سەردەشت
ئەم وتارە سەبارەت بە سەردەشت نووسراوە. بۆ بینینی وتارە هاوشێوەکان بڕوانە سەردەشت (ڕوونکردنەوە).سەردەشت شارێکە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ئێران کە لە باشووری ڕۆژاوای پارێزگای ورمێ ھەڵکەوتووە. ئەو شارە ناوەندی شارستانی سەردەشتە و یەکێک لە شارەکانی ناوچەی موکریان ھەژمار دەکرێت. سەردەشت لە نێوان سنووری ئێران و عێراق ھەڵکەوتووە و لەگەڵ ھەرێمی کوردستان ھاوسنوورە.[١١] ژمارەی دانیشتووانی ئەو شارە لە ساڵی ٢٠١٦، بەرامبەر لەگەڵ ٤٦٬٤١٢ کەس لە ١٢٬٥٥١ خێزاندا بووە.[٥] شارەکە لە سەردەمی کۆماری کوردستان و ھەروەھا لە دوای شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران بۆ ماوەیەک لەژێر دەستەڵاتی کورداندا بووە.[١٢][١٣] سەردەشت بەپێی ژمارەی دانیشتووان، ١١ەمین شاری پارێزگای ورمێ، ٢٣ەمین شاری ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ١٩٧ەمین شاری ئێرانە. خەڵکی سەردەشت کوردن و بە کوردیی ناوەندی و شێوەزاری موکریانی دەدوێن. ھەروەھا زۆربەی خەڵکی شارەکە پەیڕەوی ئایینی ئیسلام و مەزھەبی سوننەی شافعین.[١٤]
سەردەشت
سردشت | |
|---|---|
 لە چەپەوە بۆ ڕاست، لەسەرەوە: دیمەنی سەردەشت لە ڕێگای دەرەوەی شار، سەردەشت لە ڕێگای دەروەی شار، شەقامی ھیرۆشیما، کۆتاییی شەقامی کوردستان، گەڕەکی ئازادەگان، مەیدانی شەھیدانی ٧ی پووشپەڕ، ڕووبەڕووی پارکی ڕەزی جۆڵای | |
| ناسناو(ەکان): | |
 سەردەشت | |
| پۆتانەکان: 36°09′24″N 45°28′35″E / 36.1568°N 45.4764°Eپۆتانەکان: 36°09′24″N 45°28′35″E / 36.1568°N 45.4764°E | |
| وڵات |  ئێران |
| ھەرێم | کوردستان |
| پارێزگا | ورمێ |
| شارستان | سەردەشت |
| ناوچە | ناوەندی |
| ھاوناو | شاری لەدایکبوونی زەردەشت یان شوێنک کە لەسەر دەشت ھەڵکەتووە |
| دەسەڵات | |
| • جۆر | شارەوانی – ئەنجومەنی شار |
| • سەرۆکی شارەوانی | کامیل ڕەسووڵی[٦][٧][٨] |
| • ئەندامانی ئەنجومەنی شار |
|
| ڕووبەر | |
| • سەرجەم | ٧٫٣ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٢٫٨ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ١٤٨٠ مەتر (٤٬٨٦٠ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦) | |
| • سەرجەم | ٤٦٬٤١٢[٥] |
| • چڕی | ٦٤٠٠ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٧٬٠٠٠ کەس لە میلی چوارگۆشە) |
| سەرناوی دانیشتوو | سەردەشتی |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی (سۆرانی) |
| • ئایین | ئیسلام (سوننە) |
| ناوچەی کاتی | +٣:٣٠ |
| • ھاوین (DST) | +٤:٣٠ |
| کۆدی پۆستەی ١ | ٥٩٨٩١[٩] |
| کۆدی پۆستەی ٢ | ٥٩٦١١[١٠] |
| کۆدی تەلەفۆن | ٠٤٤ |
| وێبگە | فەرمانداریی سەردەشت |
سەردەشت لە قەراغی کێوی گردەسوور، لەسەر زنجیرەچیاکانی زاگرۆس و لە نزیکی سەرچاوەیەکی ئاوی ھەڵکەوتووە. بەشێکی زۆری ئاوی خواردنەوە و ئاوی جووتیاریی شار لەو سەرچاوەیە دابین دەبێت کە ئاوەکەی لە کێوی گردەسوور و کێوە سنوورییەکانەوە دێتە خوار.[١٥] سەردەشت خاوەنی ژینگە و سروشتێکی بەرچاوە کە بووەتە ھۆی ئەوەی کە نازناوی بەھەشتی کوردستانی پێبدرێت.[١][٢] ئەو شارە بە کەشوھەوایەکی تاڕادەیەک سارد و فێنک، لە درێژەی ساڵدا بەفر و بارانبارینێکی زۆر دەیگرێتەوە و زۆر جاران لە ڕیزی یەکەمی بارینی پارێزگادا جێ دەگرێت.[١٦] سەردەشت خاوەنی مێژووێکی کۆن و دێرینە کە کۆنترین ئاسەواری دۆزراو لەو شارە، مێژووکەی بۆ ٦ ھەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە.[١٧][١٨][١٩]
ئەو شارە لە ساڵی ١٩٨٧ی زایینی لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە کیمیاباران کرا. شاری سەردەشت کەوتووەتە باشووری شارەکانی پیرانشار و مەھاباد و ھەروەھا دەکەوێتە ڕۆژاوای بانە و باشووری ڕۆژاوای بۆکان. ھەروەھا سەردەشت دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی قەڵادزێ و پارێزگای سلێمانی لە ھەرێمی کوردستان.[٢٠] شاری سەردەشت ١٢٠ کیلۆمەتر لە مەھاباد، ٢٢٥ کیلۆمەتر لە ورمێ، ٧٤٠ کیلۆمەتر لە تاران، ١٨٩ کیلۆمەتر لە ھەولێر و ٣٥ کیلۆمەتر لە قەڵادزێ دوورە.[٢١]
وشەڕەتناسیدەستکاری
لەلایەن ھەندێک سەرچاوە دەگوترێت کە سەردەشت شوێنی لەدایکبوونی زەردەشتە و لەو ناوەوە وەرگیراوە و دوای ھێرشی عەرەبە موسڵمانەکان لە زەردەشتەوە بۆ سەردەشت گۆڕاوە.[٢٢][٢٣] ھەندێکی دیکەش پێیان وایە ناوی سەردەشت لە دوو بەشی «سەر» و «دەشت» وەرگیرابێت، کە بە مانای دەشتێکە ھەتا زێی بچووک درێژەی ھەیە.[٢٤][٢٣]
مێژوودەستکاری
سەردەمی دێریندەستکاری
سەردەشت لە سەردەمی پێش ئیسلامدا، لە باکووری ڕۆژاوای شوێنی ئێستای ھەڵکەوتبوو و نزیک بە سەرچاوەیەکی گەورە بوو. ناوێکی تری ئەم شارە نێزەڕۆ بوو کە خاوەنی پێنج بورج بوو. سەردەشت ناوچەیەکی مێژوویییە کە کۆمەڵێک شوێنی دێرینی پێش ئیسلام، ئێستاش لە ناوچەکە بوونیان ھەیە. لە نزیکی سەردەشت قەڵایەکی لێیە کە مێژووەکەی بۆ سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی دەگەڕێتەوە.[٢٥]
ھەروەھا لە نزیک چەند گوندی سەر بە سەردەشت، چەندین ئاسەواری مێژوویی دۆزراونەوە کە کۆنترینیان ئاسەواری دەستھاتوو لە پێنج ناوچەی پشکنینکراو لە تەپۆڵکەی باغی سەر بە سەردەشت بووە کە مێژووەکەی بۆ ٦ ھەزار ساڵی پێش زایین دەگەڕێتەوە.[١٧][١٨][١٩]
ھێرشی عوسمانییەکاندەستکاری
لە ساڵی ١٩٠٦ ھێزەکانی عوسمانی سەردەشتیان داگیرکرد و دواتر لە تشرینی دووەمی ١٩١٢، دوای داگیرکارییەکی شەش ساڵە لە شارەکە چوونە دەرەوە.[٢٦] خەڵکی سەردەشت ھەر وەک سەرجەم کوردەکان بەھۆی بیروڕای مەزھەبییەوە پەیوەندییەکی باشیان لەگەڵ عوسمانییەکان ھەبووە، بەڵام پێیان خۆش نەبووە شارەکەیان بچێتە ژێر خاکی دەوڵەتی عوسمانی. بۆیە ھەندێک لە خەڵکی ئەو شارە نامەیەکیان بۆ ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی نووسی کە دژایەتیی خۆیان بۆ چوونە ژێر دەسەڵاتی عوسمانی دەردەبڕی.[١٦]
ھێرشی ڕووسەکاندەستکاری
لە دەستپێکی جەنگی جیھانیی یەکەم ئەگەرچی دەوڵەتی ئێران بێلایەنی خۆی ڕاگەیاند، بەڵام بەھۆی لاوازیی سیستەمی حوکمڕانی و ھێزی دەوڵەتی دانی پێنەدرا. لە دوای ڕێککەوتننامەی سەنت پیتەرزبورگ، ھێزەکانی ئیمپراتۆریەتیی ڕووسیا و شانشینی یەکگرتوو وڵاتی ئێرانیان لە باکوور، باشوور و ڕۆژاواوە داگیرکرد.[٢٧]
ھێرشی ڕووسەکان ئازەربایجان و بەشێک لە کوردستانی گرتەوە کە یەکێک لەو شوێنانەی لەلایەن ڕووسەکانەوە داگیرکرا، سەردەشت بوو. ھێرش بۆ سەر ناوچەی سەردەشت لە دەوروبەری ساڵی ١٩١٦ ڕوویدا. ئەگەرچی لە ناوچەکانی وەتماناوێ و نەڵاس ھەندێک بەرگری لە بەرامبەر ڕووسەکانەوە کرا، بەڵام سەرئەنجام ھێزە ڕووسەکان دەگەنە ناو شار و داگیری دەکەن. ژمارەیەک لە خەڵکی شار بە گومانی ئەوەی کە شەڕێکی نێوان ڕووسەکان و عوسمانییەکانە و ئەوان لە کوشتاری ڕووسەکان بەدوورن، شاریان بەجێنەھێشت.[٢٨]
ڕووسەکان کە ئەو کات لە ناوچەدا بە «عەرووس» ناسرابوون، کاتی چوون بۆ شار ٥١ کەس لە خەڵکی ئاسایییان کوشت. یەکێک لەو کەسانە بە ناوی عەبدولکەریم قازی کە دادوەر بوو، لەلایەن ڕووسەکانەوە لەبەردەم ماڵەکەی بە شێوەیەکی نالەبار کوشترا. ئێستا گۆڕی عەبدولکەریم قازی تەنیا گۆڕە کە لەو کارەساتەوە ماوەتەوە و مەترسی لەناوچوونی بەھۆی بیناسازی لەسەرە.[٢٩]
ھێرشی پشدەرییەکاندەستکاری
لە سەرەتای حکومڕانی ڕەزا شا، کاتێک کە ھۆزەکان تووشی بەڕێوەچوونی یاسای توند لەلایەن حکوومەتەوە بوون، دژایەتییان کرد و لە بەڕێوەبردنی یاساکان کشانەوە. ھەندێک لە ھۆزەکان لەبەر ڕاوەستان لە بەرامبەر حکوومەتدا، داوای یارمەتییان لە پشدەرییەکان ویست. لە ساڵی ١٩١٩، ژمارەیەک لە مەنگوڕەکان بە یارمەتی و پاڵپشتیی پشدەرییەکان بە بیانووی خاوەن قەرزی لە ھەندێکان، ھاتنە شاری سەردەشت. لەو کاتدا ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی سەردەشت کوشتران، بریندار بوون و شارەکە بە تەواوی لە ئاگردا سووتا. فەرماندەی سەربازیی ئەو کاتی سەردەشت، عەلی ئەسغەرخانی پزیشکیان بوو کە نەیتوانی لە بەرامبەر پشدەرییەکاندا بەرگری بکات و ژمارەیەکی زۆر لە ھێزە سەربازییەکان کوشتران و ئەوانەی زیندووش مانەوە ناچار بە بەجێھێشتنی شارەکە بوون. لەو شەڕەدا لە ناوچەی مەرگی لە باشووری کوردستان ھەتا ناوچەی ئالانی سەردەشت بەشدارییان ھەبوو.
