کۆماری کوردستان

کۆماری کوردستان یان کۆماری مەھاباد، لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان لەسەر دەستی حیزبی دیموکراتی کوردستان دامەزرێنرا، و پێشەوا قازی محەممەد وەک سەرۆککۆمار سوێندی یاسایی خوارد، وڵاتێکی کوردی تەمەن کورت بوو، کە لە سەدەی بیستدا و لە دوای کۆماری ئارارات لە باکووری کوردستان دامەزرا. پایتەختەکەی شاری مەھاباد بوو، کە دەکەوێتە باکووری خۆراوای ئێران. دامەزران و لەناوچوونی کۆمار بەشێک بوو لەو قەیرانەی ئێرانی تێی کەوتبوو، ئەو ململانێیەی لەنێوان ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتیی سۆڤیەتدا ھەبوو کە جەنگی ساردی لێکەوتەوە، بەڵام خواستی لەمێژینە و ئاواتی گەلی کورد بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەت و وڵاتێک بەناوی کوردستان، پێشینە لە مانگی ئابی ١٩٤١، ڕاپەڕینێکی مەزن جڵەوی ناوچە کوردییەکانی لە دەستی میری ناوەندیی ئێران دەرھێنا. لە شاری مەھاباد، کۆمیتەیەک لە کەسانی چینی ناوەند بە پشتگیری سەرۆک خێڵەکان دەسەڵاتی ناوچەکەیان گرتە دەست. پارتێکی ڕامیاری بەناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرێنرا. قازی محەممەد، سەرۆکی بنەماڵەی قازی، بە سکرتێریی پارتەکە ھەڵبژێردرا. کۆمیتەکە بە سەرکردایەتیی قازی محەممەد ناوچەکەیان بە لێھاتوویی و سەرکەوتنێکی بەرچاوەوە بۆ ماوەی ٥ ساڵ تا ڕووخانی کۆمار بەڕێوەبرد.

کۆماری کوردستان Komarî Kurdistan
[[ی کۆماری مەھاباد |]]
سروود: ئەی ڕەقیب
نەخشەی کۆماری کوردستان
پایتەخت		مەھاباد
زمانە فەرمییەکان		کوردی
دەوڵەت		کۆمار
-	سەرۆککۆمار	قازی محەممەد
-	سەرۆک وەزیران	حاجی بابەشێخ
ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی
-	سەردەمی مێژوویی	شەڕی سارد
-	ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی	٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦
-	پاشەکشەی سۆڤیەت	حوزەیرانی ١٩٤٦
-	دەستبەسەراگرتن لەلایەن ئێرانەوە	١٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٦
-	لەسێدارەدانی سەرکردەکان	٣٠ی ئازاری ١٩٤٧
ڕووبەر
-		٣٧٤٣٧ کیلۆمەتری چوارگۆشە   مایلی چوارگۆشە
دراو		ڕیاڵی ئێرانی

دامەزراندنی کۆمار

کاتی ڕاگەیاندنی دامەزرانی کۆماری کوردستان لە مەھاباد

لە ئەیلوولی ١٩٤٥، قازی محەممەد و سەرکردە کوردەکانی تر سەردانی تەورێزیان کرد بۆ ئەوەی چاویان بە کونسوڵی سۆڤیەت بکەوێت بۆ دەرباری پشتگیریکردنی کۆمارێکی نوێ، لەوێشەوە ڕەوانەی باکۆ، ئازربایجانی سۆڤیەت، کران. لەوێ، ئاگادار بوونەوە لەوەی پارتی دیموکراتی ئازربایجان لە ھەوڵی ئەوەدایە کە دەست بەسەر ئازربایجانی ئێراندا بگرێت. لە ١٠ی کانوونی یەکەمدا، پارتی دیموکراتی ئازربایجان دەستی بەسەر پارێزگای ئازربایجانی ڕۆژھەڵات دا گرت کە پێشتر بەدەست سوپای ئێرانەوە بوو. قازی محەممەد بڕیاری دا ھاوچەشنی ئەو کارە دووبارە بکاتەوە، لە ١٥ی کانوونی یەکەمدا، کۆماری مەھابادی کوردیی دامەزرێنرا.

لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦، قازی محەممەد دامەزراندنی کۆماری کوردستانی ڕاگەیاند. ھەندێک لە ئامانجەکانیان لە مانیفێستۆکەدا بڵاوکرایەوە، ئەمانەن:

• زمانی کوردیی بکرێتە زمانی ڕاگەیاندن و خوێندن و ئیدارە.
• ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ کوردستان بەمەبەستی چاودێری دەوڵەت و بابەتە کۆمەڵایەتییەکان.
• ھەموو بەرپرسەکان لە خەڵکی ناوچەکە ھەڵبژێردرێن.
• یەکێتی و برایەتی لەگەڵ خەڵکی ئازربایجان.
• یاسایەک ھەبێت کە بەیەک چەشن مامەڵە کرێکار و کەسایەتییە باڵاکان دا بکات.

جوگرافیا

نەخشەیەکی وردیی کۆماری مەھاباد

کۆماری کوردستان زۆرتر ناوچەی موکریانی دەگرتەوە و پایتەختەکەی شاری مەھاباد بوو. بێجگە لە مەھاباد، شارەکانی بۆکان، شنۆ، پیرانشار، سەردەشت و نەغەدە بەشێک لە کۆماری کوردستان بوون. کۆمار لە باشوورەوە ھەتا نزیک شارەکانی بانە و سەقز درێژەی ھەبوو و لە باکووریشەوە داخوازی بەڕێوەبردنی شارەکانی ورمێ، خۆی و سەڵماسی دەکرد کە لەژێر دەسەڵاتی کۆماری نەتەوەییی ئازەربایجاندا بوون.

شەڕەکان

شەڕی قاراوا

لە ٢٩ی نیسانی ١٩٤٦، تەنیا پێنج ڕۆژ دوای واژووکردنی ڕێککەوتنی ھاوکاریی سەربازیی کۆماری مەھاباد لەگەڵ کۆماری ئازەربایجانی دراوسێی، یەکەی یەکەمی ھێزە کوردییەکان کە دەکەوێتە گۆشەی باشووری ڕۆژھەڵاتی کۆمار لە قاراوا، ڕووبەڕووی ٦٠٠ سەربازی ئێرانی بووەوە کە بە تۆپ و سوارەوە بەھێزکرابوون. لەم شەڕەدا پێشمەرگەی بارزانییەکان لە دژی ھێزەکانی ئێران سەرکەوتوو بوون، بۆسەیان بۆ یەکەمین یەکەکانی ئێرانی دانا کە گەیشتنە قاراوا و ٢١ کەس کوژران و ١٧ کەسیش بریندار بوون و ٤٠ کەسیشیان گرت، ئەمەش بووە یەکەم سەرکەوتن بۆ کۆماری مەھاباد.

پەیوەندی لەگەڵ سۆڤیەت

ھێزەکانی سۆڤیەت و بەریتانیا لە کۆتایییەکانی ئابی ١٩٤١ ئێرانیان داگیر کرد، یەکێتیی سۆڤیەت لە باکوورەوە بەشداری لە داگیرکردنەکە کرد. سۆڤیەت بە گشتی دوودڵ بوون لە ئیدارەی کوردی. ھێزیان لە نزیک مەھاباد جێگیر نەکرد تەنانەت نێردراوێکی مەدەنی ئەوتۆیان نەنارد بۆ ئەوەی کاریگەریی گەورە دروست بکات. لە ڕێگەی چالاکیی (دۆستانە) و، وەک دابینکردنی کەرەسەی گواستنەوە، دەرکردنی سوپای ئێرانی، و کڕینەوەی تەواوی بەرھەمی تووتنەکەیان، پاڵپشتیی ئیدارەکەی قازییان دەکرد. لە لایەکی ترەوە، کوردەکان زۆر ئیدارەی کوردیان ئەبێزاند لەبەر ئەوەی ڕەتیان کردەوە ببنە بەشێک لە کۆماری دیموکراتی (فارس) ئازربایجان. ھەروەھا دژی ڕاگەیاندنی کۆماری سەربەخۆی کوردی بوون.

