شنۆ
شنۆ (بە فارسی: اشنویە، ئینگلیزی: Oshnavieh) شارێکە لە شارەکانی پارێزگای ورمێ، ڕۆژھەڵاتی کوردستان لە ھەرێمی موکریان. شنۆ ناوەندی شارستانی شنۆیە و لە ٧٣ کیلۆمیتری ناوەندی شاری ورمێوە دوورە.[١]
شنۆ
سید علوی | |
|---|---|
| اشنویە - Oshnavieh | |
 دیمەنی شاری شنۆ | |
 | |
| وڵات |  ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان |
| پارێزگا | ورمێ |
| شارستان | شنۆ |
| ناوچە | ناوەندی شارستانی شنۆ |
| دەسەڵات | |
| • جۆر | شارەوان–ئەنجومەن |
| • شارەدار | ئەنوەر سەعیدی |
| ڕووبەر | |
| • سەرجەم | ٤٫٣٣٨ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٫٦٧٥ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ١٤١١ مەتر (٤٬٦٢٩ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦) | |
| • سەرجەم | ٧٣،٨٨٦ |
| سەرناوی دانیشتوو | شنۆیی |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی (سۆرانی) |
| • ئایین | ئیسلام(سوننە) |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٤:٣٠ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٨٧ |
| وێبگە | شارەوانی شنۆ |
ئەم شارە لە ڕۆژئاواوە لەگەڵ ھەرێمی کوردستان(عێراق)، لە باشوورەوە لەگەڵ پیرانشار، لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ نەغەدە، لە باکوورەوە لەگەڵ ورمێ ھاوسنوورە.
بەرزی شاری شنۆ ١٤٧٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە و بەرزترین خاڵی لە باشووری ڕۆژھەڵات ٣٥٠٠ مەترە.[٢]
شاری شنۆ دەكەوێتە باشووری رۆژئاوای پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا و لە باشووری رۆژئاوای ئەو پارێزگایە بە شارێكی گرنگی پەیوەندی دادەنرێت، كە ناوەندی پارێزگا و شاری ورمێ بە شاری پیرانشار (بازاڕی سنووری تەمەرچین و مەرزی ترانزێتی حاجی عومەران) بە مەودای ۷۲ کیلۆمەتر گرێ دەدا.
ناو
دەستکاری- ناوی شنۆ لە سەردەمی کۆندا (ئاشنۆ) بووە کە زمانی کۆنی کلدانییە (ئاشنۆ، شێنۆ، ئای شێنۆ) کە بە واتای (قەڵا، قەڵا، تاوەر و قەڵا) دێت کە لە بەردی بەناوبانگی کیلێ شین دایە؛ ناوی ئەم شارە بە زمانی میخی "ئەشنۆد" ھاتووە.
مێژوو
دەستکاریئەو ناوچەیەی کە شاری شنۆی تێیدا ھەڵکەوتووە، مێژوویەکی دوور و درێژی ھەیە. ئەو بەرھەمانەی لە گردی دینخا و شاخە گەورە و بچوکەکانەوە بەدەست ھاتوون، ڕازاندنەوە و گۆڕی بێشومار کە پەیوەندییان بە ھەزاران ساڵ پێش مەسیحەوە ھەیە، بەدەست ھاتوون. جوگرافیناسانی سەدەکانی سەرەتای ئیسلامی شنۆیان وەک شارێکی بچووک لە خاکێکی بەپیتدا ناساندووە.