پشدەرییەکان نزیکی یەک مانگ سەردەشتیان لەژێر دەستدا بوو. دوای ماوەیەک ڕەزا شا زانی کە بە زۆرەملی ناتوانێت پشدەرییەکان بدۆڕێنێت، بۆیە ڕێگای دانوستانی ھەڵبژارد کە پشدەرییەکان قبووڵیان کرد و ڕەزا شاش جێنەراڵ سەرتیپ سەیف ئەفشاری بە نوێنەرایەتیی خۆی ناردە ناوچەکە. دوای چەند ڕۆژان وتووێژ، حکوومەتی ئێران لە بەرامبەر زەوی و گوندەکانی پشدەرییەکان لە ئێران، پارەیەکی زۆری لیرە دانێ و مافی بەکارھێنانییان لە کوێستانەکانی ئێران لە ھاویندا پێدرا.[١٢]
شۆڕشی سمکۆدەستکاری
دوای ئەوەی جەنگی جیھانیی یەکەم کۆتایی ھات، سمکۆ وەکوو سەرکردەیەکی سیاسی ناوی دەرکرد و لەپێناو دامەزراندنی ئیدارەیەکی کوردی لە ساڵی ١٩١٨ توانی ھێز و دەسەڵاتی خۆی لە ھەرێمی ڕۆژاوای دەریاچەی ورمێدا زیاتر بکات[٣٠] و شۆڕشێک دەست پێ بکات کە ھەتا ١٩٢٢ درێژەی ھەبوو.[٣١] سمکۆ سوپایەکی بەھێزی کوردی ڕێکخست کە زۆر بەھێزتر لە ھێزەکانی حکوومەتی ئێران بوو. لەبەر ئەوەیکە حکوومەتی ناوەندی نەیتوانی چالاکییەکانی سمکۆ کۆنتڕۆڵ بکات، ئەو بە پەرەپێدانی ھەرێمەکانی ژێر کۆنتڕۆڵی خۆی درێژەی دا و ھەتا ساڵی ١٩٢٢ شارەکانی بانە و سەردەشت ھاتنە ژێر کۆنتڕۆڵی.[٣٢]
ڕاپەڕینی مەلا خەلیلدەستکاری
لە ساڵەکانی ١٩٢٨ بۆ ١٩٢٩، کەسێک بە ناوی مەلا خەلیل گۆڕەمەری لە دژی قەدەغە و گۆڕینی جلی کوردی لەلایەن حکوومەتی ڕەزا شاوە ڕاپەری. ئەو لە ساڵی ١٨٨٠ لەدایکبوو و دواتر بووبە یەکێک لە دژبەرانی حکوومەتی ڕەزا شا. لە کۆتایییەکانی ١٩٢٨ لە دژی سیاسەتەکانی ڕەزا شا ڕاپەری و فتوای دەرکرد. ڕەزاشای پەھلەوی دەیھەویست لە چوارچێوەی سیاسەتی یەکنەتەوەکردن و مۆدێرنسازی، سەرجەم جلوبەرگی نەتەوەکانی ئێران یەک بخات و جۆرە جلوبەرگێکی دیاریکرد و سەپاندی، بەڵام لە کوردستاندا دژایەتیی ئەم سیاسەتە کولتوورییە کرا و مەلا خەلیل کە زانایەکی ئایینیی ناوچەی موکریان و سەردەشت بوو، بە فتوایەک دژایەتیی ئەو سیاسەتەی ڕاگەیاند و بە حەرام و کوفری لە قەڵەمدا و بەرەنگاربوونی ئەو سیاسەتەی بە واجب ڕاگەیاند. ئەوەبوو لە ساڵی ١٩٢٨، ڕاپەڕینێکی لێکەوتەوە و چەندین ناوچەی کوردستان لە موکریان کەوتنە دەستی ڕاپەڕیوەکان کە سەرکردەکەی خودی مەلا خەلیل بوو.[٣٣]
تەواوی ھۆزەکانی مەنگوڕ و گەورکی مەھاباد و سەردەشت لەگەڵ مەلا خەلیل لە دژی یاسای کەشفی حیجاب و کڵاوی پەھلەوی یەکیان گرت. یەکەمین ھەنگاوی ئەوان لە دەستێکی ساڵی ١٩٢٩دا بوو کە تەلەگراف و تەلەفۆنی دەوڵەتییان لە نێوان مەھاباد و سەردەشتدا بچڕاند. دواتر لە دۆڵی «ئامێد» لە نێوان گوڵیار و دووسەید ھێرشیان کردە سەر ھێزەکانی حکوومەتی ناوەندی و شکستیان پێھێنان. دوایە مەلا خەلیل بە یارمەتیی ھێزەکانی سوارە و پیادەی مەنگوڕ و گەورک، ھێرشی کردە سەردەشت و ئەو شارەی گرتە ژێر دەست.[١٢]
کاتێک ڕەزا شا نەیتوانی لەگەڵ مەلا خەلیل ڕێککەوێت، ڕێککەوتنی لەگەڵ ھەندێک لە ئاغاکانی مەنگوڕ لە دژی ڕاپەڕینی مەلا خەلیل ھەڵبژارد. پاش ماوەیەک ڕاپەڕینەکە سەرکوت کرا و بنکەی ڕاپەڕیوەکان کە دەکەوێتە ناوچەی سەردەشت، کەوتە دەست سوپا و مەلا خەلیل و ھەندێک لە ھاوڕێکانی ناچار بەرەو باشووری کوردستان کشانەوە. دواتر مەلا خەلیل لە ساڵی ١٩٥٥ کۆچی دوایی کرد.[٣٤]
جەنگی جیھانیی دووەمدەستکاری
کاتێک لە ئەیلوولی ١٩٤١دا سەربازانی ھاوپەیمانان ھاتنە ناو ئێرانەوە، سوپای ئێران بە خێرایی ھەڵوەشا و تەقەمەنیەکانیان لە کوردستان لەلایەن کوردەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا. کوڕانی سەرۆک ھۆزە کوردەکان کە بۆ تاران دوورخرابوونەوە، ئەو دەرفەتەیان بەکارھێنا و خۆیان لە تاران بەرەو کوردستان ھەڵاتن. حەمەڕەشید، سەرۆکێکی کوردی بانەیی، سەردەشت، بانە و مەریوانی کۆنتڕۆڵ کرد و دواجار لە پاییزی ساڵی ١٩٤٤ لەلایەن سوپای ئێرانەوە ناچار بە کشانەوە لە ناوچەکە کرا.[٣٥]
سەردەمی کۆماری کوردستاندەستکاری
ھۆزەکان و خەڵکی سەردەشت بەپێی ڕووداوەکانی پێشوو، لە پێش دامەزراندنی کۆماری کوردستان ئامادە بوون ھەتا دەست بە شۆڕش بکەن و بچنە ناو ھێزەکانی دژی دەوڵەتی ناوەندی. زۆربەی گەورەکانی گەل و سەرکردەکانی ھۆزەکان بێجگە لە چەند بوارێکی تایبەت، وەفاداریی خۆیان بۆ قازی محەممەد ڕاگەیاند. خەڵکی سەردەشتیش بوونە ھاوڕای کۆمار، کە ئەو سەردەمە لە سەردەشت بە «ساڵی دیموکرات» ناسراوە. ساڵی ١٩٤٦ی زایینی، ساڵی سەرھەڵدانی خەڵکی شار لە دژی حکوومەتی پەھلەوی بوو. بارزانییەکان لە باشووری کوردستان لە دوای سەرنەکەوتن، لە ڕێگای سەردەشتەوە دەھاتنە ناو ڕۆژھەڵاتی کوردستان و پەیوەندییان بە قازی محەممەدەوە دەکرد. حکوومەتی ئێران نامەیەکی بۆ سەرھەنگ پزیشکیان، فەرماندەی ئەو کاتی سەردەشت نووسی کە مەلا مستەفا بارزانی لە بیری یەکگرتن لەگەڵ کۆماری کوردستان دڵسارد بکاتەوە، بەڵام بە پێچەوانە مەلا مستەفا خۆی بە شاری مەھاباد و قازی محەممەد گەیاند.[٣٦]
لە یەکەمین کۆنگرەی حیزبی دێموکراتی کوردستان لە مەھاباد لە ڕێکەوتی ٢٤ی تشرینی یەکەمی ١٩٤٥، سەردەشت ھیچ نوێنەرێکی نەبوو و بەشی ھۆزەکان و خەڵکی سەردەشت، ٨٠٠ کەس لە سوپای ١٢٬٧٥٠ کەسی کۆماری کوردستاندا بوو.
