زمانی کوردی
ئەم وتارە سەبارەت بە زمانی کوردی نووسراوە. بۆ بینینی وتارە هاوشێوەکان بڕوانە کوردی (ڕوونکردنەوە).زمانی کوردی زمانێکە کە خەڵکی کورد قسەی پێدەکەن. لە ڕووی بنەماڵەوە بەشێکە لە زمانە ھیندوئەورووپایییەکان. ئەم زمانە لە زمانی کەڤناری مادی کەوتووەتەوە.[١] زمانی کوردی لە نێوان زمانی ھیندوئەورووپایییەکان لە بواری گەورەیی سێیەمین زمانە و دەکەوێتە دوای زمانی فارسی و زمانی پەشتۆ.[٦]
شێوەزارەکانی کوردیدەستکاری
وتاری سەرەکی: شێوەزارەکانی زمانی کوردی
زمانی کوردی چەند شێوەزاری سەرەکی ھەیە کە جیاوازیی زۆریان ھەیە و زمانناسەکان لە سەر چۆنیەتی جیاکردنەوەی ئەم شێوەزارانە یەکدەنگ نین و زۆرێک لە زمانناسەکان باوەڕییان بە ماڵباتی زمانگەلی کوردی هەیە. یانی کورمانجیی باکووری و گۆرانی، بە پێی یاسا و ڕێسای زمانناسی و زمانەوانییەوە، دو زمانی سەربەخۆی کوردینه، نەک دو شێوەزار. بەڵام زۆربەی ئەو کەسانەی زمانی(زمانەکانی) کوردییان دابەش کردووە، بەم چوار دەستەیە بووە:[٧]
ھەندێک لە زمانناسان، لوڕیش و شێوەزارێکی زمانی کوردی پۆلبەندی دەکەن. ئەگەر چی لوڕی ژمارەیەکی زۆری وشەی کوردی تێدایە، بەڵام ھێشتاش لێکۆلینەوەیەکی ئەوتۆ لە سەر لوڕی لە بەر دستدا نییە.[١]
ئەلفوبێی کوردیدەستکاری
وتارە سەرەکییەکان: ئەلفوبێکانی کوردی و ئەلفوبێی عەرەبیی زمانی کوردی
بە ھۆی ئەوەی کە کوردەکان لە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی و ئێران بوون و ئەلفوبێی فەرمیی ئەو دوو وڵاتە ئەلفوبێی عەرەبی بوو، کوردەکانیش تا پێش ٣٠ەکان تەنیا ئەلفوبێی عەرەبییان بۆ نووسینی کوردی بەکار دەھێنا. لە تورکیا، لە دوای بە فەرمیکردنی ئەلفوبێی لاتینی بۆ زمانی تورکی، جەلادەت عەلی بەدرخان لە ساڵی ١٩٣٢ ئەلفوبێیێکی لاتینیی بۆ زمانی کوردی داھێنا کە ئێستا بە ناوی "ئەلفوبێی ھاوار" یان "بەدرخان" دەناسرێت.
فۆنولۆژیی مێژووییدەستکاری
| کوردی | پاڵەویی ئەشکانی | ئەوێستایی | فارسی | پاڵەوی ساسانی | فارسیی کۆن | زمانی نیا ئێرانی | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ک. باکووری | ک. ناوەندی | ک. باشووری | ھەورامی | زازاکی | ||||||
| s | s | s | s | s | s | s | h | h | θ | *ś |
| z | z | z | z | z | z | z | d | d | d | *ź |
| s, *hr | s, *hr | s, *hr | *hr | *hr | hr | θr | s | d | ç | *θr |
| sp/zw | sp/zw | sp/zw | sp/zw | sp/zw | sp/zw | sp/zw | s/z | s/z | s/z | *św/*źw |
| pāš | pāš | pāš | paš | pas-ča | pas | pas | pasā | *pas-ča | ||
| ž | ž | ž | ž | j | ž | j | z | z | j | *j |
| ž | ž | ž | ç | j, z, ž | ž | ç | z | z | ç | *ç |
| d- | d- | d- | b- | b- | b- | duu- | d- | d- | duv- | *dw- |
| xw- | xw- | xw- | w- | w- | wx- | huu-, xv- | x- | xw- | (h)uv- | *hw- |
| l, r | ł, r | ł, r | l, ł, r | rr | rδ | rd | l | l, r | rd | *rd |
| نادیار | نادیار | نادیار | نادیار | rz | rz | rz | l | l, r | rd | *rz |
| j- | j- | j- | y- | j- | y- | y- | j- | j- | y- | *y- |
| f(i)r- | f(i)r- | f(i)r- | wur-, har- | r- | fr- | fr- | for-, ھتد | fr- | fr- | *fr- |
| w- | w- | w- | w- | w- | f- | θw- | h- | h- | θw- | *θw- |