کۆتایی کۆمارەکە

لە ٢٦ی ئازاری ١٩٤٦، بەھۆی فشاری ھێزە ڕۆژاوایییەکان، بۆ نموونە ئەمریکا، سۆڤیەت پەیمانی بە حکوومەتی ئێرانی دا کە لە باکووری ئێران دەکشێتەوە. لە مانگی حوزەیران دا، ئێران دەستی گرتەوە لەسەر ئازربایجاندا. ئەمە بووە ھۆی دابڕانی کۆماری مەھاباد لە سۆڤیەت و دواجار بووە ھۆی داڕمانی. لەم خاڵەدا، پشتگیرییەکان بۆ قازی محەممەد لە کەمبوونەوەدا بوون، بەتایبەتی لە نێوان خێڵە کوردەکاندا کە لە سەرەتادا پشتگیرییان لێدەکرد. بەرھەمو سەرچاوەی داراییان نەماو شێوازی ژیانیان بەھۆی دابڕانەکەوە بەرەو سەختی چوو. یارمەتی دارایی و سەربازی لە سۆڤیەتەوە نەما، و خێڵەکان ھیچ ھۆکارێکیان بۆ پشتگیریکردنی قازی محەممەد نەئەبینییەوە، زۆرێک لە خێڵەکان قازییان بەجێ دەھێشت. لە ٥ی کانوونی یەکەم، ئەنجومەنی شەڕ بە قازی محەممەدیان ڕاگەیاند کە ڕێ لە ھەر پەلامارێکی سوپای ئێران دەگرن کە بکرێتە سەر ناوچەکە. لە ١٥ی کانوونی یەکەم، سوپای ئێران ھاتە ناوچەکە و دەستی بەسەر مەھاباد دا گرت. لەگەڵ ھاتنیان، چاپخانەی کوردییان داخست، فێرکردنیان بە زمانی کوردی قەدەغە کرد، ھەر کتێبێکی کوردییان بدۆزیایەتەوە ئەیانسوتاند. دواجار لە ٣١ی ئازاری ١٩٤٧، قازی محەممەد بە تۆمەتی خیانەت لە دەوڵەتی ئێران، لە مەھاباد و لە ھەمان ئەو مەیدانەی کە کۆماری کوردستان ی لێ ڕاگەیاندبوو شەھید کرا.

دواھات

مستەفا بارزانی، لەگەڵ پێشمەرگەکانی کە لە کوردستانی عێراقەوە ھێنابوونی، بەشێکی سوپای کۆماریان پێکھێنا. دوای ڕووخانی کۆمارەکە، زۆربەی سەربازەکان و چوار ئەفسەر (سەرھەنگ عێزەت عەبدولعەزیز، سەرھەنگ مستەفا خۆشناو، سەروان محەممەد مەحموود قودسی و سەرگورد خەیروڵڵا عەبدولکەریم) بڕیاری گەڕانەوەیان دا بۆ عێراق. دوای ھاتنەوەیان بۆ عێراق، ئەو چوار ئەفسەرە سزای کوشتنیان بەسەردا سەپێنرا و تا ئێستاش وەک شەھیدی قارەمانی شەرەفمەندی کوردستان ناودەبرێن. چەندسەد سەربازێک لەگەڵ بارزانیدا مانەوە و لە ماوەی ئەو ڕێڕۆیشتنە پێنج ھەفتەیییەیاندا کە بەرەو ئارزبایجانی سۆڤیەت گرتیانە بەر، ھەموو ھەوڵەکانی سوپای ئێرانیان بۆ ڕێلێگرتنیان تێکشکاند. لە تشرینی یەکەمی ١٩٥٨، مستەفا بارزانی گەڕایەوە بۆ کوردستانی عێراق، و خەباتی دەستپێکردەوە. مەسعوود بارزانی، سەرۆکی پێشووی ھەرێمی کودستان، لە مەھاباد لەدایک بووە.