ھێزەکانی سەربازگەی سەردەشت بە توندی لە بەرامبەر ھێزەکانی سەر بە کۆماری کوردستان بەرگرییان کرد و تەسلیمی ئەوان نەبوون. ھێزەکانی کۆماری کوردستان گەمارۆی سەردەشتیان دا و ڕێگای پەیوەندیی ھێزەکانی حکوومەتی ئێرانیان لە نێوان بانە و سەردەشت پچڕاند و دواتر ئەو ناوچەیە چوو ژێر دەسەڵاتی کۆماری کوردستان. فەرماندەی ئەو شارە لە کۆماری کوردستاندا زێرۆبیگ ھەرکی بوو. سەردەشت ھەتا کاتی ڕووخانی کۆماری کوردستان لە ئاخرەکانی ساڵی ١٩٤٦، لەژێر دەسەڵاتی ئەو کۆمارەدا بوو کە دواتر ھێزەکانی ئێران شارەکەیان داگیر کردەوە.[١٢]
شۆڕشی ١٩٧٩دەستکاری
شۆڕشی ئیسلامیی ئێران[٣٧] یان شۆڕشی گەلانی ئێران[٣٨] بە یەکێک لە قۆناغە گرینگ و ڕووداوە مێژوویییە گەورەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوڕاست و جیھان دادەنرێت، کە بووە ھۆی گۆڕینی باری سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و سیستەمی حکومڕانی لە مێژووی ھاوچەرخی ئەو وڵاتە.[٣٩] لە پاش سەرھەڵدانی شۆڕش و دروستبوونی ناڕەزایەتیی دژی محەممەدڕەزا شا، خەڵکی ناوچەکانی سەردەشت بە شێوەی جیاجیا بەشداریی ئەم شۆڕشەیان کرد. یەکێک لەو خۆپیشاندانە لە دژی ڕژێمی پەھلەوی، خۆپیشاندانی ١٤ی سەرماوەز بوو کە دوو مامۆستا بە تۆمەتی ھاندانی خەڵک لە دژی حکوومەتی پەھلەوی دەستبەسەر کران و خەڵکیش لە ناڕەزایی بە دەستبەسەرکردنی ئەو دوو مامۆستایە ڕژانە ناو شەقامەکان و خوازیاری ئازادکردنی دوو مامۆستاکە بوون. تانکێک بەناو خۆپیشاندەران دەکەوێت و تەقە دەکات کە خەڵک سەرەتا وەدەزانن ئەم گوللانە مەشقی و پلاستیکی دەبەن، بەڵام بە ڕژانی خوێنی ھەندێک لە خۆپیشاندەران دەزانن کە گوللەکان ڕاستین.[٤٠] شێخ عێزەدین وەک یەکێک لە ڕێبەرانی شۆڕش لە کوردستان بە مەبەستی ھاندانی خەڵک سەردانی ئەم شارەی کرد. لە سەروبەندی شکستی دانوستانەکانی نێوان کورد و حکوومەتی ناوەندیی ئێران کە دوای ڕووخانی ڕژێمی شای ئێران دروست بوو،[٤١] سەردەشت یەکێک بوو لەو ناچانەی دژی دەسەڵاتی خومەینی خەباتی چەکدرای تێدا ئەنجامدرا. دواتر شارەکە بۆ ماوەیەک لەژێر دەسەڵاتی کورداندا بوو و لەلایەن حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران و کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران بەڕێوەدەبردرا.[١٣]
شەڕی ئێران و عێراقدەستکاری
سەردەشت یەکێک لەو شوێنانەی نێوان شەڕی ٨ ساڵەی ئێران و عێراق بوو کە شارەکە و دەوروبەری زیانێکی زۆری بەرکەوت و ھەتا ئێستاش شوێنەوارەکانی ماوەتەوە. ئێران ئۆپەراسیۆنەکانی فەتحی ٥،[٤٢] کەربەلای ١٠،[٤٣] و بەیتی موقەدەسی ٢،[٤٤] بەیتی موقەدەسی ٣[٤٢] و بەیتی موقەدەسی ٦[٤٢] لە ناوچەکانی نێوان سەردەشت و بانە بە ئامانجی گرتنی بەشێک لە خاکی قەزای ماوەت لە پارێزگای سلێمانی ئەنجامدا، کە ھەتا ئاستێکی کاتی ھێزە ئێرانییەکان سەرکەوتن. ھێزە عێراقییەکان لە ھەوڵی گرتنی سەردەشت سەرکەوتوو نەبوون، بەڵام توانیان ھەتا کێوی سنووریی بوڵفەت لە کێلێ پێشڕەوی بکەن و لەوێوە بە بەکارھێنانی تۆپخانە چەندین جار ناوەندی شاریان بۆردوومان کرد. بە ئامانجی گرتنەوەی ناوچە سنووریەکانی سەردەشت، ھێزەکانی ئێران ئۆپەراسیۆنی نەسری ٥یان ئەنجامدا و ھەتا ڕادەیەک سەرکەوتن.[٤٥] ھەروەھا کیمیابارانی سەردەشت لە درێژەی ئەو شەڕەدا ڕوویدا کە زیانێکی زۆر بە سەردەشت و خەڵکی شارەکە کەوت.[٤٦]
کیمیابارانی ساڵی ١٩٨٧دەستکاری
لە ٧ی پووشپەڕی ساڵی ١٣٦٦ی ھەتاوی بەرامبەر بە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨٧ی زایینی، کاتژمێری ٤٬٣٠ سەر لە ئێوارە ھێزە ئاسمانییەکانی ڕژێمی بەعس و فرۆکەوانەکانی ئەو سوپایە، بە گازی کیمیاوی شاری سەردەشت و گوندی ڕەشەھەرمێیان[٤٧] کیمیاباران کرد. بەپێی ئەو کارەساتە، سەرەتا ١٠ مەدەنی گیانیان لە دەستدا و ٦٥٠ کەسیش بریندار بوون.[٤٨] بەپێی ڕاپۆرە فەرمییەکان، لە ١٢٬٠٠٠ دانیشتوو، ٨٬٠٠٠ کەس تووشی مەترسی بوون. لە ٤٬٥٠٠ کەس کە پێویستیان بە ئاگادارییە پزیشکییەکان ھەبووە، ١٬٥٠٠ کەس بەستەری کران کە ٦٠٠ کەسیان بۆ تاران بردران. ٣٬٠٠٠ کەسی دیکە بە سەرپێیی درمان کران، کە زۆر یەکیان دواتر شاریان بەرەو گوندەکان بەجێھێشت و بە بەکارھێنانی دەرمانە خۆماڵییەکان ھەوڵی چاککردنەوەی خۆیان دا. سەرئەنجام دواتر ١٣٠ کەس گیانیان بەخت کرد.[٤٩][٥٠] ئێستاش لەو شارەدا بەھۆی کیمیابارانەوە، ژمارەیەکی زۆر تووشی نەخۆشییەکانی کیمیایی بوون.[٥١]
دادگای گشتیی تاران لە نیسانی ٢٠٠٤دا، حکوومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی بە پشتگیریکردن لە حکوومەتی سەددام حوسێن، بەرپرسی ئەو ھێرشە ناساند. لە ئەنجامی دادگاکەدا، حکوومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان بە دانی ٦٠٠ ملیۆن دۆلار بە قوربانییەکان سزا درا.[٥٢]
پاش ئەم ڕووداوە، ئێران شاری سەردەشتی بە یەکەمین شار لە جیھان کە بە گازی کیمیایی بۆردوومانی کراوە ناساند.[٥٣][٥٤]
لەو جێیەوە کە سەردەشت ئامانجێکی سەربازی ھەژمار نەدەکرا، خەڵکی شارەکەش بۆ ھێرشەکە ئامادە نەبوون. شارەوانان بە ژیان لە سنوور و بەرەی شەڕ، لەگەڵ بۆردوومانەکانی عێراق ڕاھاتبوون. بەو جۆرە، خەڵک دواتر بە پزیشکەکانیان دەگوت کە نەیاندەزانی ئەوە بۆردوومانێکی کیمیایییە.
بەھۆی وەشانی با، تەنانەت نەخۆشخانە و ناوەندە دەرمانییەکانیش ئاڵوودە بوون و ئەو ژمارە کەمە لە پزیشکان و پەرستارانەی لەوێ کاریان دەکرد، ناچار بوون کە شارەکە بەجێبھێڵن. دوو حەمامی گشتی بۆ دەرمانی قوربانییەکان بەکاردەھێنران و یەک وەرزشگای بچووک کرایە ناوەندێکی پزیشکیی ١٥٠ تەختی. لە چەند سەعاتی یەکەم نزیکی ٣٠ کەس کە زۆربەیان منداڵانی کەم تەمەن و بەساڵاچووان بوون، بەھۆی کێشەکانی توندی ھەناسەیی گیانیان بەخت کرد.
لەناو ئەو ٤٬٥٠٠ نەخۆشەی کە پێویستیان بە ئاگادارییە پزیشکییەکان ھەبوو، ھەندێکیش لە ڕزگارکەران بوونیان ھەبوو.[٥٥]
ھەتا ساڵی ٢٠٠٧، سەرجەم ١٣٠ کەس (١٠٩ خەڵکی مەدەنی، ٢١ چەکدار و ھتد) لە کیمیابارانی سەردەشت لە حوزەیرانی ١٩٨٧ گیانیان لە دەستدا. بیست کەس لە چەند سەعاتی یەکەم، دە کەس لە کاتی بردن بۆ شارەکانی دیکە و نزیکی ١٠٠ کەسی تر لە نەخۆشخانەکانی ئێران و ئەورووپا لە درێژەی مانگێک دواتر گیانیان بەخت کرد. لە نێوان ئەو خەڵکە مەدەنییەی کە گیانیان بەخت کرد، ٣٩ کەس تەمەنیان ژێر ١٨ ساڵ بوو، کە ١١ کەسیان ژێر ٥ ساڵ بوون. ھەروەھا سی و چوار ژن و کچ گیانیان لە دەستدا.[٥٦][٥٧]
خەردەل وەکوو ھۆکارێک لێکنادرێتەوە کە ببێتە ھۆی مردن، بەڵکوو ھۆکارێکی لاوازکردنە و تەنیا ٣٪ بۆ ٥٪ دەبێتە ھۆی مردن. زۆر یەک لەو ٩٥٪ەی لە کیمیابارانی سەردەشت زیندوو مانەوە، لە درێژەی چەند ساڵی دواتر بە توندی تووشی کێشە و نەخۆشی جۆراوجۆر، وەکوو کێشەکانی توندی ھەناسەیی، ئازارەکانی چاو، کێشەکانی پێست و ھەروەھا ھەندێک کێشە لە سیستەمی بەرگری لەشی خۆیان بوون.[٥٨][٥٩]
