ناحیەی سورداش
ناحیەی سورداش یەکێکە لە شەش ناحیەی قەزای دووکان لە پارێزگای سلێمانی لە ھەرێمی کوردستان لە عێراق. ناوەندەکەی شارەدێی سورداشە.[٢] ژمارەی دانیشتووانی ناحیەی سورداش لە ساڵی ٢٠٢٠دا (٧٬٠٥٨)کەسە.[٣]
ناحیەی سورداش | |
|---|---|
| بە عەرەبی: ناحیة سورداش بە ئینگلیزی: Surdash Sub-District | |
   نەخشەی سەرەوە: نەخشەی کارگێڕی ناحیەی سورداش نەخشەی ناوەڕاست: نەخشەی ناحیەی سورداش لە قەزای دووکان (مۆر) نەخشەی خوارەوە: نەخشەی کارگێڕی ناحیەی سورداش | |
 ناحیەی سورداش | |
| پۆتانەکان: 35°51′42″N 45°06′12″E / 35.86174°N 45.10325°Eپۆتانەکان: 35°51′42″N 45°06′12″E / 35.86174°N 45.10325°E | |
| وڵات |  عێراق |
| ھەرێمی فێدراڵ |  کوردستان(ھەرێمی کوردستان) |
| پارێزگا | سلێمانی |
| قەزا | قەزای دووکان |
| مەڵبەند | سورداش |
| ژمارەی گوندەکان | ٣٦ |
| بوون بە ناحیە | ١٩٢٣ |
| دەسەڵات | |
| • بەڕێوەبەر | دەرباز قادر |
| ڕووبەر | |
| • ناحیە | ٢٨٩ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١١٢ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ١٠٢٣ مەتر (٣٬٣٥٦ پێ) |
| بەرزترین بەرزایی | ٢٦١١ مەتر (٨٬٥٦٦ پێ) |
| نزمترین بەرزایی | ٤٧١ مەتر (١٬٥٤٥ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠٢٠) | |
| • ناحیە | ٧٠٥٨ |
| • چڕی | ٢٤٫٤ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٦٣ کەس لە میلی چوارگۆشە) |
| • شاری | ٣٣٥ |
| • لادێیی | ٦٧٢٣ |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی (سۆرانی) |
| • ئایین | ئیسلام(سوننە) |
| • ب پ م(٢٠١٧) | ٠٫٧٠٦[١] بەرز · ٢ەم بۆ ١٧ |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٣ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٩٦٤+ |
| وێبگە | http://www.slemani.gov.krd/ku/ |
ناو دەستکاری
ناوی ناحیەی سورداش لە ناوەندەکەیەوە وەرگیراوە کە ئەویش شارەدێی سورداشە. چەند بۆچوونێک ھەیە لە سەر ناوی سورداش:
- ناوی سورداش لەوەوە ھاتووە کە (سەر+دەشت)ەوە ھاتووە و بەپێی کات گۆڕاوە بووەتە سورداش.
- بۆچوونێکی تر دەڵێت لە زەردەشتەوە ھاتووە دامەزرێنەری ئاینی زەردەشتی.
- سوورئاش گوایە ئاشێکی لێبووە سوور بووە.
- گوایە لە (صولی طاش)ی تورکییەوە ھاتووە کە بە واتای ئاو و بەردی زۆردێت.
- سێ ھەزار و سەد و سی ساڵێک لەمەوبەر، ئاشوورییەکان ھێرشیانکردە سەر دۆڵی سورداش لە رۆژھەڵاتی زێی بچووک، ئەوکات ئەوێ پێی ئەوترا (سارادائوش)، کۆشک و خانووی لۆلۆبییەکان تاڵانکران و سوتێندران، کەلوپەل و گەنجینەیەکی زۆریان بەتاڵانبرا! ناوی سورداش نە تورکی یە و نە کوردی یە، بەڵکو ناوێکی کۆنی لۆلۆبییەکانە و واتاکەی نازاندرێت، و بەپێی سەردەم و زمانی تۆمارەکان گۆڕانکاری بەسەرداھاتووە.[٤]
جوگرافیا دەستکاری
ناحیەی سورداش ھاوسنوورە لەگەڵ؛ لە باکوورەوە ناحیەی بنگرد و ناحیەی ناوەندی قەزای دووکان، لە باشوورەوە ناحیەی پیرەمەگروون، لە ڕۆژھەڵاتەوە ناحیەی گاپیڵۆن و ناحیەی بەکرەجۆ، لە ڕۆژاواوە ناحیەی ناوەندی قەزای دووکان و ناحیەی ئاغجەلەر.[٥]
- ڕووبەری ئەم ناحیەیە (٢٨٩کم٢)ە لە (١٦٫٢١٪) قەزای دووکان پێکدەھێنێت، وە لە (١٫٤٣٪) پارێزگای سلێمانی پێکدەھێنێت.