ھۆکارەکانی سەرنەکەوتن

ئارچیبالد بولۆچ ڕۆزفێلت، کوڕەزای سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، تیۆدۆر ڕۆزفێلت، لە کتێبەکەیدا بە ناوی «کۆماری کوردیی مەھاباد» دەڵێت کێشەی سەرەکی کۆماری کوردستان ئەوەبوو کە کوردەکان پێویستیان بە سۆڤیەت بوو، تەنھا چانسیان، ھێزی سوپای سوور بوو؛ بەڵام ئەم پەیوەندییە نزیکەیان لەگەڵ ستالین و سۆڤیەت وای کرد زوربەی ھێزە ڕۆژاوایییەکان پشتی ئێران بگرن. قازی محەممەد، ھەرچەندە نکۆڵیی لەو ڕاستییە نەئەکرد کە لە ڕووی دارایییەوە پشتیان بە سۆڤیەت بەستووە، ئەوەی ڕەتدەکردەوە کە حیزبی دێموکراتی کوردستان پارتێکی کۆمۆنیستی بێت، ڕای گەیاند ئەوە درۆیەکە کە دەسەڵاتدارانی سوپای ئێران دروستیان کردووە، جگە لەوەی ئامانجەکانی خۆی بە زۆر جیاواز لەوانەی سۆڤیەت لەقەڵەمدا. ھەروەھا، کۆمارەکە بەدەست چەند کێشەیەکی ناوخۆیییەوە دەی ناڵاند. جیاوازییەکی گەورە لەنێوان خەڵکی شار و خێڵەکییەکاندا ھەبوو، و ھاوپەیمانێتییەکەیان بۆ مەھاباد لە داڕماندا بوو. وەک چۆن پێشتریش ڕای گەیاندبوو، خێڵەکان و سەرۆکەکانیان تەنیا لەبەر ئەو ھاوکاریی دارایی و سەربازی پشتیوانی قازی محەممەدیان دەکرد کە لە یەکێتیی سۆڤیەتەوە وەری دەگرت (کە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی ھەستی نیشتیمانپەروەری لەلایەن خێڵەکان)؛ ھەندێکی تر لە خێڵەکان دڵیان بە بارزانییەکان نەئەکرایەوە لەبەر ئەوەی نەیانئەویست سەرچاوە و داھاتەکانیان لەگەڵ بەش بکەن. لە ڕووی دارایییەوە مەھاباد نشوستی ھێنا و ئەوە وەک مەحاڵ وابوو کە مەھاباد لە ڕووی دارایییەوە ھاوتا ببێتەوە لەگەڵ ئێران، و لاوازی دیبلۆماسی سەرکردە کوردەکان لە بەرامبەر ئێران بۆ دەرەوەی وڵات ھۆکارێکی تر بوو بۆ لەناوچوونیی کۆمار.

ئاڵای کۆمار

وتاری سەرەکی: ئاڵای کوردستان

وەشانی یەکەمی ئاڵای کۆمار

وەشانی دووەم و فەرمیی کۆمار

کاتێک کۆماری مەھاباد دامەزرا دوو ئاڵا پێشنیار کران، یەکەم ئاڵا لەلایەن فاتیمە ئەسەد شاھین لەسەر داوای قازی محەممەد و پێشنیاری مستەفا بارزانی دیزاین کرا. دواتر دیزاینی دووەمی ئاڵاکە لەلایەن فاتیمە سەید مەناف حوسێنی بە پێشنیاری میرزا کەریم ئەحمەدین (وەزیری پۆست و تەلەگرافی حکوومەتی مەھاباد) پێشکەش کرا و کرایە ئاڵای فەرمیی کۆمار.

پۆستەکان

سەرۆککۆمار

ژمارە	ماوەی سەرۆکایەتی	وێنە	ناو	تەمەن	شوێنی لەدایکبوون	تێبینی
١	٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ – ١٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٦ (٣٢٧ ڕۆژ)		قازی محەممەد	(١٨٩٣-٠٥-0١) ١ی ئایاری ١٨٩٣ – ٣١ی ئازاری ١٩٤٧(١٩٤٧-٠٣-٣١) (٥٣ ساڵ ژیاوە)	مەھاباد، ئێرانی قاجاڕی	سەرۆک و دامەزرێنەری حیزبی دێموکراتی کوردستان و ئەندامی باڵای کۆمەڵەی ژێکاف

وەزیرەکان

وێنەیەکی سەرۆک وەزیران حاجی بابەشێخ

وێنەی کۆمەڵێک لە وەزیران و سەرکردە سەربازییەکانی کۆماری مەھاباد، مەلا مستەفا بارزانی لە ناوەڕاستدایە لە پێشەوە

وەزیری وەزارەت	ناوی وەزیر
سەرۆک وەزیران	حاجی بابەشێخ
وەزیری جەنگ	سەیفی قازی
وەزیری ناوخۆ	محەممەدئەمین موعینی
وەزیری ئابووری	ئەحمەد ئیلاھی
وەزیری پۆست و تەلەگراف	کەریم ئەحمەدیان
وەزیری فەرھەنگ	مەناف کەریمی
وەزیری تەبلیغات	سەدیق حەیدەری
وەزیری کار	خەلیل خوسرەوی
وەزیری بازرگانی (تیجارەت)	حاجی مەستەفا داوودی
وەزیری وەرزێڕی (کشتوکاڵ)	مەحموود وەلیزادە
وەزیری ڕێگاوبان	ئیسماعیل ئیلخانیزادە
وەزیری بیھداری	سەید محەممەد ئەیووبیان
وەزیری موشاویر (ڕاوێژکار)	عەبدولڕەحمان ئیلخانیزادە
وەزیری داد	مەلا حوسێن مەجدی