سەردەمی ھەنووکەدەستکاری
سەدەی ٢١دەستکاری
.jpg)
.jpg)
سەردەشت لە سەدەی ٢١دا چەندین ڕووداو و نائارامی بەخۆیەوە بینیوە. ئەو شارە بووەتە شوێنێک بۆ تێکھەڵچوون و پێکدادان لە نێوان پارتە ئۆپۆزسیۆنە کوردەکان و چەکدارانی کۆماری ئیسلامیی ئێران، کە لەو چەندین ساڵانەدا چەندین تێکھەڵچوون لە سنووری سەردەشتدا ڕوویداوە.[٦٠][٦١][٦٢][٦٣][٦٤] ھەروەھا لە سەردەشت ھەندێک کەس بەھۆی نەبوونی کاری گونجاو و ھەژاری، ڕوو لە کۆڵبەری دەکەن و ساڵانە سەدان کۆڵبەر لە سنوورەکانی سەردەشت گیانیان لەدەست دەدەن، بریندار دەبەن یان تووشی ڕووداوی نەخوازراو دەبن کە بریتین لە: تەقەکردن لەلایەن ھێزەکانی ئێران، بەربوونەوە لە بەرزایییەکان، کەوتنە ژێر ڕنوو، ڕەقبوون لە سەرمادا و چەندین ڕووداوی تر.[٦٥][٦٦][٦٧][٦٨]
لە ٩ی ئایاری ٢٠١٥، خەڵکی سەردەشت لە دوای ڕووداوی ھۆتێلی تارای مەھاباد کە بوو ھۆی خۆکوژیی فەریناز خوسرەوانی، لە پاڵپشتیکردنی خەڵکی مەھاباد و ناڕەزایی لە بەرامبەر ئەو کارەساتەی ڕوویداوە خۆپیشاندانیان بەڕێوەبرد،[٦٩] کە دواتر ھێزە ئەمنییەکان بڵاوەیان بە خۆپیشاندەران کرد و زیاتر لە ٣٠ کەسیان دەستبەسەر کرد.[٧٠]
لە شەوی ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ لە دوای ڕاگەیاندنی ئەنجامە سەرەتایییەکانی ڕێفراندۆمی سەربەخۆییی باشووری کوردستان، سەردەشت یەکێک لەو شارانەی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بوو کە خەڵکەکەی بە مەبەستی پشتگیریکردن و خۆشحاڵی دەڕبرینی خۆیان لە سەرکەوتنی ئەنجامەکان ھاتنە شەقامەکان و دواتر ھێزە ئەمنییەکان ھەندێک لە کەسانی بەشداریان دەستبەسەر کرد.[٧١] ھەروەھا لە ڕۆژی ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧، دوو فڕۆکەی ئێرانی بە مەبەستی دژایەتیی ڕێفراندۆم و ترساندنی خەڵک، بەسەر ھێڵی سنووریی نێوان ڕۆژھەڵات و باشووری کوردستاندا فڕیبوون کە ئاسمانی سەردەشتیشی دەگەرتەوە.[٧٢]
لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٨، سەردەشت یەکێک لە شارەکانی بەشداری مانگرتنی گشتیی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بوو کە دوکانداران و کاسبکارانی ئەو شارە شوێنی کاسبییەکان داخست.[٧٣] ھەر وەک شارەکانی دیکە ھێزە ئەمنییەکان لە دوکاندارانی ئەو شارە بە شێوەی جۆراوجۆر ھەڕەشەیان کرد و ھەندێکیان دەستبەسەر کردن.[٧٤]
خۆپیشاندانەکانی ٢٠٢٢دەستکاری
لە ڕۆژی ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٢، کۆمەڵێک لە گەنجانی شاری سەردەشت لە ناڕەزاییی بەرامبەر بە کوشتنی ژینا ئەمینی و لە درێژەی خۆپیشاندانەکانی ٢٠٢٢ی ئێران ڕژانە سەر شەقامەکان و لەگەڵ ھێزە ئەمنییەکان لە شەقامە سەرەکییەکانی ئەو شارە تووشی پێکدادان و تێکھەڵچوون بوون.[٧٥] لەو خۆپیشاندانەدا خەڵک بە بەرد ھێرشیان کردە سەر ھێزە دژەشۆڕشەکان و لە بەرامبەریشدا ھێزەکان بە بەکارھێنانی چەک، تەقەی ھەوایی، باتۆم و گازی فرمێسکڕێژ ھەوڵی بڵاوەپێکردنی خۆپیشاندەرانیان دا. ھەروەھا ھەندێک لە ھێزەکان لە سەربانە بەرزەکانی دەوروبەر تەقەیان لە خەڵک کرد. لە ئەنجامدا ژمارەیەک لە خۆپیشاندەران و ھێزەکانی دژەشۆڕش بریندار بوون. خۆپیشاندەرانی سەردەشتی دروشمی «ژن، ژیان، ئازادی»، «مردن بۆ دیکتاتۆر» و ھەندێک دروشمی دیکەیان بەکارھێنا.[٧٦]
لە درێژەی خۆپیشاندانەکان و مانگرتنە سەرتاسەرییەکان، بەپێی باگھێشتەکان لەلایەن ناوەندی ھاوکاریی حیزبەکانی کوردستانی ئێران و ڕێکخراوەکانی دیکە، کاسبکاران و دوکاندارانی سەردەشت لە زۆربەی ڕۆژان دەستیان بە مانگرتن کرد، لەوانەش بانگھێشتی ١٩ی ئەیلوول بەمەبەستی سەرکۆنەی کوشتنی ژینا ئەمینی[٧٧] و ١ی تشرینی یەکەم بەمەبەستی دژایەتیکردنی ھێرشەکانی سپای پاسداران بۆ سەر حیزبە کوردییەکان.[٧٨]
لە ڕۆژی ٦٥ەمی خۆپیشاندانەکان بەرامبەر بە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢، ژمارەیەک لە خۆپیشاندەران بەمەبەستی پاڵپشتیکردنی مەھاباد و دژایەتیی سەرکوتەکانی ئەو شارە، چەندین خۆپیشاندانی ناڕەزایەتییان لە کۆمەڵێک شەقام و کۆڵانی شار بەڕێوەبرد، ڕێگاکانیان داخست و لە مزگەوتەکان دروشمی شۆڕشگێڕییان بڵاوکردەوە.[٧٩]
جوگرافیادەستکاری
سەردەشت لە تەنیشت کێوی گردەسوور و لەسەر زنجیرەچیاکانی زاگرۆس ھەڵکەوتووە. کێوەکانی قەندیل لە باکووری ڕۆژاوای ئەم شارەن. سەردەشت لە باکوور لەگەڵ پیرانشار و مەھاباد، لە ڕۆژھەڵات لەگەڵ بۆکان، لە باشووری ڕۆژھەڵات لەگەڵ بانە و لە ڕۆژاواوە لەگەڵ قەڵادزێ و پارێزگای سلێمانی ھاوسنوورە. ھەروەھا سەردەشت ١٠٠ کیلۆمەتر سنووری لەگەڵ ھەرێمی کوردستان ھەیە. ھەرێمی کوێستانی سەردەشت بە گەورەیی ١٦٦٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە دەبێت.
ھەندێک لە کێوە بەرزەکانی سەردەشت لەخوارەوە نووسراون:[٨٠]
- بوڵفەت
- ھەوینە ماڵ (لە باشووری گوندی قەڵاتەڕەشێ)
- زەردکە (لە ناوچەی ئالان)
- سەری گۆم (لە پشتەوەی شاری میراوە)
- تەرخان
- ئیبراھیم جەلال
- کێوی نستان
- لەندی شێخان
- داشان قەڵا
- کاسە بەردین
- حاجی ئیبراھیم
- بەردە سپیان
ھەرێمدەستکاری
سەردەشت بەپێی ھەرێمی جوگرافی، لە ھەرێمی سارد و کوێستانیدا ھەڵکەوتووە و بە بەرزایی ١٤٨٠ مەتر (٤٬٨٦٠ پێ)، ھەتا ڕادەیەک کەش و ھەوایەکی ساردی لە درێژەی ساڵدا ھەیە.[٨١] سەردەشت یەکێک لە شارە پڕبارینەکانی پارێزگای ورمێیە و زۆر جاران زیاترین ئاستی بارینی لە ئاستی پارێزگادا بەدەستھێناوە. بارستەکانی ھەوا لەلای ڕۆژاوا و باکووری ڕۆژاواوە، ئەو شارە ھەر وەک ناوچەکانی تری پارێزگا دەگرێتەوە.[١٦]
کەش و ھەوای سەردەشت لە مانگەکانی ساڵدا بەم شێوەیە:
| زانیاریی کەشوھەوا بۆ «سەردەشت» | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مانگی زایینی | ١ | ٢ | ٣ | ٤ | ٥ | ٦ | ٧ | ٨ | ٩ | ١٠ | ١١ | ١٢ | ساڵ |
| بەرزترین پلەی تۆمارکراو | ١٦ (٦١) |
١٣٫٨ (٥٧) |
٢١٫١ (٧٠) |
٢٧٫٢ (٨١) |
٣٢٫٠ (٩٠) |
٣٥٫٢ (٩٥) |
٣٩٫٦ (١٠٣) |
٣٨٫٢ (١٠١) |
٣٤٫٤ (٩٤) |
٢٩٫٦ (٨٥) |
٢٠٫٠ (٦٨) |
١٨٫٠ (٦٤) |
٣٩٫٦ (١٠٣) |
| نێونجی بەرزترین پلە | ١٫٢ (٣٤) |
٢٫٣ (٣٦) |
٧٫٦ (٤٦) |
١٤٫٨ (٥٩) |
٢٠٫٥ (٦٩) |
٢٧٫٠ (٨١) |
٣١٫٢ (٨٨) |
٣١٫٠ (٨٨) |
٢٦٫٦ (٨٠) |
١٩٫٤ (٦٧) |
١٠٫٤ (٥١) |
٤٫٨ (٤١) |
١٦٫٤٠ (٦٢) |
| نێونجی کەمترین پلە | −٣٫٥ (٢٦) |
−٣٫١ (٢٦) |
١٫٣ (٣٤) |
٧٫١ (٤٥) |
١١٫٨ (٥٣) |
١٧٫٤ (٦٣) |
٢١٫٢ (٧٠) |
٢٠٫٨ (٦٩) |
١٧٫١ (٦٣) |
١١٫٥ (٥٣) |
٤٫٣ (٤٠) |
٠٫٥− | ٨٫٧٨ (٤٨) |