| w, y, (nil) | w, y, (nil) | w, y, (nil) | w, y | w, y | β, δ, γ | b, d, g | w, y, (/nil) | w, y, (') | b, d, g | *b, *d, *g |
| w, h, y, (/nil) | w, h, y, (/nil) | w, h, y, (/nil) | w, y, h | w, y, h | b, d, g | p, t, k | b, d, g | b, d, g | p, t, k | *p, *t, *k |
| n | n | n | n | nd | nd | nd | nd/nn | nd | *nd | |
| žn | žn | žn | žn | šn, zn (?) | zn | sn | šn | šn | šn | *śn |
| v | w | w | m | m | -šm | -šm | -šm | -šm | -šm | |
| v | w | w | m | m | -hm | -hm | -xm | -hm | -hm | |
| h-, k- | h-, k- | h-, k- | h- | h- | x- | x- | x- | x- | x- | *x- |
| č- | č- | č- | ši- | šaw- | šiiu- | šaw- | šaw- | šiyav- | *čyau- | |
| b- | b- | b-, w- | w- | v- | w- | w- | b- | w- | w- | *w- |
| (w)t | wt | ft | wt | wt | ft | ft | ft | ft | ft | *ft |
| t | t | t | t | t | xt | xt | xt | xt | xt | *xt |
ھەڵسەنگاندنی زمانی کوردی لەگەڵ زمانە ھیندوئورووپایییەکاندەستکاری
| کوردی | ئاڵمانی | ئیتالیایی | ئینگلیزی | پۆرتووگالی | ئیسپانی | سویدی | فارسی | فەڕەنسی | ھولەندی | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| کوردیی باکووری | کوردیی ناوەندی | کوردیی باشووری | لەکی | ھەورامی | زازاکی | |||||||||
| évar | éware | éware | íware | wérega | êre | abend | - | evening | - | - | afton | ivār | - | evond |
| bra | bra | bra | bra | bra | bra | bruder | fratello | brother | irmão | hermano | bror, broder | barādar | frère | broer, broeder |
| te, tu | to, tu | to | tu | to | ti, to | du | voi | you | tu | te, tú | du | to | te, tu | - |
| hesin | asin | asin | asin | asin | asin | eisen | ferro | iron | ferro | hierro | järn | āhan | fer | ijzeren |
| erd | herd | zewy | ? | ? | erd | erde | terra | earth | terra | tierra | jorden | Zamin | terre | aanaarden |
| ére | ére | ére | íre | íge | - | hier | - | here | - | - | här | - | - | - |
| hingiv | hengwín | hengwyn | ? | ? | hingemín | honig | - | honey | - | - | honung | angabin | - | honing |
| kurt | kurt | kurt | kull | kurt | kilm | kurz | corto | short | curto | corto | kort | kutāh | court | kort |
| lév | léw | léw | lic | lic | lew | lippe | labbro | lip | lábio | labio | läpp | lab | lèvre | lip |
| meh | mang | mang | mang | mange | menge | mond | mese | moon | - | - | mane | māh | - | maan |
| nav | naw | naw | nom | namê | name | name | nome | name | nome | nombre | nämna | nām | nom | naam |
| na | na | nexer | ? | ? | né | nein | non | no | não | no | nej | na | non | neen |
| nú, nuh | nwé | núe | ? | newe | newe | neu | nuovo | new | novo | nuevo | ny | now | nouveau | nieuw |
| neh | no | nú | nu | no | new | neun | nove | ninie | nove | nueve | nio | noh | neuf | negen |
| pardéz | perdéz | behesht | ? | ? | ? | paradies | paradise | paradise | paraíso | paraíso | paradis | pardis | paradis | paradijs |