پێشانگا

• 
  دەسەڵاتدارانی کۆماری کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦، سەرۆک قازی محەممەد لە ناوەڕاستی وینەکەدا.
• 
  ئاڵای کۆمار لە مەھاباد.
• 
  گۆڤاری تاران مۆسەوەر لە دژایەتیی کۆماری مەھاباد، ١٨ی نیسانی ١٩٤٧.
• 
  ڕۆژنامەی کوردستان لە ڕێکەوتی ٤ی شوباتی ١٩٤٦ی زایینی.
• 
  وێنەی قازی محەممەد و کۆمەڵێک سەکردەی تری کۆماری مەھاباد لەوانە مەلا مستەفا بارزانی کە لە پێشەوە وەستاوە.

ئەمانەش ببینە

• قەیرانی ١٩٤٦ی ئێران
  • کۆماری میللی ئازەربایجان
  • ڕاپەڕینی حەمە ڕەشید
• بڕیارنامەی ٣ی ئەنجومەنی ئاسایش
• ئاڵای کوردستان

کتێبنامە

• "The Republic of Kurdistan: Fifty Years Later", International Journal of Kurdish Studies, 11, no. 1 & 2, (1997).
• The Kurdish Republic of 1946, William Eagleton, Jr. (London: Oxford University Press, 1963)
• (ئەڵمانی) Moradi Golmorad: "Ein Jahr autonome Regierung in Kurdistan, die Mahabad-Republik 1946–1947" in: Geschichte der kurdischen Aufstandsbewegungen von der arabisch-islamischen Invasion bis zur Mahabad-Republik, Bremen 1992, ISBN 3-929089-00-9
• (فەڕەنسی) M. Khoubrouy-Pak: Une république éphémère au Kurdistan, Paris u.a. 2002, ISBN 2-7475-2803-0
• Archie Roosevelt, Jr. , "The Kurdish Republic of Mahabad", Middle East Journal, no. 1 (تەممووز ١٩٤٧), pp. 247–269.
• William Linn Westermann, "Kurdish Independence and Russian Expansion", Foreign Affairs, Vol. 24, 1945–1946, pp. 675–686
• Kurdish Republic of Mahabad, Encyclopedia of the Orient. [١]
• "The Kurds: People without a country", Encyclopædia Britannica [٢]
• McDowall، David A. (٢٠٠٤). Modern History of the Kurds (چاپی 3rd). I. B. Tauris. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥٠٤٣-٤١٦-٠.
• Meiselas, Susan Kurdistan In the Shadow of History, Random House, 1997. ISBN 0-679-42389-3
• Voller، Yaniv (٢٠١٤). The Kurdish Liberation Movement in Iraq: From Insurgency to Statehood. Routledge. لاپەڕە ٤٥–٤٧. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٧٠٧٢٤-٤.
• Yassin, Burhaneddin A. , "A History of the Republic of Kurdistan", The International Journal of Kurdish Studies, 11, nos. 1–2 (1997): 115–240.
• Yassin, Burhaneddin A. , Vision or Reality: The Kurds in the Policy of the Great Powers, 1941–1947, Lund University Press, Lund/Sweden, 1995. ISSN 0519-9700, ISBN 91-7966-315-X Lund University Press. ou ISBN 0-86238-389-7 Chartwell-Bratt Ltd.
• (ڕووسی) Масуд Барзани. Мустафа Барзани и курдское освободительное движение. Пер. А. Ш. Хаурами, СПб, Наука, ٢٠٠٥.
• (ڕووسی) М. С. Лазарев. Курдистан и курдский вопрос (١٩٢٣–١٩٤٥). М. , Издательская фирма «Восточная литература» РАН, ٢٠٠٥.
• (ڕووسی) Жигалина О. И. Национальное движение курдов в Иране (١٩١٨–١٩٤٧). М. , «Наука» , ١٩٨٨.
• (ڕووسی) История Курдистана. Под ред. М. С. Лазарева, Ш. Х. Мгои. М. , ١٩٩٩.
• (ڕووسی) Муртаза Зарбахт. От Иракского Курдистана до другого берега реки Аракс. Пер. с курдск. А. Ш. Хаурами. М. -СПб, ٢٠٠٣.

بەستەرە دەرەکییەکان

• بلۆگی وێنەی کۆماری کوردستان