| کەمترین پلەی تۆمارکراو | ٢٥− | ١٩٫٦− | ١٦٫٦− | ٢٫٤− | ١٫٨− | ٧٫٨ (٤٦) |
١٣٫٠ (٥٥) |
١١٫٤ (٥٣) |
٥٫٨ (٤٢) |
٢٫٦ (٣٧) |
٩٫٢− | ١٢٫٨− | ٢٫٦ (٣٧) |
| نێونجی بارین میلیمەتر | ١٣٤٫٦ (٥٫٣) |
١٠٨٫٣ (٤٫٢٦) |
١٢٨٫٢ (٥٫٠٥) |
١٢٤٫٣ (٤٫٨٩) |
٥٠٫٧ (٢) |
٤٫٨ (٠٫١٩) |
١٫٨ (٠٫٠٧) |
١٫١ (٠٫٠٤) |
٢٫٨ (٠٫١١) |
٤١٫٤ (١٫٦٣) |
١١٨٫٥ (٤٫٦٧) |
١٤٩٫٥ (٥٫٨٩) |
٨٦٦ (٣٤٫١) |
| نێونجی ژمارەی ڕۆژەکانی بارین (≥ ١.٠ میلیمەتر) | ١١٫٣ | ٩٫٩ | ١٠٫٨ | ١٠٫١ | ٥٫٩ | ١٫١ | ٠٫٥ | ٠٫٤ | ٠٫٧ | ٤٫٧ | ٧٫٨ | ١٠٫٢ | ٧٣٫٤ |
| نێونجی شێی ڕێژەیی (٪) | ٧٣ | ٦٨ | ٦٢ | ٥٤ | ٤٤ | ٣١ | ٣١ | ٢٩ | ٢٩ | ٤٤ | ٥٩ | ٦٨ | ٤٩٫٣ |
| نێونجی مانگانەی سەعاتەکانی ھەتاوی بوون | ١٣٣٫٠ | ١٣٨٫٤ | ١٨٤٫٠ | ٢١٩٫٢ | ٢٨٨٫٣ | ٣٥٢٫٨ | ٣٦٧٫٧ | ٣٥٧٫٥ | ٣١٢٫٠ | ٢٤٨٫٠ | ١٨٠٫٧ | ١٢٩٫٨ | ٢٬٩١١٫٤ |
| سەرچاوە: ئاماری وێستگەکانی سینۆپتیک | |||||||||||||
دانیشتوواندەستکاری
ژاک دێ مۆرگان، شوێنەوارناس و زەویناسی فەڕەنسی لە ساڵی ١٩٠٧ لە گەشتێکدا بۆ شاری سەردەشت، ئەو شارەی بە دانیشتووانی ١٬٥٠٠ کەسی ناساندووە. لە یەکەمین سەرژمێری لە ساڵی ١٩٥٦، ژمارەی دانیشتووانی ئەو شارە ٢٬٦٤٥ کەس بووە و لە ساڵی ١٩٧٦دا، ژمارەی دانیشتووانی گەیشتە ١٠٬٢٠٧ کەس کە لەچاو جاری پێشدا ٨٩٫٥ لە سەد زیادی کردبوو. بەپێی سەرژمێریی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ٢٠١١دا، بە چوونە سەری ٨١٫١ لە سەدی ژمارەی دانیشتووانی گەیشتە ٤٢٬١٦٧ کەس لە ١٠٬٤٩١ خێزاندا.[٨٢]
بەپێی ئاماری کۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ٢٠٠٦دا، شاری سەردەشت ٣٧٬١١٥ کەس دانیشتووی ھەبووە، بەڵام بە سەرجەم شارۆچکە و گوندەکانەوە دەگەیشتە ١٠٤٬١٤٦ کەس.[٨٣] لە نوێترین سەرژمێری لە ساڵی ٢٠١٦دا، ژمارەی دانیشتووانی شاری سەردەشت بەرامبەر لەگەڵ ٤٦٬٤١٢ کەس لە ١٢٬٥٥١ خێزاندا بووە.[٥]
| ڕیز | ژمارەی دانیشتووانی شار | ژمارەی خێزانەکانی شار | ژمارەی دانیشتووانی شارستان | ژمارەی خێزانەکانی شارستان | ساڵ |
|---|---|---|---|---|---|
| ١ | ١٬٥٠٠ | – | –[ئ] | – | ١٩٠٧ |
| ٢ | ٢٬٦٤٥ | – | – | – | ١٩٥٦ |
| ٣ | ١٠٬٢٠٧ | – | – | – | ١٩٧٦ |
| ٤ | ١٧٬٨٧٧ | ٣٬١٩٠ | ٧٥٬٠٨٦ | ١٢٬٢٥٠ | ١٩٨٦ |
| ٥ | ٣٧٬١١٥ | ٨٬٢٢٤ | ١٠٤٬١٤٦ | ٢٠٬٤١٤ | ٢٠٠٦ |
| ٦ | ٤٢٬١٦٧ | ١٠٬٤٩١ | ١١١٬٥٩٠ | ٢٦٬٥٤٦ | ٢٠١١ |
| ٧ | ٤٦٬٤١٢ | ١٢٬٥٥١ | ١١٨٬٨٤٩ | ٣١٬٠٤٩ | ٢٠١٦ |
مرۆڤناسیدەستکاری
زماندەستکاری
دانیشتووانی شاری سەردەشت ھەموویان لە خەڵکی کورد پێکدێن، کە بە زمانی کوردی و شێوەزاری سۆرانی و زاری موکریانی دەدوێن.[٨٤][٨٥] ھەڵبەت خەڵکی سەردەشت بە شێوەزارێکی ھەندێک جیاوازی موکریانی دەدوێن، کە نزیکایەتی لەگەڵ سۆرانیی ھەولێری و سۆرانیی بابانی لە باشووری کوردستاندا ھەیە. ھەروەھا ناوچەکانی ڕانیە و قەڵادزێش بەپێی زمان و فەرھەنگ لە سەردەشت و موکریان نزیکن.[٨٦]
ئاییندەستکاری
خەڵکی ئەم شارە موسڵمانن و لە ئیسلامی سوننە و مەزھەبی شافعی پەیڕەوی دەکەن. ھەر چەند ھەندێک پێیان وایە سەردەشت شوێنی لەدایکبوونی زەردەشتە، بەڵام لە ئێستادا ھیچ کەسی ئەو شارە لە ئایینی زەردەشتی پەیڕەوی ناکات.[٢٣]
ھەروەھا لە مێژوودا کەمینەیەک لە پەیڕەوانی جوویەتی لە سەردەشت ژیانیان بەسەر دەبرد، کە دواتر بوونە موسڵمان و یان لە دوای دامەزراندنی ئیسرائیل کۆچیان کردە ئەو وڵاتە. لە بەھاری ١٩٤٩، کۆمەڵێک لە جوولەکەکانی سەردەشت بەرەو ئیسرائیل کۆچیان کرد.
ھۆزەکاندەستکاری
زۆربەی ھۆزەکانی ناوچەی سەردەشت لە ھۆزە موکرییەکان پێکدێن، کە بریتین لە: میراودەلی، گەورک، مەنگوڕ، بەریاجی، مڵکاری، مامش، بیگزادە و باپیرئاقایی.
بەربڵاویی ھۆزەکانی سەردەشت بەم جۆرەیە:[٨٦]
- ھۆزی گەورک: شاری ڕەبەت، دەوروبەری پاراستان، سیسێر، ھەنداوێ، مەکڵاوێ، بریسوێ و دەوروبەری ڕێگای مەھاباد و بۆکان.
- ھۆزی مەنگوڕ: ناوچەی میراوە، ئاڵوەتان، دۆڵەتوو، دارمەکەون، ئاڵاوان، سۆستان، گەرۆر، نێزێ و دەشتی وەزنێ.
- ھۆزی بەریاجی و مڵکاری: سەردەشت، نەڵاس، بێوران، قەڵاتەڕەشێ، بێزیلە، بێشاسب، مەلاشێخ و مەزرا.
- ھۆزی میراودەلی: ئالان، بێژوێ و بێتووش.
- ھۆزی بیگزادە و باپیرئاقایی: سەردەشت، ئالان و شەڵماش.
ئابووریدەستکاری
بازرگانی و سنوورەکاندەستکاری
سەردەشت سێ دەروازەی چالاکی سنووریی قاسمەڕەش، کێلێ و بێژوێی لە ناوچەی ئالاندا ھەیە. ھەروەھا سەردەشت لە ڕێگای سنووری کێلێوە لەگەڵ ھەرێمی کوردستان پەیوەندی ھەیە کە بڕیار وایە ببێتە سنووری نێونەتەوەیی. سەردەشت بە ڕێگای ئاسفاڵتەوە ١٤ کیلۆمەتر و بە ڕێگای ئاسمانییەوە ٨ کیلۆمەتر لە ھێڵی سنووریی کێلێوە دوورە. بە کردنەوەی سنووری نێونەتەوەییی کێلێ، سەردەشت دەبێتە دەروازەی پەیوەندیی ئێران لە باکووری ڕۆژاوا و بە ھەرێمی کوردستان، تورکیا، سووریا و ھەرێمی دەریای ناوینەوە دەبەسترێتەوە.[٨٦] لە ئەیلوولی ٢٠٢١، سەرۆکی دەروازەی سنووریی کێلێ ئاماژەی بەوە کرد کە لە سەرەتای بەھارەوە ھەناردەکردنی شتومەکەکان لەو سنوورەوە گەیشتووەتە ٧٥ ملیۆن دۆلار و لە چاو ساڵی پێشوو ٢٠ لە سەد بەرز بووەتەوە.[٨٧]
ڕێژەی بێکاریدەستکاری
خەڵکی سەردەشت بە پیشە جۆراوجۆرەکانەوە سەرقاڵن، بەڵام ئەو شارە بە ٢٣٪ زۆرترین ڕێژەی بێکاری لە ئاستی پارێزگای ورمێدا ھەیە[٨٨][٨٩] کە داخستنی سنوورەکان بە یەکێک لە ھۆکارەکانی بەرزبوونەوەی بێکاری لەو شارە دادەنرێت.[٩٠] بەھۆی نەبوونی ھەلی کار و کێشەکانی ئابووری، ژمارەیەکی بەرچاو لە خەڵکی سەردەشت بەرەو دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە[٩١] یان ڕوویان کردووەتە کۆڵبەری.[٩٢]
بەرھەمەکاندەستکاری
_%D8%B3%DB%95%D8%B1%D8%AF%DB%95%D8%B4%D8%AA.jpg)
بەرھەمە سروشتییەکانی سەردەشت بریتین لە: ترێ ڕەشە،[٩٣] ھەنگوین،[٩٤] ھەنجیر،[٩٥] گوێز،[٩٦] سماق،[٩٧] سێو.[٩٨] و مێوژ.[٩٩]
سەردەشت ناوەندی بەرھەمھێنانی ترێ ڕەشەیە، نزیک بە ٥ ھەزار و ٥٠٠ ھێکتار باخی ترێ لە شاری سەردەشت بوونیان ھەیە کە بەشێوەی سروشتی ڕواون. ساڵانە ٣٥ ھەزار تۆن ترێ واتا ٩ لەسەدی ترێی پارێزگای ورمێ لەو شارە بەرھەم دەھێندرێت.[٩٣] ھەروەھا لە ساڵی ٢٠٢١، پێشبینی کرا کە بەرھەمھێنانی ترێ ڕەشەی ئەو شارە گەیشتووەتە ٥٠ ھەزار تۆن.[١٠٠] بەپێی وتەی بەڕێوەبەری کشتوکاڵی سەردەشت لە ساڵی ٢٠٢١دا، ٥٠ لەسەدی دانیشتووانی سەردەشت بەشێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ لە ڕیزی بەرھەمھێنەرانی ترێ ڕەشە دان و جۆرەکانی نەمامی ترێ ڕەشەی سەردەشت ڕەوانەی شار و پارێزگاکانی دیکەی ئێران و تەنانەت دەرەوەی وڵاتیش بۆ وێنە فەڕەنسا کراوە. ترێ ڕەشەی سەردەشت جیا لەوەی بەشێوەی خاو بەکار دەھێندرێت، ھاوکات بەرھەمەکانی وەک مێوژ، شیرە، دۆشاو، باسووق، ئاوی ترێ، دروستکردنی ڕۆن لە ناوکەکەی و ھەروەھا بۆ بەرھەمی دیکەش بەکار دێت.[١٠١]