- لە ڕووی ڕووبەرەوە لە ئاستی (سێیەمە) لە شەش ناحیەی قەزای دووکاندا.
- لە ڕووی دانیشتوانەوە لە سەر ئاستی (پێنجەمە) لە شەش ناحیەی قەزای دووکان.[٦]
مێژوو دەستکاری
- ئەشکەوتی قزقاپان: لە ناحیەی سورداش، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چاخی بەردینی کۆن ٣٥ ھەزار ساڵ پێش زانین.
- سێ ھەزار ساڵێک لەمەوبەر، ئاشوورییەکان ھێرشیانکردە سەر دۆڵی سورداش لە رۆژھەڵاتی زێی بچووک، ئەوکات ئەوێ پێی ئەوترا (سارادائوش)، کۆشک و خانووی لۆلۆبییەکان تاڵانکران و سوتێندران، کەلوپەل و گەنجینەیەکی زۆریان بەتاڵانبرا.
- بابانییەکان ماوەیەک سورداشیان کردە پایتەختی میرنشینەکەیان.
سەردەمی عوسمانی دەستکاری
- لە نێوان ساڵانی(١٨٥١-١٨٦٩):
- لە نێوان ئەم ساڵانەدا دابەشی کارگێڕی عوسمانی لە ویلایەت و لیوا و قەزا پێکھاتبوو، سورداشیش یەکێک بوو لە ١٧ قەزاکەی لیوای سلێمانی.[٧]
- لە نێوان ساڵانی(١٨٦٩-١٨٧٢)دا:
قۆناغی (مەدحەت پاشا)یە کە بۆ ماوەی سێ ساڵ والی بەغدا بوو، ھەرچەندە تەمەنی ئەم قۆناغە کەم بوو، بەڵام تێیدا گۆڕانکاری جەوھەری ئەنجامدرا لەوانە:
- ھەڵوەشاندنەوی فرە ناوەندی قەزاکان: بەشێکی زۆری قەزاکان فرە ناوەند بوون و بەشێکی ئەم ناوەندانە بەناوی ھۆزەکانەوە بوو، لەم قۆناغەدا فرە ناوەندەکان ھەڵوەشێنرانەوە و لە جیاتی ئەوە یەک ناوی بۆ دانرا.
- کۆکردنەوەی قەزاکان: بەشێک لە قەزاکان کۆکرانەوە لە یەک قەزادا، و یەک ناوی بۆ داندرا.
- لەم گۆڕانکارییەی مەدحەت پاشادا سورداش وەک قەزا مایەوە.
- لەنێوان ساڵانی(١٨٧٣-١٩١٨)دا:
- لەم قۆناغەدا چەندین گۆڕانکاری سازدرا، لەوانە لیواکانی دەوڵەتی عێراقی ئێستا کەمکرایەوە بۆ (٨)سنجاغ-لیوا، لیواکانی کەش کران بە قەزا و بەشێکی زۆری قەزاکانیش کرانە ناحیە. یەکە کارگێڕییەکانی باشووری کوردستان دەکەونە سنووری سنجاغەکانی (مووسڵ و شارەزوور و بەغدا). تا پێکھێنانی ویلایەتی مووسڵ لە ساڵی(١٢٩٦ک-١٨٧٩ز)دا ھەموو سنجاغەکانی سەرەوە سەر بە ویلایەتی بەغدا بوون و دوای ئەو بەروارە ھەردوو لیوای سلێمانی و شارەزوور خرایە سەر ویلایەتی مووسڵ. لەم قۆناغەدا قەزای سورداش بچووککرایەوە و کرایە ناحیە و خرایە سەر قەزای پشدەر. [٨]
- لە ڕۆژی (٢١شەعبانی ١٣٠٥ک-١/٦/١٨٨٨ز) دەرچووە، بڕیارەکە ئاراستەی والی ویلایەتی مووسڵ کراوە، تێدا ھاتووە: (محمد فکری ئەفەندی) وەک بەڕێوەبەری ناحیەی سورداشی سنجاقی سلێمانی دانراوە. لە ڕۆژی دەست بەکاربونیەوە، مووچەی (٥٠٠) قوروشی پی دەدرێت، ھەروەھا مانگانە بری دیاریکراوی بۆ صندوقی خانەنشینی لێوەردەگیرێت، ھەروەھا کرێی ڕێگا (١٨٦٠) قوروشی پێ دەدرێت، ھەموو ئەمانە بە گوێرەی ڕێنومایی دارایی ڕێکدەخرێت، بەڕێوەبەری پێشوو (عەبدوڵا ئاغا) ئاگادار دەکرێتەوە لەم بڕیارە. ھیمەت بکرێت بۆ جێبەجێ کردنی ئەم بریارە.
