianism (بە ئینگلیزی). Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-51076-9.
  38. ^ http://isamveri.org/pdfdkm/02/DKM020042.pdf
  39. ^ First Encyclopaedia of Islam: 1913-1936 (بە ئینگلیزی). BRILL. 1993. ISBN 978-90-04-09796-4.
  40. ^ Morony، Michael G. (2005). Iraq After the Muslim Conquest (بە ئینگلیزی). Gorgias Press. ISBN 978-1-59333-315-7.
  41. ^ Dahlman، Carl (2002-06). «The Political Geography of Kurdistan». Eurasian Geography and Economics (بە ئینگلیزی). 43 (4): 271–299. doi:10.2747/1538-7216.43.4.271. ISSN 1538-7216. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  42. ^ Harris، George S. (1977-09). «Ethnic Conflict and the Kurds». The ANNALS of the American Academy of Political and Social Science (بە ئینگلیزی). 433 (1): 112–124. doi:10.1177/000271627743300111. ISSN 0002-7162. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  43. ^ https://books.google.iq/books?id=4eMhpwyDJlwC&redir_esc=y
  44. ^ Hassanpour، Amir (1992). Nationalism and Language in Kurdistan, 1918-1985 (بە ئینگلیزی). Mellen Research University Press. ISBN 978-0-7734-9816-7.
  45. ^ https://books.google.iq/books?id=fP9jAAAAMAAJ&redir_esc=y
  46. ^ «Introduction : GENOCIDE IN IRAQ: The Anfal Campaign Against the Kurds (Human Rights Watch Report, 1993)». www.hrw.org. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  47. ^ «The Kurds - A Chronology | The Survival Of Saddam | FRONTLINE | PBS». www.pbs.org. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  48. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢١ی ئایاری ٢٠١٣. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)
  49. ^ Harris، G. S. (1977). «Ethnic Conflict and the Kurds». Annals of the American Academy of Political and Social Science. 433 (1): 112–124 [p. 121]. doi:10.1177/000271627743300111. S2CID 145235862.
  50. ^ «Not Quite Armageddon: Impact of the War on Iraq». MERIP Reports: 24. July–September 1984.
  51. ^ Francis Kofi Abiew. The Evolution of the Doctrine and Practice of Humanitarian Intervention:p146. 1991.
  52. ^ «Dlawer's Library - Death Clouds». www.en.dlawer.info (بە عەرەبی). لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  53. ^ «GENOCIDE IN IRAQ: The Anfal Campaign Against the Kurds (Human Rights Watch Report, 1993)». www.hrw.org. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  54. ^ Fawcett، Louise (2001-01). «Down but not out? The Kurds in international politics». Review of International Studies (بە ئینگلیزی). 27 (1): 109–118. doi:10.1017/S0260210500011098. ISSN 1469-9044. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  55. ^ https://pure.uva.nl/ws/files/40286106/ContentServer.asp.pdf
  56. ^ «Iraqi Kurdistan: contours of a post-civil war society». www.semanticscholar.org. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)
  57. ^ The Threatening Storm: What Every American Needs to Know Before an Invasion in Iraq (The Case for Invading Iraq: An Excerpt from The Threatening Storm ed.). Random House LLC, 2003. 25 March 2003. p. 81. ISBN 978-1-58836-341-1. لە 25 June 2014 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  58. ^ Stansfield، G. (2004). The Future of Iraq: Dictatorship, Democracy, or Division?. New York: Palgrave Macmillan. p. 174. ISBN 1-4039-6354-1.
  59. ^ United Nations High Commissioner for Refugees. «Refworld - Chronology for Kurds in Iraq». Refworld. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی ئایاری ٢٠١٦ ھێنراوە. ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  60. ^ Lortz، Michael G. (2005). «Willing to Face Death: A History of Kurdish Military Forces — the Peshmerga — from the Ottoman Empire to Present-Day Iraq» (بە ئینگلیزی). {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی)
  61. ^ «Kurdish Peshmerga Can Be A Game Changer In Iraq And Syria». Khaama Press (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). 2014-10-06. لە 2023-07-26 ھێنراوە.
