ئێران
پۆتانەکان: 32°N 53°E / 32°N 53°E
ئێران، بە فەرمی کۆماری ئیسلامیی ئێران (بە فارسی: جمهوری اسلامی ایران)، وڵاتێکی سەربەخۆیە لە ڕۆژاوای ئاسیا. ئەو وڵاتە لە ڕۆژاواوە لەگەڵ تورکیا و عێراق، لە باکووری ڕۆژاواوە لەگەڵ ئەرمەنستان و ئازەربایجان، لە باکوورەوە لەگەڵ دەریای قەزوین و تورکمانستان، لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ ئەفغانستان و پاکستان و لە باشوورەوە لەگەڵ کەنداوی عومان و کەنداوی فارس ھاوسنوورە. ئێران بە ڕووبەری ١٫٦٤ کیلۆمەتری چوارگۆشە، ١٧یەمین وڵاتی گەورەی جیھان و بە ژمارەی دانیشتووانی ٨٦٫٨ ملیۆن کەسی، ١٧یەمین وڵات لە جیھانە.[٧] ئێران لەڕووی دابەشکردنی کارگێڕییەوە بە ٣١ پارێزگا دابەش دەکرێت. فارسی تەنیا زمانی فەرمی ئەو وڵاتەیە. ئیسلام وەکوو ئایینی فەرمی و شیعە وەکوو مەزھەبی فەرمی لە یاسای بنەڕەتیدا ناسێندراون.
| کۆماری ئیسلامیی ئێران جمهوری اسلامی ایران |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| دروشم: «سەربەخۆیی، ئازادی، کۆماری ئیسلامی»[١] | ||||||
| سروود: میھری خاوەران |
||||||
[[File:.svg) _-_IRN_-_UNOCHA.svg) |
||||||
[[File: |280px |center |alt=|شوێنی ایران ]]
|
||||||
| پایتەخت و گەورەترین شار | تاران 35°41′N 51°25′E / 35.683°N 51.417°E | |||||
| زمانە فەرمییەکان | فارسی | |||||
| زمانە ناوچەییەکان | پێڕستی زمانەکان
|
|||||
| گرووپە ڕەگەزییەکان | نەتەوەکانی ئێران
|
|||||
| ناوی هاووڵاتی | ئێرانی[٣] | |||||
| دەوڵەت | کۆماری ئیسلامیی سەرۆکایەتیی ئایینیی یەکپارچە | |||||
| - | ڕێبەر | عەلی خامنەیی | ||||
| - | سەرۆک کۆمار | مەسعوود پزیشکیان | ||||
| - | جێگری یەکەمی سەرۆک کۆمار | محەممەدڕەزا عارف | ||||
| - | سەرۆکی پەرلەمان | محەممەدباقر قالیباف | ||||
| - | سەرۆکی دەزگای دادگەری | غوڵامحوسێن موحسینی ئیژەیی | ||||
| یاسادانەر | ||||||
| - | ئەنجومەنی خواروو | ئەنجومەنی ڕاوێژی ئیسلامی | ||||
| کورتەی مێژوو | ||||||
| - | ئیمپراتۆریەتیی ماد | دەوروبەری ٦٧٨ی پ. ز | ||||
| - | ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی | ٥٥٠ی پ. ز | ||||
| - | ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی | ٢٤٧ی پ. ز | ||||
| - | ئیمپراتۆریەتیی ساسانی | ٢٢٤ی ز | ||||
| - | شانشینی سەفەوی | ١٥٠١ی ز | ||||
| - | شانشینی ئەفشاری | ١٧٣٦ی ز | ||||
| - | زەندییەکان | ١٧٥١ی ز | ||||
| - | ئێرانی قاجاڕی | ١٧٩٦ی ز | ||||
| - | شانشینی پەھلەوی | ١٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٢٥ | ||||
| - | شۆڕشی ١٩٧٩ | ١١ی شوباتی ١٩٧٩ | ||||
| - | یاسای بنەڕەتیی ئێستاکە | ٣ی کانوونی یەکەمی ١٩٧٩ | ||||
| - | ئاخرین پێداچوونەی یاسای بنەڕەتی | ٢٨ی تەممووزی ١٩٨٩ | ||||
| ڕووبەر | ||||||
| - | سەرجەم | ١،٦٤٨،١٩٥ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٧یەم) ھەڵەی دەربڕین: پیتێکی نەناسراو ھەیە "١" مایلی چوارگۆشە |
||||
| - | ئاو (%) | ١٫٦٣ (ھەتا ٢٠١٥)[٤] | ||||