گەشتیاریدەستکاری
بەھۆی ژینگە و سروشتی سەردەشت، ئەو شارە لەگەڵ دەوروبەری بووەتە ناوچەیەکی گەشتیاری و زۆر جاران وەکوو «بەھەشتی کوردستان» ناوی لێدەبەن.[١][٢][١٠٢] بەپێی لێدوانی فەرمانداری پێشووی سەردەشت، لە دەستپێکی بەھاری ٢٠١٩ ھەتا سەرەتای ھاوینی ھەمان ساڵ، دەوروبەری ١٧٠٬٠٠٠ گەشتیار ھاتوونەتە سەردەشت کە ئەو ڕێژەیە لە چاو ساڵی پێشوو دوو ھێندە بووە و زۆربەی گەشتیارانیش خەڵکی ھەرێمی کوردستان و شوێنە جۆراوجۆرەکانی ئێران بوون.[١٠٣] ھەروەھا بەپێی وتەی سەرۆکی ڕێکخراوەی میراتی فەرھەنگی، گەشتیاری و کەلوپەلە دەستییەکانی سەردەشت، لە نەورۆزی ٢٠٢٢دا، سەردەشت میوانداری لە ١٢٬٧٥٠ گەشتیار کردووە کە ٣٬٠٤٥ کەسیان بۆ ماوەیەک لە شوێنە نیشتەجێبووەکانی شارستان گیرسانەوە.[١٠٤] بەوتەی فەرمانداری سەردەشت لە نەورۆزی ٢٠٢٣، سەرجەم زیاتر لە ٧٠ ھەزار کەس سەردانی شارستانی سەردەشتیان کردووە کە ٥،٥٠٠ کەسیان لە ناوەندە نێشتەجێبووەکان گیرسانەوە و ئەم ئامارانە لەچاو نەورۆزی پێشوو ٢٠٪ زۆرتر بووە.[١٠٥]
تاڤگەی شەڵماشدەستکاری
))_-_panoramio.jpg)
تاڤگەی شەڵماش یەکێک لە گرنگترین تاڤگەکانی پارێزگای ورمێیە کە لە شارستانی سەردەشت ھەڵکەوتووە. ئەم تاڤگەیە کە لە دۆڵێکی ئاوەدان و بە گژ و گیا و لە ناو دارستانێکی پڕ و سەرسەوزی نزیک شاری سەردەشتە و یەکێک لە لقەکانی ڕووباری زێی بچووک ھەژمار دەکرێت.[١٠٦][١٠٧] ئەم تاڤگەیە کە لە ڕاستیدا لە سێ تاڤگە پێکھاتووە، ئێستا وەکوو ھاوینەھەوار و سەیرانگەی لێھاتووە کە لە وەرزی گەرمادا ھەزران کەس ڕووی تێدەکەن. سێ تاڤگەکە لە دوای یەکن و یەکەمیان نزیکی ڕێگای سەرەکییە، بەڵام دووانی تر مەودایەکی زۆرتریان ھەیە و دەبێت بۆ بینینیان بەرەو خوارەوە بەڕێکەوت.[١٠٨] ڕێگای سەردەشت ھەتا تاڤگەی جوان و سەرنجڕاکێشی شەڵماش، ڕێگایەکی جوان و پڕ لە سەوزایی و دارستانە. ئەو ڕیگایە قیر کراوە و لە شاری سەردەشت بە ئۆتۆمۆبیلەوە ١٥ کیلۆمەتر دوورە کە دەکاتە ٢٠ خولەک.[١٠٩] لە ساڵی ٢٠١٨دا، تاڤگەی شەڵماش خرایە ناو ڕیزی ئاسەوارە سروشتییەکانی ئێران و وەکوو ٥ەمین ئاسەواری نیشتمانیی پارێزگای ورمێ تۆمارکرا.[١١٠] ساڵانە گەشتیارانێکی زۆر لە کوردستان، ئێران و تەنانەت جیھانیش ڕوو لەو تاڤگەیە دەکەن.[١١١]
تاڤگەی ڕەزگەدەستکاری
تاڤگەی ڕەزگە لە ناوچەی ئالان لە ١٣ کیلۆمەتری باشووری شاری سەردەشت و لە قەراخ شەقامی نێوان سەردەشت و ڕەزگە ھەڵکەوتووە. ئەم تاڤگەیە لە بەرزایی ١١٥٠ کیلۆمەتری لە ئاستی دەریا ھەڵکەوتووە و بە جۆری دوو پلیکانی لە سەرەوەی تەختەبەردە بەرزەکان دێتە خوار. لە باکووری تاڤگەی ڕەزگە و لە نزیک گوندی شەڵماش، تاڤگەی شەڵماش جێی گرتووە.[١١٢] تاڤگەکە زیاتر لە ١٥ مەتر بەرزە[١١٣] و لە وەرزی بەھاردا لە پڕئاوترین بارودۆخی خۆی دایە، بەڵام بەھۆی ساردی ھەوا باشترین کات بۆ سەردانی، کۆتایییەکانی بەھار ھەتا ناوەندەکانی پاییزە.[١١٤]
چۆمی کەڵوێدەستکاری
چۆمی کەڵوێ بەشێک لە زێی بچووکە بە درێژیی ٤٠٠ ھەتا ٤٤٠ کیلۆمەتر، کە لە باشووری کوردستان بەرەو ڕۆژھەڵاتی کوردستان دەڕوات و دواتر دەڕژێتە ناو بەنداوی دووکان و لەوێشەوە لەگەڵ ڕووباری دیجلە و کەنداوی فارس تێکەڵ دەبێتەوە. بەشێک لە سەرچاوەی ئاویی چۆمی کەڵوێ لە کێوەکانی باکووری ڕۆژاوای پیرانشار دەست پێدەکات و لە چەندین سەرچاوەوە وەکوو لاوین و بادین کە دەڕژێنە ناو تەنگەی گڕژاڵ، ئاو وەردەگرێت و بەرەو دەشتی کەڵوێ درێژەی دەبێت، ھەروەھا دواتر ئاوی ھەندێک سەرچاوەی دیکە وەکوو شەڵماش و ڕەزگە دەڕژێنە ناو ڕووبارەکە و دوای پێکھێنانی بەشێک لە ھێڵی سنووری ئێران و عێراق لە ناوچەی ئالاندا، دەچێتە ناو خاکی ھەرێمی کوردستان و لەگەڵ ئاوی بەنداوی دووکان تێکەڵ دەبێتەوە.[٨٦] ئەم ڕووبارە بەھۆی ژینگە و سروشتی دەوروبەرییەوە بووەتە یەکێک لە ناوچە گەشتیارییەکانی شارستانی سەردەشت. ھەروەوھا بەنداوی سەردەشت لەسەر ئەم ڕووبارە ساز کراوە.[١١٥]
کانیاوی گڕاواندەستکاری
.jpg)
کانیاوی گڕاوان سەرچاوەیەکی ئاوی لە ناوچەی ڕەبەت لە شارستانی سەردەشتە کە بەھۆی تایبەتمەندیی دەرمانی و سروشتی سەرسەوزی دەوروبەری ناوبانگی ھەیە.[١١٦] گڕاوان لە دەشتێکی یەکدەست سەوز و سەرنجڕاکێش لە نزیک گوندی کانی گوێز لە مەودای دوو کیلۆمەتریی شاری ڕەبەت و لە دوازدە کیلۆمەتریی باکووری ڕۆژھەڵاتی شاری سەردەشت ھەڵکەوتووە کە خاوەن ئاوی کانیاوییە. ڕووباری زێی بچووک لە تەنیشت ئەو کانیاوە تێدەپەڕێت کە لە وەرزی بەھاردا یەکێک لە پڕئاوترین ڕووبارەکانی ناوچەیە. ئاوی ئەو کانیاوە دەڕژێتە ناو ڕووباری کەڵوێ کە بەشێک لە زێی بچووک دێتە ھەژمار.[١١٧] ھەروەھا گڕاوان کانیاوێکە ئاوەکەی کانزانییە و ھەڵگری خوێیە. ئەو کانیاوە ١٢٠٦ مەتر بەرزە لە ئاستی دەریا.[١١٨] ڕۆژانە ژمارەیەکی زۆر گەشتیار لە شارەکانی ئێران، ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ھەروەھا باشووری کوردستان سەردانی ئەو کانیاوە دەکەن.[١١٩]
پردی قەڵاتاسیاندەستکاری
پردی قەڵاتاسیان پردێکی مێژوویی لە نەبیاوە لە ناوچەی وەزنێیە کە لە سەردەمی قاجاڕەکاندا ساز کراوە. ئەو پردە لەسەر ڕێگای کۆنی میراوە و مەھاباد لە بەشی باکووری ڕووباری زێی بچووک جێی گرتووە. ناوی ئەو پردە لە گوندی قەڵاتاسیانەوە وەرگیراوە.[١٢٠] پردی قەڵاتاسیان لە ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٠، وەکوو یەکێک لە ئاسەوارە نیشتمانییەکانی ئێران بە ژمارەی تۆمارکردنی ٢٩٢٢ ناسێندرا.[١٢١] ئەو پردە یەکێک لە شوێنە گەشتیارییەکانی سەردەشت ھەژمار دەکرێت.[١٢٢]
حەمامی کۆندەستکاری
حەمامی کۆن یان حەمامی بێستوون حەمامێکی مێژوویی لە سەردەشتە کە لە نزیکی پارکی شار لە ناوەندی ئەو شارەدا ھەڵکەوتووە. عەزیزخان موکری لە سەردەمی قاجاڕەکاندا فەرمانی سازکردنی ئەو حەمامەی دەرکرد. حەمامی کۆن لە ٢٠ی تەممووزی ١٩٨٨، وەکوو یەکێک لە ئاسەوارە نیشتمانییەکانی ئێران بە ژمارەی تۆمارکردنی ٢٠٦٠ ناسێندرا.[١٢٣][١٢٤] ئەو حەمامە وەک شوێنێکی گەشتیاریی سەردەشت دادەنرێت و بڕیار وایە بکرێتە مۆزەخانەی مرۆڤناسی.[١٢٥]
ڕێگاکاندەستکاری
شاری سەردەشت لەگەڵ شارەکانی بۆکان، ورمێ، مەھاباد، بانە و پیرانشار ڕیگای ھەیە. ھەروەھا شاری سەردەشت لە ڕێگای قەڵادزێوە لەگەڵ شارەکانی باشووری کوردستان پەیوەندی ھەیە.
- ڕێگاکانی شاری سەردەشت لەگەڵ ھەندێک لە شارەکانی کوردستان و ئێران بریتین لە:[١٢٦]
تێرمیناڵی سەردەشت ھەموو ڕۆژێک لەگەڵ شارەکانی بۆکان، سەقز، بانە، ورمێ، مەھاباد، نەغەدە، پیرانشار، شنۆ، تەورێز و تاران ھاتوچۆی ھەیە.