| spínax | espenax | spenagh | ? | ? | ispanax | spinat | spinacio | spinach | espinafre | espinaca | spenat | esfanāj | épinard | spinazie |
| stér | estére | estere | asare | hesare | estare | stern | stella | star | estrela | estrella | stjärna | setāre | astre | ster |
| dot | - | kch | dit | - | tochter | - | daughter | - | - | dotter | doxtar | - | dochter | |
| dlop | dlop | dlop | ? | dlop | dalpa | tropfen | - | drop | - | - | droppa | - | - | druppel |
ڕێزمانی کوردیدەستکاری
وتاری سەرەکی: ڕێزمانی کوردی
جێناوە سەربەخۆکاندەستکاری
| کەس | کوردیی باکووری |
کوردیی ناوەندی |
کوردیی باشووری |
لەکی | ھەورامی | زازاکی | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ڕێک | چەوت | ڕێک | چەوت | |||||
| ١. ت. | ئەز | من | من | من | م | من | ئەز | مـ(ـن) |
| ٢. ت. | تو | تە | تۆ | تو | تو | تۆ | ت | تۆ |
| ٣. ت. ن. | ئەو | وی | ئەو | ئەو | ئو (iw) | ئاڎ | ئۆ | ئەی |
| ٣. ت. م. | وێ | ئاڎە | ئا | ئایە | ||||
| ١. ک. | ئەم | مە | ئێمە | ئیمە | ئیمە | ئێمە | ما | |
| ٢. ک. | ھوون | وە | ئێوە | ئیوە | ھومە | شمە | شما | |
| ٣. ک. | ئەو | وان | ئەوان | ئەوان | ئون (iwin) | ئاڎێ، ئاڎیشا | ئێ | ئینان |
جێناوە لکاوەکاندەستکاری
کۆمەڵەی یەکەمدەستکاری
| کەس/ژمارە | تاک | کۆ |
| کەسی یەکەم | م | مان |
| کەسی دووەم | ت | تان |
| کەسی سێیەم | ی | یان |
کۆمەڵەی دووەمدەستکاری
| کەس/ژمارە | تاک | کۆ |
| کەسی یەکەم | م | ین |
| کەسی دووەم | یت | ن |
| کەسی سێیەم | ێت/ات | ن |
کۆمەڵەی سێیەمدەستکاری
| کەس/ژمارە | تاک | کۆ |
| کەسی یەکەم | م | ین |
| کەسی دووەم | یت | ن |
| کەسی سێیەم | () | ن |
نێر و مێدەستکاری
- تاکی ناسراو لە کورمانجی دا لە حالتی مێ پیتی (ا)، و لە حالتی نێرییش دا پیتی (ێ) بۆ وشەکان زیاد دەبێت، ~ و لە سۆرانیش دا لە هەردوو حالتی نێر و مێ دا پیتی(ی)بۆیان زیاد دەبێت.
| سۆرانی | کچ ی باش | خوشک ی باش | دەیک ی باش |
| کورمانجی | کچ ا باش | خوشک ا باش | دەیک ا باش |
| سۆرانی | کور ی باش | برا ی باش | باوک ی باش |
| کورمانجی | کور ێ باش | برا ێ باش | باب ێ باش |
- لە حالتی کۆی ناسراو دا نێر و مێ نیە، وشەی (ێن) زیاد دەبێت لە کورمانجی ئەگەر بیت وشەکی بزوێن هەبوو ئەو {ی}ەکی زیاد دەبێت دەبێت بە (یێن) .
~لە سۆرانی وشەی (انی) ئەگەر پیتەکی بزوینی هەبوو ئەوە هەمان شێوەی کورمانجی {ی}ەکی لێی زیاد دەبێت دەبێت بە (یانی).
کۆی ناسراو| سۆرانی | کور انی باش | برا یانی باش | باوک انی باش |
| کورمانجی | کور ێن باش | برا یێن باش | باب ێن باش |
ئەمانەش ببینەدەستکاری
سەرچاوەکاندەستکاری
- ^ ی ا ب Kurdish Language - Kurdish Academy of Language
- ^ "Kurdisch". لە ڕەسەنەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٩ی ئەیلوولی ٢٠١٠. لە ڕێکەوتی ٢٦ی ئایاری ٢٠١٠ ھێنراوە.
- ^ ئەلفوبێی یەکگرتووی کوردی - ئاکادمیی زمانی کوردی
- ^ Iraqi constitution, article 4
- ^ European Charter for Regional or Minority Languages
- ^ Kurdish Language - Britannica Encyclopedia
- ^ زاراوەکانی زمانی کوردی - ئاکادمیی زمانی کوردی
بەستەرە دەرەکییەکاندەستکاری