| ژمارەی دانیشتوان | ||||||
| - | بەراوردی ٢٠٢٣ | ٨٧،٥٩٠،٨٧٣[٥] (١٧یەم) | ||||
| - | چڕی | ٤٨ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٦٢یەم) ١٢٤کەس لە مایلی چوارگۆشە |
||||
| GDP (PPP) | بەراوردی ٢٠٢٣ | |||||
| - | سەرجەم |  ١٫٧٢٥ ترلیۆن دۆلار[٦] (١٩یەم) |
||||
| - | سەرانە | ١٩٫٩٤٢ دۆلار[٦] (٧٩یەم) |
||||
| GDP (nominal) | بەراوردی ٢٠٢٣ | |||||
| - | سەرجەم | ٣٦٦٫٤٣٨ ملیارد دۆلار[٦] (٤٢) |
||||
| - | سەرانە | ٤٫٢٣٤ دۆلار[٦] (١٢٠یەم) |
||||
| Gini (٢٠١٩) | ٤٠٫٩ (مامناوەند) | |||||
| HDI (٢٠٢١) | ٠٫٧٧٤ (٧٦یەم؛ بەرز) | |||||
| دراو | ڕیاڵی ئێرانی (IRR) |
|||||
| ناوچەی کاتی | کاتی فەرمیی ئێران (+٣:٣٠ یوو تی سی) | |||||
| شێوازەکانی ڕێکەوتنووسین | کۆچیی ھەتاوی | |||||
| لای لێخوڕین | ڕاست | |||||
| کۆدی ISO 3166 | IR | |||||
| پاوانی ئینتەرنێت | .ir .ایران |
|||||
| کۆدی تەلەفۆن | +٩٨ | |||||
دەستەڵاتی سیاسی لە ئێراندا لەسەر بنەمای یاسای بنەڕەتیی پەسندکراوی ساڵی ١٩٧٩ و پێداچوونەوەی ساڵی ١٩٨٩ داندراوە. بەرزترین پلەی دەستەڵاتی فەرمیی ئێران لەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩، ڕێبەرە کە ئێستا لەژێر دەستی عەلی خامنەیی دایە. ئەو وڵاتە وەکوو وڵاتێکی پێکھاتوو لە چەند نەتەوە، مێژوویەکی کۆنی ھەیە و یەکێک لە کۆنترین وڵاتانی جیھانە. گەورەترین شارەکانی ئێران بریتین لە تاران (پایتەخت)، مەشھەد، ئەسفەھان، کەرەج، شیراز و تەورێز.[٨]
ئێران بەھۆی ھەڵکەوتنی لە ناوچەی ئەوراسیادا جێگایەکی تایبەتی ھەیە. ئەم وڵاتە ئەندامی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، بزووتنەوەی وڵاتانی بێلایەن، ڕێکخراوی کۆنفرانسی ئیسلامی، ئۆپێک و ڕێکخراوەی ھاوکاریی ئابوورییە. ئێران ھێزێکی ناوچەیییە لە باکووری ڕۆژاوای ئاسیادا و جێگایەکی گرینگی لە ئابووری جیھاندا بە بۆنەی ھەبوونی نەوت، پیشەسازیی پێترۆشیمی و گازی سروشتی بەدەست ھێناوە.
وڵاتی ئێران لە گرووپە ئێتنیکییە جۆراوجۆرەکان وەک فارس، تورکی ئازەربایجانی، کورد، گیلەک، مازەندەرانی، لوڕ، بەلۆچ، عەرەب، تاڵش و چەندین ئێتنیکی تر پێکھاتووە کە ھەر کامیان لە پارێزگا جۆراوجۆرەکان دەژین.[٩]
دابەشکاری
دەستکاریئێران دابەشبووە بەسەر ٣١ پارێزگادا و ھەر پارێزگایەک پارێزگارێکی ھەیە کە لەلایەن سەرۆک کۆمارەوە دەستنیشان دەکرێت. ھەر پارێزگایەک دابەش کراوە بەسەر چەندین شارستان و ھەر شارستانێک بەسەر چەندین ناوچەدا دابەش دەکرێت. دواتر ھەر ناوچەیەکیش بەسەر چەندین گوندستان دابەش کراوە. ئێران یەکێکە لەو وڵاتانەیە کە بەرزترین ڕێژەی گەشەکردنی شارەکانی ھەیە. لەنێوان ساڵانی ١٩٥٠ بۆ ٢٠٠٢، ڕێژەی شارنشینیوونی دانیشتووان لە ٢٧٪ بۆ ٦٠٪ بەرز بووەتەوە. بەپێی پێشبینییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، ھەتا ساڵی ٢٠٣٠، ٨٠٪ی دانیشتووانی ئێران دەبنە شارنشین. زۆربەی کۆچبەرە ناوخۆیییەکان لە ئێران، نیشتەجێی دەوروبەری شارەکانی تاران، ئەسفەھان، ئەھواز، قومن.