کەسانی ناوداردەستکاری
ژمارەیەک لە کەسانی بەناوبانگی سەردەشت لە خوارەوە نووسراون:
- ئیسماعیل سەردەشتی
- خلە دەرزی
- شێرکۆ فایقی
- عەلامە بێتووشی
- عەبدوڵڵا حەسەنزادە
- عەزیزخان موکری
- فەرەیدوون حەکیمزادە
- مەلا ئاوارە
- مەلا خەلیل گۆڕەمەری
- مەلا کەریم فیدایی
- یووسف عەباسزادە
- جەلال حاجیزادە
- کەریم حەداد
- کەریم مەعرووفزادە
- محەممەد کەریمیان
- مستەفا نەقیب
گەڕەکەکاندەستکاری
گەڕەکانی شاری سەردەشت بریتین لە:[١٢٧]
- کانی مەڕێ
- بەردەقووچێ
- دۆڵتانچک
- بەری کەریزەی
- ئاشان
- ژێروو
- بیمارستان
- پادگان
- سەرچاوێ
- حەسارێ
- داربەڕوو
- سەر قەبران
- گردەسوور
- کوورپە
- سابڵاغیان
- نێزەڕۆ
- مزگەوتی حاجی ڕەسووڵ شێخانی
- تێرمیناڵ
- مزگەوتی سوور
- بەری کەوەنەی
- خانەی فەقیران
- شیرکەتی نەوت
- سەر سەدێ
- ئاشی موباشیری
- کانی ساردێ
- حەمامی کەوسەر
- سەر سازمانێ
- خانی حوسێن کەتیرە
- شێر و خوورشید
- فەرمانداری
- ڕەزی جۆڵای
- فەتعەلی زادە
- چاکە چکۆلە
- کانی خانی
- کوورەخانەی میرزا وەھاب
- شەبەکەی دوو
- تەکیەی مەلامینە
- جانبازان
- فەدەک
- ئازادەگان
- فەرھەنگیان
- شێوەبرایمە
پەیوەندیی نێونەتەوەییدەستکاری
دەستە خوشکدەستکاری
سەردەشت لەگەڵ سێ شاران دەستە خوشکە کە بریتین لە:
| ئاڵا | شار | وڵات | ساڵی دەستە خوشکایەتی |
|---|---|---|---|
.svg){kind=small} |
ئیپر | بەلجیکا | ٢٠٠٥[ا][١٢٨][١٢٩][١٣٠] |
 |
ھیرۆشیما | ژاپۆن | ٢٠٠٥[١٣١][١٣٢][١٣٣] |
 |
ھەڵەبجە | کوردستان | ٢٠١١[ب][١٣٤][١٣٥][١٣٦] |
ڕۆژی سێشەممەی ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٠٥ (بەرامبەر لەگەڵ ٧ی پووشپەڕی ٢٧٠٥) بە بەشداریکردنی کۆمەڵێک ژاپۆنی لە شارەکانی ھیرۆشیما و ناگاساکی، شەقامێک لە شاری سەردەشت بە ناوی شەقامی ھیرۆشیما کرایەوە.[١٣٧] دواتر لە شاری ھیرۆشیماش شەقامێک بە ناوی شەقامی سەردەشت کرایەوە.[١٣٨] ھەروەھا شەقامێکی دیکە لە سەردەشت بە ناوی شەقامی ھەڵەبجە بوونی ھەیە و لە ھەڵەبجەش قوتابخانە و شەقامێک ناوی سەردەشتی لەسەر داندرا.[١٣٩][١٤٠]
لە ڕۆژی ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ شەقامێک لە تاران ھەڵکەوتوو لە شەستیی شەھید چەمران، سەرتر لە شەقامی باقرخان بە ناوی شەقامی سەردەشت کرایەوە.[١٤١][١٤٢]
پێشانگادەستکاری
سەردەشت لە ساڵی ٢٠٠٥
شاری سەردەشت لە ساڵی ٢٠٢١
دیمەنی سەردەشت لە ساڵی ٢٠٢١
مەیدانی شەھیدانی ٧ی پووشپەڕ
مەیدانی شەھیدانی ٧ی پووشپەڕی سەردەشت لە ڕۆژدا
مەیدانی شەھیدانی ٧ی پووشپەڕی سەردەشت لە شەودا
سەردەشت لە بەھاری ٢٠٠٧
سەردەشت لە زستانی ٢٠٢٢
شوێنی کیمیاباران کراوی شاری سەردەشت
شاخەکانی دەور و پشتی سەردەشت
.jpg)
ئەمانەش ببینەدەستکاری
تێبینییەکاندەستکاری
- ^ ئەو کات سەردەشت شارستان نەبووە و وەکوو شارۆچکەیەک سەر بە مەھاباد بووە.
- ^ لە ساڵی ٢٠٠٥دا لە کۆبوونەیەکی باڵیۆزی ئێران لەگەڵ شارەوانی ئیپر، بەھۆی ئەوەی کە ھەر دوو شاری سەردەشت و ئیپر بوونەتە قوربانی چەکە کیمیایییەکان، پێشنیار کرا ببنە دەستە خوشکی یەکتری کە ئەم پێشنیارە لەلایەن شارەوانی ئیپرەوە پێشوازی لێکرا، بەڵام ھەتا ئێستاش بە فەرمی ئەو دوو شارە نەبوونە دەستە خوشک.
- ^ لە سەرەتای کیمیابارانی سەردەشت و ھەڵەبجە، بەھۆی ھاوشێوەیان بە شێوەیەکی نافەرمی وەک دەستە خوشکی یەکتری داندران، بەڵام لە ساڵی ٢٠١١دا لە سەردانێکی شاندی ھەڵەبجەیی بۆ ساڵیادی کیمیابارانی سەردەشت بە ئەو شارە، شەقامێکی سەردەشت ناوی ھەڵەبجەی لەسەر داندرا و ھەروەھا بە فەرمی ئەو دوو شارە وەک دەستە خوشک دەستنیشان کران.
سەرچاوەکاندەستکاری
- ^ ئ ا ب سەردەشت بەھەشتی کوردستان. وەسوەکەل ھەواڵ (لە ڕێکەوتی ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧). سەردان لە ڕێکەوتی ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١.
- ^ ئ ا ب سەردەشت بەھەشتی کوردستان. تەبیان (لە ڕێکەوتی ٢٢ی ئایاری ٢٠١٦). سەردان لە ڕێکەوتی ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١.
- ^ چالاکانی مەدەنیی کورد خوازیاری ناساندنی شاری سەردەشت وەکوو \"شاری ئاشتی\"ـن. کوردستان میدیا (لە ڕێکەوتی ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠١٥). سەردان لە ڕێکەوتی ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١.
- ^ دوای ٢٨ساڵ کیمیاباران/ داوا دەکرێت سەردەشت وەکوو شاری ئاشتی بناسرێت. کوردپا (لە ڕێکەوتی ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠١٥). سەردان لە ڕێکەوتی ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١.
- ^ ئ ا ب سەرژمێریی گشتیی جەماوەر و خانووی ئێران لە ساڵی ٢٠١٦ ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): شهردار جدید سردشت معرفی شد (به فارسی)، نوشته‌شده در ۲۵ بهمن ۱۳۹۷؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری کردپرس: شهردار شهر سردشت ابقا شد (به فارسی)، نوشته‌شده در ۷ مهر ۱۴۰۰؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ صفحه اقتصاد: کمال رسولی شهردار جدید سردشت کیست؟ (به فارسی)، نوشته‌شده در ۸ مهر ۱۴۰۰؛ ١ی ئایاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲۳ فروردین ۱۴۰۱.
- ^ کد پستی استان آذربایجان غربی (بە فارسی). asandid. سەردان لە ڕێکەوتی ١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٢.
- ^ کدپستی آذربایجان غربی (بە فارسی). pishro-sms (لە ڕێکەوتی ١ی ئابی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ١٤ی حوزەیرانی ٢٠٢٢.
- ^ گەشتێک لە بەهەشتێکی بزربوو بەناوی سەردەشت. سەحەری کوردی (لە ڕێکەوتی ٢٢ی تەممووزی ٢٠١٨). سەردان لە ڕێکەوتی ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ ئ ا ب پ تاریخ و جغرافیای شهرستان سردشت - بخش دوم و پایانی (به فارسی). جەماعەتی دەعوەت و ئیسلاحی سەردەشت (لە ڕێکەوتی ٢٦ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢). سەردان لە ڕێکەوتی ١٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ئ ا کێشەی خاک لەنێوان کورد و تورکی ئازەربایجانی لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا لە ئێراندا. گۆڤاری تیشک. سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ در مورد سردشت در ویکی تابناک بیشتر بخوانید (بە فارسی) ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ ئیبراھی ئەفخەمی، مێژوو و ئەدەب و فەرھەنگی موکریان-بەشی دووەم، لاپەڕەی ٢٨٤، ١٣٧٣ی ھەتاوی
- ^ ئ ا ب تاریخ و جغرافیای شهرستان سردشت-بخش نخست (به فارسی). جەماعەتی دەعوەت و ئیسلاحی سەردەشت (لە ڕێکەوتی ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢). سەردان لە ڕێکەوتی ١٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ئ ا دۆزرانەوە هەندێ بەڵگە و ئاسەواری هەزارەی یەکەمی پێش زایین لە ناوچەی باڵانی سەردەشت. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ١٧ی ئابی ٢٠١٦). سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ئ ا لە سەردەشت ئاسەواری ٦ هەزار ساڵ لەوە پێش دۆزرایەوە. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥). سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ئ ا دۆزرانه‌وه‌ی شوێنەواری ٨ هەزار ساڵە له سەردەشت. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥). سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سەردەشت. ڕاپرسی. سەردان لە ڕێکەوتی ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ ئیبراھی ئەفخەمی، مێژوو و ئەدەب و فەرھەنگی موکریان-بەشی دووەم، لاپەڕەی ٢٨٦، ١٣٧٣ی ھەتاوی
- ^ ئیبراھیم ئەفخەمی، ساڵی ١٣٧٣ی ھەتاوی، مێژووی فەرھەنگ و وێژەی موکریان–بەرگی دووەم، لاپەڕەی ٢٨٦
- ^ ئ ا ب خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا): مردم كردستان سردشت را زادگاه زرتشت مي‌دانند (به فارسی)، نوشته‌شده در ۱۹ آذر ۱۳۸۲؛ ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۴ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ ناساندنی سەردەشت. بۆکان موکری. ئەرشیڤ کراوە نووسراوەی سەرەکی لە ڕێکەوتی ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤. سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ (فارسی).
- ^ "Archived copy". Archived from the original on 2014-11-29. Retrieved 2015-02-04.
{{cite web}}: CS1 maint: archived copy as title (link) ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "File 3154/1912 Pt 1-2 'Turco-Persian frontier: the position of Hawizeh; miscellaneous prints'". Qatar Digital Library (بە ئینگلیزی). 2016-05-16. Retrieved 2021-03-19. ١ی ئایاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ تنها مقبره برجامانده از حمله روس ها به سردشت در وادی فراموشی/عثمان عباسی (بە فارسی). کوردپرێس (لە ڕێکەوتی ١٥ی ئازاری ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ تنها مقبره برجامانده از حمله روس ها به سردشت در وادی فراموشی (بە فارسی). ئاوای مەرز (لە ڕێکەوتی ١٥ی ئازاری ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ تنها مقبره برجامانده از حمله روس ها به سردشت در وادی فراموشی (بە فارسی). سەردەشت پرێس (لە ڕێکەوتی ٣ی نیسانی ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ Elphinston, W. G. (1946). "The Kurdish Question". International Affairs. 22 (1): 91–103 [p. 97]. doi:10.2307/3017874. JSTOR 3017874.
- ^ Smith, B. (2009). "Land and Rebellion: Kurdish Separatism in Comparative Perspective" (PDF). Working Paper.
- ^ F. Koohi-Kamali, "Nationalism in Iranian Kurdistan" in The Kurds: A Contemporary Overview, ed. P.G. Kreyenbroek, and S. Sperl, 252 pp., Routledge, 1992, ISBN 0-415-07265-4 pp. 175, 176
- ^ فەتوای مەلاخەلیل گۆڕەمەری لە ساڵی ١٩٢٨، دژی سیاسەتی قەدەغەکردنی جلی کوردی لە ئێران. زانکۆی سلێمانی. سەردان لە ڕێکەوتی ١٧ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ڕاپەرینی مەڵا خەلیکی میراوەو ئۆمەر پاشای قەلەرەشە، سەردار پشدەری. پی ئێم نیووز (لە ڕێکەوتی ٤ی حوزەیرانی ٢٠١٣). سەردان لە ڕێکەوتی ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ Elphinston (1946, pp. 97–98)
- ^ قازی محەممەد و کۆمار لە ئاوێنەی بەڵگەکان - بێھزاد خۆشحاڵی - ٢٠٠١
- ^ بەنوئەزیزی: شۆڕشی ئیسلامیی ئێران. پێنووس (لە ڕێکەوتی ١ی حوزەیرانی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ٤٠ ساڵەی شۆڕشی گەلانی ئێران لە ڕاگەیاندنە ئاڵمانییەکان. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ١٣ی شوباتی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سیاسەتی دەرەوەی ئێران لە قووڵاییی شۆڕشی ئیسلامییەوە. پێنووس (لە ڕێکەوتی ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ 14 آذر، سردشت؛ پیشقراول بودن فرهنگیان در خلق جنبش های مدنی (بە فارسی). دەنگی مامۆستا (لە ڕێکەوتی ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٨). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ گفتوگۆکانی کورد و شەرخوازیی کۆماری ئیسلامی ئێران. شارپرێس (لە ڕێکەوتی ٢ی ئازاری ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ئ ا ب «بولحسن» یادآور رشادت‌های مردانه رزمندگان در دفاع مقدس+تصاویر (بە فارسی). ھەواڵنێری فارس (لە ڕێکەوتی ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢.