- لە ڕۆژی (٦ ڕەبیعی یەکەم ١٣١٠ک-٢٨/٩/١٨٩٢ز) دەچووە، ئاراستەی والی ویلایەتی مووسڵ کراوە، تێدا ھاتووە: لە سنجاقی سلێمانی (عبدالفتاح ئاغا) بەڕێوەبەری (ناحیەی ڕۆژئاوای سەرچنار)، ئەرکەکەی بۆ بەڕێوەبەری ناحیەی سورداش دەگوێزرێتەوە، لە شوێنی ئەویش (فەتحوڵا بەگ) دادەمەزرێت، بۆ ئەم مەبەستە نوسراو بۆ لایەنە پەیوەندیدارەکان بکرێت.[٩]
- لە ساڵی ١٨٩٤دا ناحیەی سورداش سەر بە قەزای پشدەر بوو.
- لە ساڵی ١٩١١دا ناحیەی سورداش لە قەزای پشدەر دابڕێنراو لکێندرا بە قەزای سلێمانییەوە.
سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتییدا(١٩١٨ - ١٩٥٨) دەستکاری
لەدوای نەمانی دەسەڵاتی عوسمانیەکان و دەستپێکردنی سەردەمێکی نوێ، بۆ چەند ساڵێک ئیدارەی لیوای سلێمانی ڕاستەوخۆ لە ژێر ھەژموونی ئینگلیزدا بوو، بە پێچەوانەی لیواکانی تر کە سەر بە بەغدا بوون، بەڵام دوای واژۆکردنی پڕۆتۆکۆلێک لە نێوان بەریتانیا و عێراقدا، ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراق لە (١١/تەممووزی/١٩٢٣)دا بڕیاری لکاندنی سلێمانی بە عێراقەوە درا.
- لە نێوان ساڵانی(١٩١٨ - ١٩٣٦)دا:
لەم مێژووەدا ناحیەی سورداش سەر بە قەزای سلێمانی بوو.[١٠]
- لە نێوان ساڵانی(١٩٣٦ - ١٩٤٧)دا:
حکومەت لەم قۆناغەدا سەرلەنوێ قەزای پشدەری ھێنایە کایەوە بە دابڕانی لە قەزای شارباژێڕ، بەم شێوەیە ئەم لیوایە لە (٤)قەزا و (١٠) ناحیە پێکھاتبوو، لە پڕۆسەی سەرژمێری ساڵی ١٩٤٧دا زانیاری ورد و تایبەت بە ڕەوشی کارگێڕی لیواکانی عێراق تۆمارکرا، وەکو یەکە کارگێڕییەکان، ڕووبەر و دانیشتوانەکەی، ئەمە لەلایەک و لەلایەکیترەوە پێویستی یەکە کارگێڕییەکان لە دوای تەواو بوونی پرۆسەی یەکلاکردنەوەی مافی زەوییەکانی ھەریەک لەلایەن فەرمانگەکانی تەسوییەوە کێشرا.[١١]
- لە نێوان ساڵان(١٩٤٧ - ١٩٥٨):
- بە بڕیاری وەزارەتی ناوخۆ لە سەرەتای ساڵی ١٩٥٧دا ناوەندی ناحیەی چناران لە گوندی میرزا ڕۆستەمی گەورەوە بۆ گوندی دووکان گواسترایەوە و لەگەڵ دابڕانی گوندەکانی( دووکان، تۆپزاوا، جۆبڵاخ و قەشقۆڵی) لە ناحیەی سورداشی سەر بە قەزای سلێمانی و لکاندنی بە ناحیەی چنارانەوە لە قەزای ڕانیە.[١٢]
سەردەمی کۆماریدا (١٩٥٨ - ١٩٩٠)دا دەستکاری