سیاسەت
دەستکاریحکوومەتی ئێران کۆمارێکی ئیسلامییە و سیستەمێکی سەرۆکایەتیی ھەیە، ھەروەھا دەسەڵاتی ڕەھا و سەرەکی بە ڕابەرێکی ئایینی دراوە؛ ئەو دەسەڵاتە لەدوای مردنی ڕووحوڵڵا خومەینی لە ساڵی ١٩٨٩، لەلایەن عەلی خامنەیییەوە بەڕێوەدەبرێت. حکوومەتی ئێران حکوومەتێکی سوپاخواز و دەسەڵاتخوازە، کە بەھۆی سنووردارکردنی بەرچاو و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ و ئازادییە مەدەنییەکان، ڕەخنەی بەرفراوانی لێ گیراوە. ھەروەھا لەڕووی ڕامیارییەوە وڵاتی سەرەکیی موسڵمانە شیعەکانە لە جیھاندا.[١٠] لەدوای شۆڕشی ئێرانەوە، ئەم وڵاتە بە سەرەکیترین نەیاری عەرەبستانی سعوودی و ئیسرائیل دادەنرێت.[١١] ھەرچەندە کە لە ١٠ی ئازاری ٢٠٢٣، ئێران و عەرەبستانی سعوودی دوای چەندین ساڵ دوژمنایەتی، پەیوەندییەکانیان ئاسایی کردەوە. حکوومەتی ئێران ڕەخنەی زۆری لێ گیراوە بەھۆی سیاسەتە جۆراوجۆرەکانی وەکوو: پشتگیریکردنی تیرۆریزم، لەئەستۆگرتنی خەرجیی میلیشیا ئاژاوەگێڕەکان و تێوەگلانی لە زۆرینەی ململانێ نوێیەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا. ھەروەھا حکوومەتی ئێران وەکوو سەرەکیترین خاڵی تیرۆر لە ناوچەکەدا دادەنرێت، کە بەھۆیەوە چەندین گرووپ و ھێزی چەکداریی سەر بە حکوومەت وەکوو سپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی خراونەتە ناو پێڕستی تیرۆری چەندین وڵات.[١٢][١٣][١٤]
مرۆڤناسی
دەستکاریئێران کۆمەڵگایەکی زۆرڕەنگە، زمانگەل، ئایینگەل و ئیتنیکگەلێکی زۆر لە نێو جوگرافیای ئێراندا دەژین. ژمارەی دانیشتووانی ئێران لە درێژایی سەدەی بیستەمدا بە شێوازێکی بەتەوژم زۆر بوو؛ بە شێوەیەک کە دانیشتووانی ١٩ ملیۆن کەسی ئێران لە ساڵی ١٩٥٦ بوون بە ٧٥ ملیۆن کەس لە ساڵی ٢٠٠٩دا.[١٥][١٦] بەڵام لە ساڵانی سەرەتایی سەدەی بیستەم ڕێژەی زاوزێی خەڵکی ئێران دابەزی.[١٧] بەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتووانی وڵاتی ئێران ٧٨٬٤٧٠٬٢٢٢ کەس بووە کە دەکاتە ١٫٠٨ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مامناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٢٩ ساڵە. ھەروەھا ٧٠ لە سەدی دانیشتووانی وڵات لە شارەکان دەژین.[١٨] بەراوەردەکان پیشان دەدەن کە ژمارەی خەڵکی ئێران ڕوو لە زۆر بوونە ھەتا ساڵی ٢٠٥٠ کە ژمارەی دانیشتووان لە ١٠٥ ملیۆن کەسدا پاوەجێ دەبێت.[١٩][٢٠]
نەتەوەکان
دەستکاریزمانەکان
دەستکاریلە ئێراندا زمانگەلێکی زۆر بوونیان ھەیە، وەکوو فارسی، ئازەربایجانی و کوردی (شێوەزارەکانی سۆرانی، کورمانجی کەڵھوڕی، لەکی و ھەورامی)، ھەروەھا لەم وڵاتە زمانەکانی تریش وەکوو لوڕی، گیلەکی تەبەری، بەلۆچی، عەرەبی و چەندین زمانی تر قسەیان پێدەکرێت، بەڵام تەنھا زمانێک کە بە شێوەی فەرمی و یاسایی ناسراوە، زمانی فارسییە. لە یاسای بنەڕەتیی ئێران، یاسای ژمارەی ١٥ ھاتووە کە زمانە ناوچەیییەکان دەتوانن لە ناوچەکانی خۆیان لە پێناو زمانی فارسیدا لە قوتابخانەکان فێر بکرێن.