شنۆ لەسەر ڕێڕەوی مێژوویی حەوزی ورمێ بۆ ڕەواندز بەسەر دەروازەی کێلەشین ھەڵکەوتووە. نەخشێکی ئورارتوو لە نزیکەی ٨٠٠ پێش زایین لە نزیک شارەکە بوونی ھەیە. دوای لەشکرکێشی مەغۆلەکان، شارەکە بۆ ساتێکی کورت بوو بە شوێنی دانیشتنی کەنیسەی نەستۆری.[٤]
جوگرافیناسانی سەدەی ناوەڕاست لە سەدەی دەیەمەوە نووسیویانە ئەم شارە قەبارەیەکی دادپەروەرانە، پەیوەست بە ورمێ، بەپیت و لەوەڕگەی باشی ھەبووە. کوردانی ھۆزی ھەزەبانی لە ھاویندا لەو ناوچەیە نیشتەجێ دەبوون و ئاژەڵەکانیان لەوەڕاند و بەرھەمەکانیان بۆ بەرھەمھێنان و قوماش لە شارەکە دەفرۆشت. ئەم شارە لە سەدەی دەیەمدا کەوتە ژێر دەسەڵاتی ڕەوەندی و بەردەوام بوو لە گەشەکردن. ھەروەھا شارەکە زانا و نەریتخوازانی پەروەردە دەکرد. ئیبن ئەسیری جزری لە ساڵی ١٢٠٥/٦ نووسیویەتی کە نوسرەت الدین ئەبوبەکری ئەلدیگوزیدەکان شارەکەی ڕادەستی فەرمانڕەوای مەراغە(علائەددین قەرە سۆنقور) کردووە. لە ساڵی ١٢٢٦ شارەکە لە ژێر دەستی کوردانی ئیڤایەدا بوو تا لەلایەن جەلال ئەدین مینگبورنوەوە دەستی بەسەردا گیرا. لەسەردەمی ئیبن حقولدا کورد لەوێ نشینگەی ھەبووە و لە سەدەی چوارەمدا ئاژەڵ و ماڵات لەو شارەوە و شوێنەوارەکانی دەوروبەری ھەناردەی مووسڵ و بەلەد لە مێزۆپۆتامیا دەکرا، خاکەکەی بە بەپیتی و لەوەڕگەکانی بە زۆری ناسرابوو. یاقوت کە ئەو شارەی بینیوە باسی باخچە جوانەکانی دەکات. ساڵی ١٢٢٠/١ کاتێک یاقووت حەمەوی بە شارەکەدا تێپەڕی، شارەکە لە وێرانە بوو، بەڵام تا کاتی سەردانی حەمدوڵڵا موستەوفی ئاوەدانکرابووەوە. مستەوفی ئەو شارەی بە سوننە وەسف کرد، لە شاری گوندنشینی ١٢٠ گوندە و ساڵانە کۆی داھاتی بە بەھای ١٩ ھەزار و ٣٠٠ دینار بەرھەم دەھێنێت. لە ساڵی ١٨٤٠ لەلایەن گەشتیار فرایزەرەوە باسی ئەوە کرا کە شارەکە کوردانی زەرزا دانیشتووی تێدابووە، کە ڕەنگە بوونی ئەوان ھەر لە سەدەی ١٤دا لە شارەکەدا ھەبووبێت. لە سەدەی نۆزدەھەمدا ژمارەی دانیشتووانەکەی زۆربەیان کورد بوون لەگەڵ دانیشتووانێکی کەمی ئاشوورییەکان کە لە سەردەمی (کوشتاری سەیفۆ)دا لەناوچوون.[٥]
لە ساڵی ١٩٠٩ یەکسان بوو بە ساڵی ١٢٨٧ی کۆچی، شنۆ لەلایەن عوسمانییەکانەوە داگیرکرا و خەڵکەکەش لەلایەن ئەوانەوە سەربڕدرا. بوونی عوسمانییەکان و ڕووسەکان لەم ناوچەیەدا زیانی مرۆیی و دارایی بە خەڵکی شنۆ گەیاند. دوای ڕووسەکان نۆرەی ئاشوورییەکان ھات کە ھەڵیانکوتایە سەر ئەو شارە، کە ھیچ ڕەحمێکیان بە ژن و منداڵان نەدەکرد. شەڕی نێوان ئاشوورییەکان و عوسمانییەکان بەدوایدا برسێتییەکی توند بەدوای خۆیدا ھێنا لە ئەنجامدا خەڵک لە ترس و برسێتی ڕوویان لە مووسڵ و کەرکووک کرد. دوابەدوای ئەم ڕووداوانە لە ١٣ ھەزار کەسی شنۆ لەو سەردەمەدا تەنیا چەند سەد کەس مانەوە.[٦]
کە جەنگی جیھانی یەکەم کۆتایی ھات سمکۆ وەک سەرکردەیەکی سیاسی ناوی دەرکرد و لەپێناو دامەزراندنی ئیدارەیەکی کوردیدا ساڵی ١٩١٩ شۆڕشی بەرپاکرد و گەلێ ناوچەی گرنگی خستە ژێر دەسەڵاتی خۆیەوە، ساڵی ١٩٢١ لە ئەنجامی لەشکرکێشییەکی گەورەی ھێزەکانی حکوومەتی ئێراندا، سمکۆ ناچار بوو پاشەکشێ بکات و پەنا بەرێتە بە تورکیا. ساڵی ١٩٢٤ بە بڕیارێکی لێبوردن گەڕایەوە ئێران و ساڵی ١٩٢٦ جارێکی تر شۆڕشی بەرپاکردەوە. بەڵام ئەمجارەشیان شۆڕشەکەی تێکشکاو ماوەیەک لە تورکیادا بە دەستبەسەری مایەوە. پاش ئازادکردنی گەڕایەوە ئێران و ساڵی ١٩٣٠ بە پیلانێکی کاربەدەستانی ئێران لە شاری شنۆ کوژرا، بەمەش شۆڕشەکەی شکاک کۆتایی ھات کە یازدە ساڵ درێژەی کێشابوو.[٧]
شنۆ لە سەرەتای دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە کانوونی دووەمی ١٩٤٦ ھەتا ڕووخانی کۆمار لە کانوونی یەکەمی ھەمان ساڵ، یەکێک لە شارەکانی کۆماری کوردستان بوو.