ئەم سەردەمە بە نەمانی دەسەڵاتی پادشایی و دەستپێکردنی سەردەمێکی نوێیە، ئەم سەردەمە پڕە لە گۆڕانکاری سیاسی، حکومی عەبدولکەریم قاسم (٥) ساڵ، نەتەوە پەرستەکان بە سەرکردایەتی عەبدولسەلام عارف، دواتر براکەی عەبدولڕەحمان عارف (٥) ساڵ، دەسەڵاتی بەعسییەکان لە دوو قۆناغدا، ئەحمەد حەسەن بەکر (١٩٦٨ - ١٩٧٩) و سەددام حوسێن (١٩٧٩ - ٢٠٠٣)، دەسەڵاتی سەددام لەسەر ئەم پارێزگایە تا ساڵی ١٩٩١ بوو. کاریگەری ئەم فرە دەسەڵاتە و دەستتێوەردانی وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لە سیاسەتی عێراق، لەسەر گۆڕاکارییە کارگێڕییەکان بە زەقی دەردەکەوێت، زۆربەی زۆری ئەو گۆڕانکارییانە سیاسی بوو، ئامانجی لە ناوبردنی بزوتنەوەی سیاسی کوردستان بوو، وە گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە ستراتیژییەکان بوو، بەتایبەت ئەانەی دەوڵەمەند بوون بە سامانە سروشتییەکان. ئەم سەردەمە دابەشی پێنج قۆناغ دەکرێت.[١٣]
- لە نێوان ساڵانی(١٩٥٨-١٩٦٥):
- ناحیەی سورداش وەک خۆی مایەوە ھەر سەر بە قەزای سلێمانی بوو.
- لە نێوان ساڵانی(١٩٦٥ - ١٩٧٧):
- ھێنانە کایەی قەزای دووکان لە سنووری پارێزگای سلێمانی، ناوەندەکەشی لە جێکەوتی بەنداوی دووکان، لە کەرتی (٤٧/تۆپزاوا) و ھەردوو ناحیەی سورداش و ناحیەی چناران بەستران بەم قەزایەوە بەپێی فەرمانی کۆماری ژمارە(٢٤٧) لە ١٦\٦\١٩٧١دا.
- لە نێوان ساڵانی(١٩٧٧ - ١٩٨٦)دا:
- دابڕاندنی (٤) کەرت لە ناحیەی سورداش و (٧) کەرت لە ناحیەی چناران و لکاندنیان بە ناوەندی قەزای دووکانەوە بە پێی بڕیاری وەزارەتی ناوخۆ ژمارە(٢٣٣) لە ساڵی ١٩٧٨دا.
- گواستەوەی ناوەندی ناحیەی سورداش لە گوندی سورداشەوە بۆ گوندی سوسێی سەیدان بە پێی بڕیاری وەزارەتی حکومی مەحەللی ژمارە(٤١٠٦)ی ساڵی ١٩٨١. [١٤]
سەردەمی حکوومەتی ھەرێم دەستکاری
- لە نێوان ساڵی (١٩٩١ - ١٩٩٢)دا:
لەم قۆناغەدا پارێزگای سلێمانی و پارێزگای ھەولێر و پارێزگای دھۆک لە لایەن بەرەی کوردستانیەوە بە ڕێوەدەبرا، کە لەسەر ھەمان سیستەمی یەکە کارگێڕییەکانی ساڵی ١٩٨٩ بەڕیوەدەبرا، لەبەرئەوەی گوندەکان تازە ئاوەدان دەکرانەوە، ھەروەھا لەڕووی کارگێڕییەوە ھەرێمی کوردستان دروست نەببوو تاوەکو لەساڵی ١٩٩٢ پەرلەمانی کوردستان پێکھێنرا. ئینجا یەکە کارگێڕییەکان دروستکرانەوە.
- لە نێوان ساڵی (١٩٩٢ - ٢٠٠٣)دا
- لەم قۆناغەدا یەکە کارگێڕییەکانی پارێزگای سلێمانی بە پێی ئاوەدانکردنەوە نوێ کرانەوە و یەکە کارگێڕییەکان چوونەوە جێی خۆیان و ناوی کوردییان لێنرانەوە، ھەرچەندە شەڕی براکوژی کاریگەری خۆی لەسەر ئەم ئاواکردنەوەیەش دانا و ھەرێمی کوردستان بووە دوو حکومەتی جوودا و تاوەکو ئێستاش کاریگەری لەسەر پڕۆسەی حکومداری جێھێشتووە.