  62. ^ Lortz، Michael G. (2005). «Willing to Face Death: A History of Kurdish Military Forces — the Peshmerga — from the Ottoman Empire to Present-Day Iraq» (بە ئینگلیزی). {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی)
  63. ^ Zadeh، Yoosef Abbas (2017). «The Para-Diplomacy of the Kurdistan Region in Iraq and the Kurdish Statehood Enterprise». Middle East Journal. 71 (4): 587–606. ISSN 0026-3141.
  64. ^ «Iraqi Kurdish leader says region will defend itself». Reuters (بە ئینگلیزی). 2012-11-18. لە 2023-07-26 ھێنراوە.
  65. ^ Tawfeeq، Mohammed (١٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢). «Two dead, 10 wounded after Iraqi, Kurdish forces clash in northern Iraq». CNN (بە ئینگلیزی). لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  66. ^ Presse 2014-07-01T12:24:00Z، Agence France. «Kurdish Leader: We Will Vote For Independence Soon». Business Insider (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە ژمارەیییەکان: authors list (بەستەر)
  67. ^ Bender، Jeremy. «The Tide Is Finally Turning For The Kurds — Especially In Turkey». Business Insider (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  68. ^ Hauslohner، Abigail (2023-04-15). «Tensions mount between Baghdad and Kurdish region as Kurds seize oil fields». Washington Post (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ISSN 0190-8286. لە 2023-07-26 ھێنراوە.
  69. ^ https://www.thestar.com/news/world/kurds-agree-to-postpone-independence-referendum/article_f9641a76-eaff-5c03-aa0b-c2e3fa613c4d.html?
  70. ^ https://archive.today/20141120201019/http://www.defensenews.com/article/20141120/DEFREG04/311200037
  71. ^ «Iraq conflict: Why Irbil matters». BBC News (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). 2014-08-08. لە 2023-07-26 ھێنراوە.
  72. ^ «Barzani: Time is ripe for referendum; Kurdish independence brings the region peace». www.rudaw.net. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)
  73. ^ «Kurdistan will hold independence referendum in 2017, senior official». www.rudaw.net. لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر)
  74. ^ Jr، Victor Barreiro (٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٧). «Massive 'yes' vote in Iraqi Kurd independence referendum». RAPPLER (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٢٦ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  75. ^ «Abadi says Iraq to act soon over border areas in stand-off with Kurds». Reuters (بە ئینگلیزی). 2017-11-14. لە 2023-07-26 ھێنراوە.
  76. ^ https://web.archive.org/web/20010419135404/http://www.culturalorientation.net/kurds/krelig.html
  77. ^ https://www.noor-book.com/tag/دلیل-الجمھوریة-العراقیة-لسنة-1960
  78. ^ https://www.noor-book.com/tag/دلیل-الجمھوریة-العراقیة-لسنة-1960
  79. ^ ‎شەھید مامۆستا سوھەیل خورشید عەزیز - شەماڵ. «ئەتڵەسی باشووری کوردستان» (بە کوردی). لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  80. ^ https://www.noor-book.com/tag/دلیل-الجمھوریة-العراقیة-لسنة-1960
  81. ^ ‎«سالنامة ولایت بغداد» (بە عەرەبی). لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  82. ^ https://www.noor-book.com/tag/دلیل-الجمھوریة-العراقیة-لسنة-1960
  83. ^ https://dig-doc.org/index.php?page=Ym9vaw==&op=ZGlzcGxheV9ib29rX2RldGFpbHNfdQ==&book_id=NTk5&lan=
  84. ^ https://dig-doc.org/index.php?page=Ym9vaw==&op=ZGlzcGxheV9ib29rX2RldGFpbHNfdQ==&book_id=NTk5&lan=
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=باشووری_کوردستان&oldid=1378535»