ئایینەکان
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Jeroen Temperman (2010). State-Religion Relationships and Human Rights Law: Towards a Right to Religiously Neutral Governance. Brill. pp. 87–. ISBN 978-90-04-18148-9. The official motto of Iran is Takbir ('God is the Greatest' or 'God is Great'). Transliteration Allahu Akbar. As referred to in art. 18 of the constitution of Iran (1979). The de facto motto however is: 'Independence, freedom, the Islamic Republic.'
- ^ ئ ا «The World Factbook (EBook) - Page 330» (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٣١ی ئایاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئایاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ «A List of Nationalities» (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی ئایاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی ئایاری ٢٠٢٠ ھێنراوە.
{{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی|وبگاه=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ «Surface water and surface water change». Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ {{{2}}} entry at The World Factbook
- ^ ئ ا ب پ «World Economic Outlook Database, April 2023». IMF.org. International Monetary Fund. April 2023. لە ١١ی نیسانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ «داده‌ها و اطلاعات آماری» (بە فارسی). لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
{{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی|ناشر=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ «سەرژمێریی کۆماری ئیسلامیی ئێران، ١٣٩٥ (٢٠١٦)». کۆماری ئیسلامیی ئێران.
{{cite web}}: بیرخستنەوەکە پارامەترگەلێکی نەناسراوی ھەیە:|نووسەرەکانی تر=،|مانگ=،|بەرھەم=، و|ناونیشانی نووسەر=(یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|قاڵب=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/iran/#people-and-society
- ^ «U.N. Report: Human Rights in Iran | The Iran Primer». iranprimer.usip.org (بە ئینگلیزی). ١١ی تەممووزی ٢٠٢٣. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «Iran and Israel | The Iran Primer». iranprimer.usip.org (بە ئینگلیزی). ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٠. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئازاری ٢٠٢٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «State Sponsors of Terrorism». United States Department of State (بە ئینگلیزی). لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «New EU Council President Urged To Initiate IRGC Terror Listing». Iran International (بە ئینگلیزی). ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤. لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ NISSINEN، Frédérique RIES, Anna FOTYGA, Antonio LÓPEZ-ISTÚRIZ WHITE, Andrey KOVATCHEV, Costas MAVRIDES, Petras AUŠTREVIČIUS, Romana TOMC, Bronis ROPĖ, Lukas MANDL, Sara SKYTTEDAL, David LEGA, Abir AL-SAHLANI, Hildegard BENTELE, Svenja HAHN, Marina KALJURAND, Attila ARA-KOVÁCS, Javier ZARZALEJOS, Juan Ignacio ZOIDO ÁLVAREZ, Stelios KYMPOUROPOULOS, Anna-Michelle ASIMAKOPOULOU, Bert-Jan RUISSEN, Leopoldo LÓPEZ GIL, Bart GROOTHUIS, Malik AZMANI, Hermann TERTSCH, Samira RAFAELA, Emmanouil FRAGKOS, Miriam LEXMANN, Ilana CICUREL, Johan. «Parliamentary question | Designation of the IRGC as a terrorist organisation within the parameters of Common Position 2001/931/CFSP | E-000503/2023 | European Parliament». www.europarl.europa.eu (بە ئینگلیزی). لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر) - ^ https://web.archive.org/web/20090214041911/http://www.un.org/Depts/escap/pop/journal/v10n1a1.htm
- ^ http://countrystudies.us/iran/32.htm
- ^ http://www.dw.de/dw/article/0,,16112833,00.html?maca=per-rss-per-all_volltext-5613-xml-mrss
- ^ «Countries in the world (ranked by 2014 population)» (بە ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. لە ٥ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی شوباتی ٢٠١٤ ھێنراوە.
- ^ http://www.payvand.com/news/04/aug/1017.html ٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ «The World Factbook — Central Intelligence Agency». Cia.gov. لە ١٧ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
- ^ بەختیاری، سەعی. جوگرافیا. تاران: ڕێکخراوی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی. ژپنک ٩٧٨-٩٦٤-٣٤٢-٤٣١-٢.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
بەستەرە دەرەکییەکان
دەستکاری