- لە دوای ڕاپەڕینی ١٩٩١، ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە پێی بڕیاری ژمارە(١٨) لە (٢٢ - ٩ - ١٩٩٢)دا ڕێگەی دا بە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ھەموو ئەو قەزا و ناحیەیانەی بە مەبەستی سیاسی ھەڵوەشێنراونەتەوە سەر لە نوێ پێکبھێنرێنەوە.[١٥]
- لە ١٥\١\٢٠٠٥ دا ناحیەی پیرەمەگروون ھاتە کایەوە و لە ٤٦ کەرتی ناحیەی سورداش و ناحیەی بەکرەجۆ درووستکرا.
بەڕێوبەری ناحیە دەستکاری
ناوی ھەندێک لە بەرێوەبەرەکانی ناحیەی سورداش:
سەردەمی دەولەتی عوسمانی دەستکاری
- حاجی ڕەسول بەگ
- تۆفیق بەگ باوکی سلێمان بەگی گێچینە
- کەریمە تورکە(تورکمان بووە)
سەردەمی دەولەتی عێراقی دەستکاری
- شێخ یوسف شەدەڵەیی یەکەم بەرێوە بەری ناحیەی سورداش لەسەردەمی دەولەتی عێراقی
- سەعید بەگی گێچینە
- حەمەکاکەی کوری سەعید بەگ
- کەریم ئەفندی(لەلایەن شێخ مەحموودەوە بەند کراوە)
- شەفیق بەگ
- ئەمین یاموڵکی
- عیزەت نەجیب
- ئەحمەد فەخری
- عومەر ئاغا
- جەمیل ئاغای شەقلاوەیی
- حەمە سەعید فەقێ مەحموود
- ڕۆییتەن
کارگێڕی دەستکاری
ئەم ناحیەیە لە ٣٦ گوند پێکھاتووە:[١٦]
- سورداش(ناوەند)
- بیران
- پێدارە
- تیمار (ڕوونکردنەوە)
- جاسەنە
- چاڵاوا
- خوردەلوکی خواروو
- خوردەلوکی سەروو
- دەرەنار
- دولکان
- زەرزی
- زەلێن
- سردی بچوک
- سردی گەورە
- سەرگەڵو، سورداش
- سێکانیان
- سێکانیانی شێخ باخ
- شاقوڵی
- شەدەڵە
- شێخ باخ
- شێخ زەینەڵ
- عیسابەگی
- قەرەنگوێ
- قومەرغان
- کانی خان
- کانی شۆک
- کانی ھەنجیری خواروو
- کانی ھەنجیری سەروو
- کەڵەباش
- گوێزیلە، سورداش
- گێچینە
- مەولان
- مەیدان، سورداش
- مێرگەپان
- ھەڵەدن
- ھۆمەرقەوم
- یاخسەمەر
ئەمانەش ببینە دەستکاری
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). Retrieved 2018-09-13.
- ^ یەکە کارگێڕییەکانی ھەرێمی کوردستان. دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٧-١-٢٠٢٣.
- ^ مەحموود عوسمان مەعروف. بەڕێوبەرایەتی ئاماری سلێمانی (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.
- ^ جەمال بابان. أصول أسماء المدن و المواقع العراقیة؛ الجزء الاول (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠-٢-٢٠٢٣.
- ^ https://www.openstreetmap.org/#map=11/35.8340/45.1662
- ^ https://www.geonames.org/99237/republic-of-iraq.html
- ^ عباس العزاوی. عشائر العراق (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی 1-11-2022.
- ^ سالنامة ولایت بغداد (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
- ^ سالنامة ولایت موصل (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
- ^ د.عثمان علی. الکورد فی الوثائق البریطانیة (عەرەبی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
- ^ شەھید مامۆستا سوھەیل خورشید عەزیز - شەماڵ. ئەتڵەسی باشووری کوردستان (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
- ^ http://buratha.com/librory/books.php?books=11229
- ^ شەھید مامۆستا سوھەیل خورشید عەزیز - شەماڵ. ئەتڵەسی باشووری کوردستان (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی 15-11-2022.
- ^ https://moj.gov.iq/upload/pdf/4510.pdf
- ^ https://www.parliament.krd/media/6102/18.pdf
- ^ دەستەی ئاماری ھەرێمی کوردستان. یەکە کارگێڕیەکانی پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان 2009 لەسەر ئاستی پارێزگا و قەزا و ناحیە و ژینگە گەڕەک/گوند (کوردی). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥-٥-٢٠٢٣.