جەنگی ئێران و عێراق
دەستکاریلە کاتی شەڕی ئێران و عێراق، ڕژێمی بەعسی عێراق ھەندێک ناوچەی شنۆی لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا بۆردومان کرد،[٨] لە ٢ی ئابی ١٩٨٨- بە بەکارھێنانی بۆمبی کیمیایی بەسەریاندا؛ و لە ئەنجامی ئەو ھێرشانەدا، نزیکەی ٢٧٠٠ کەس بریندار بوون.[٩]
دانیشتووان
دەستکاریژمارەی دانیشتووانی ئەم شارە بە پێی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٣ یەکسان بووە بە ٧٠٠٣٠ کەس کە ٣٥٢٠٠ نێر و ٣٤٨٣٠ کەسیان مێ بوون. بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٨ ژمارەی دانیشتوانی ئەم شارە لەگەڵ گوندەکانی یەکسان بووە بە ٦٦ ھەزار کەس. بەپێی ئەنجامی سەرژمێری ساڵی ٢٠١٥ ژمارەی دانیشتوانی ئەم شارە بۆ ٧٣٨٨٦ کەس زیادی کردووە، ئەمەش نیشاندەری گەشەی ساڵانەیە لە ماوەی ساڵانی ٢٠١٠-٢٠١٥دا لەسەدا ١٫٠٨ بووە. نزیکەی ٥٧٫٩٪ی کۆی دانیشتوانی شارستانەکە لە ناوچە شارییەکان و ٤٢٫١٪ لە ناوچە گوندنشینەکان دەژین.
جوگرافیا
دەستکاریشاری شنۆ بە تێکڕای بەرزی ٥٠٨٠ پێ یەکسانە بە ١٥٢٤ مەتر، درێژییەکەی ٤٥ پلە و ٦٠ خولەک و پانی ٣٧ پلە و ٢ خولەک و ٢٠ چرکەیە و جیاوازی کاتەکانی لەگەڵ تاران ٢٠ خولەک و ١٢ چرکەیە. لە باکوورەوە بە شارستانی ورمێ و لە ڕۆژھەڵاتەوە بە شارستانی نەغەدە و لە باشوورەوە بە شارستانی پیرانشار و لە ڕۆژئاوا بە ھەرێمی کوردستان(عێراق) و باکووری کوردستان(تورکیا) بەستراوەتەوە.
مرۆڤناسی
دەستکاریھەموو دانیشتووانی شنۆ وەک ناوچەکانی تری موکریان، کوردن و بە شێوەزاری سۆرانی بە زمانی کوردی قسە دەکەن. [١٠]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ شھرستان اشنویە - ماڵپەڕی فەرمانداری شنۆ ٧ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. (فارسی)
- ^ https://web.archive.org/web/20141129031436/http://bukanmukri.org/site-articlepage/oshnavieh/3-oshnavie-fa.html
- ^ https://web.archive.org/web/20141129031436/http://bukanmukri.org/site-articlepage/oshnavieh/3-oshnavie-fa.html
- ^ https://web.archive.org/web/20101125122612/http://cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=3580
- ^ لسترینج، گای (۱۳۹۳). جغرافیای تاریخی سرزمینھای خلافت شرقی. تھران: علمی و فرھنگی. ص. ۱۷۷.
- ^ https://web.archive.org/web/20141129031438/http://bukanmukri.org/site-articlepage/oshnavieh/4-history-part1.html
- ^ عاقلی، دکتر باقر (۱۳۸۰). شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران. دوم. نشر گفتار باھمکاری نشر علم. ص. ۸۱۸.
- ^ https://www.tabnak.ir/fa/news/821848/سالگرد-بمباران-شیمیایی-منطقھ-اشنویە
- ^ https://www.farsnews.ir/news/13960409000929/بمباران-شیمیایی-اشنویھ-را-از-یاد-نبریم
- ^ معرفی شھرستان اشنویە - (ماڵپەڕی شارەداری شنۆ) ١٩ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.(فارسی)