- ^ عملیات کربلای ۱۰ (بە فارسی). ھەواڵنێری کۆماری ئیسلامی (ئیرنا) (لە ڕێکەوتی ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢.
- ^ بیت المقدس ۲ (بە فارسی). ihuo (لە ڕێکەوتی ٥ی ئازاری ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢.
- ^ مروری بر دستاوردهای عملیات «نصر۵» (بە فارسی). ھەواڵنێری خوێندکارانی ئێران (ئیسنا) (لە ڕێکەوتی ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢.
- ^ برینەکانی سەردەشت پاش ٣٣ ساڵ سارێژ نەبوونەتەوە. ئاژانسی ھەواڵی مێھر (لە ڕێکەوتی ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٢.
- ^ دۆسیەی کیمیابارانکردنی سەردەشت. سەردان لە ڕێکەوتی ٣٠ی ئازاری ٢٠١١. ٤ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ "Iran Profile – Chemical Chronology 1987". Nuclear Threat Initiative. October 2003. Archived from the original on 2007-04-16. Retrieved 2007-07-01. ١٦ی نیسانی ٢٠٠٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ هشت‌هزار و 24مصدوم شيميايي سردشت در آمار بنياد شهيد نيستند ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ کردستان آزمایشگاه سلاحهای شیمیایی. سەردان لە ڕێکەوتی ٣٠ی ئازاری ٢٠١١. ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Iranian Chemical Attacks Victims ٢٢ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ "Iran: Tehran's Public Court issues $600 million verdict against US to pay to Sardasht residents". Payvand. 2004-04-28. Retrieved 2007-07-01. ٩ی تەممووزی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ هفتم تير، سالروز بمباران شیمیایی سردشت. سەردان لە ڕێکەوتی ٣٠ی ئازاری ٢٠١١.
- ^ سازمان منع سلاح‌هاي شيميايي براي قربانيان سردشت پيام صادر مي‌كند. ئەرشیڤ کراوە نووسراوەی سەرەکی لە ڕێکەوتی ٢٤ی نیسانی ٢٠١٥. سەردان لە ڕێکەوتی ٣٠ی ئازاری ٢٠١١. ٢٤ی نیسانی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ فرووتەن، عەباس. پێداچوونەوەی پزیشکیی شەڕی کیمیاییی عێراق. تاران، ئێران: زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی بەقییەتوڵڵا، ٢٠٠٣، پەڕەی ١٨٣
- ^ Khateri S, Wangerin R. Denied Truths, the story of victims of chemical weapons in Iran, center for women and family affairs. 2008 , ISBN 978-600-5201-13-0
- ^ Khateri S. Victims of chemical weapons in Iran – an evaluation on health status of 45,000 Iranian victims of chemical warfare agents. Society for Chemical Weapons Victims Support (SCWVS) (www.scwvs.org), April 2003, ISBN 964-93602-5-5
- ^ Khateri S, Ghanei M, Soroush MR, Haines D. Effects of mustard gas exposure in paediatric patients. Long-term health status of mustard-exposed children, 14 years after chemical bombardment of Sardasht. J Burns & Wound Care [serial online] (http://www.journalofburnsandwounds.com ٢٦ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.), 2003;2(1):11
- ^ Ghanei M, Aslani J, Khateri S, Hamadanizadeh K. Public Health Status of the Civil Population of Sardasht 15 Years Following Large−Scale Wartime Exposure to Sulfur Mustard. J Burns &Surg Wound Care [serial online] 2003;2(1):7. Available from: URL: http://www.journalofburns.com ٢١ی نیسانی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. . Published March 11, 2003
- ^ سەردەشت/ لەئەنجامی تەقەی کەسانی نەناسراودا ٤ ئەندامی سپای پاسداران کوژران. کوردپا (لە ڕێکەوتی ٢٢ی ئابی ٢٠١٣). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ شوناسی كوژراو و بریندارانی شەڕی سەردەشت ڕوون بۆوە. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ٢٥ی ئابی ٢٠١٣). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سەردەشت… پێکدادانێکی دیكه لە نێوانی پێشمەرگەکانی دیموکرات و سوپای پاسداران ڕوویدا. وێستگەنیووز (لە ڕێکەوتی ١٨ی حوزەیرانی ٢٠١٦). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ لە پێکدادانێکدا لە سەردەشت پاسدارێک کوژرا. ناس نیووز (لە ڕێکەوتی ٢٠ی ئابی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ پێکدادانی چەکداری لەنێوان سوپای پاسداران و حزبێکی کوردیدا ڕوویداوە. ئێستا (لە ڕێکەوتی ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ کوژران و برینداربوونی سێ کۆڵبەر لە سەردەشت. کوردپا (لە ڕێکەوتی ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ کۆڵبەرێکی گەنج لە ناوچە سنوورییەکانی سەردەشت کوژرا. تۆڕی مافەکانی مرۆڤی کوردستان (لە ڕێکەوتی ١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سەردەشت؛ دوو کۆڵبەر لە سنووری "بێتووش" بەهۆی بەربوونەوە لە بەرزایی و تەقەی هێزە نیزامییەکانی حکوومەتی بریندار بوون. کوردپا (لە ڕێکەوتی ١٣ی ئابی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ کۆمەڵێک کۆڵبەر لە سەردەشت کەوتنە ژێر ڕنوو و یەکیان گیانی لە دەست داوە. ڕۆژی کورد (لە ڕێکەوتی ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ راپۆرت/ پشتیوانیی هاووڵاتییانی کورد لە ناڕەزایەتییەکانی شاری مەهاباد +وێنه. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ١٠ی ئایاری ٢٠١٥). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ لە سەردەشت ٣٠ کەس دەستگیرکراون. تۆڕی میدیاییی ڕووداو (لە ڕێکەوتی ١٠ی ئایاری ٢٠١٥). سەردان لە ڕێکەوتی ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ژمارەیەک هاووڵاتیی کورد، بە بۆنەی پشتگیریکردن لە گشتپرسی بۆ سەربەخۆیی کوردستان دەستبەسەر کراون. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ٢٦ی ئەیلوولی ٢٠١٧). سەردان لە ڕێکەوتی ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ خبر فوری: پرواز جنگنده‌های ارتش ایران در امتداد مرزهای اقلیم کُردستان/ همراه با تصویر (بە فارسی). تۆڕی مافەکانی مرۆڤی کوردستان (لە ڕێکەوتی ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧). سەردان لە ڕێکەوتی ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ مانگرتنی گشتیی ٢٠١٨ی ڕۆژهەڵاتی کوردستان. زانیاری (لە ڕێکەوتی ١٧ی ئازاری ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ مانگرتن لە دەیان شاری کوردستان بەڕێوە چوو و دەیان کەسیش دەسبەسەر کران. ھەنگاو (لە ڕێکەوتی ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٨). سەردان لە ڕێکەوتی ١٦ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ تلویزیون منوتو on Instagram: ". تجمع اعتراضی مردم سردشت #مهسا_امینی #mahsaamini #گزارشگرمنوتو @manotogozareshgar … WhatsApp/Telegram: +44 7590 899 999" (en). Instagram (لە ڕێکەوتی 2022-09-21).
- ^ تلویزیون منوتو on Instagram: ". «مرگ بر دیکتاتور» #سردشت #mahsaamini #مهسا_امینی #گزارشگرمنوتو @manotogozareshgar … WhatsApp/Telegram: +44 7590 899 999" (en). Instagram (لە ڕێکەوتی 2022-09-21).
- ^ [.kurdistanmedia.com https://kurdistanmedia.com/fa/news/2022/09/44 "سردشت، دیولان و دیواندرە" جزء شهرهای پیشگام اعتصاب امروز بودند (بە فارسی)]. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢.
- ^ [www.iranintl.com https://www.iranintl.com/202210015835 شنبه اعتراض؛ دومین اعتصاب سراسری در کردستان، آذربایجان غربی، کرمانشاه و ایلام (بە فارسی)]. ئێران ئینتەرنەشناڵ (لە ڕێکەوتی ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢.
- ^ حمله همه جانبه حکومت، کردستان مقاومت می کند، اعتراض در شهرهای ديگر (بە فارسی). akhbar-rooz.com (لە ڕێکەوتی ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ وەشانی ئەرشیڤکراو. ئەرشیڤ کراوە نووسراوەی سەرەکی لە ڕێکەوتی ٧ی شوباتی ٢٠١٥. سەردان لە ڕێکەوتی ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١. ٧ی شوباتی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ کەشوھەوا، ھەرێم و سەرچاوە ئاوییەکانی پارێزگای ورمێ (فارسی) (ئێکسڵ). کەشوھەواناسی پارێزگای ورمێ. سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی شوباتی ٢٠٢٢.
- ^ جمعیت سردشت در گذشته و حال (بە فارسی). شارەوانیی سەردەشت. ئەرشیڤ کراوە نووسراوەی سەرەکی لە ڕێکەوتی ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥. سەردان لە ڕێکەوتی ١٠ی ئابی ٢٠١٥.
- ^ سەرژمێریی کۆماری ئیسلامیی ئێران، ١٣٨٥ (٢٠٠٦) (ئێکسڵ). کۆماری ئیسلامیی ئێران. ئەرشیڤ کراوە نووسراوەی سەرەکی لە ڕێکەوتی ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١١.
- ^ https://anfpersian.com/znn/مرگ-ناخواسته-یک-دختر-کرد-در-سردشت-39362 ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ سردشت، ویزیت ایران ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ ئ ا ب پ معرفی شهرستان سردشت (بە فارسی). ڕێگا و شارسازی سەردەشت (لە ڕێکەوتی ١٠ی تەممووزی ٢٠١٤). سەردان لە ڕێکەوتی ١١ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ هەناردە کردنی کاڵا لە دەروازەی سنووریی کێلەی سەردەشتەوە گەیشتە 75 ملیۆن دۆلار. سەحەری کوردی (لە ڕێکەوتی ٢٦ی ئەیلوولی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سردشت با ۲۳درصد بالاترین نرخ بیکاری ڕا در آذربایجان غربی دارد (بە فارسی). ئیلنا (لە ڕێکەوتی ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سردشت بالاترین نرخ بیکاری آذربایجان غربی را به خود اختصاص داد (بە فارسی). ئیسنا (لە ڕێکەوتی ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ انسداد مرزها در سردشت موجب افزایش نرخ بیکاری در این شهرستان شده است (بە فارسی). ئاسۆی ڕۆژھەڵات (لە ڕێکەوتی ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ انسدادنماینده سردشت در مجلس: در شهر من مردم خانوادگی مهاجرت می کنند/ از 5 ماه پیش بیش از 1000 نفر مهاجرت کرده اند (بە فارسی). عەسری ئێران (لە ڕێکەوتی ٣١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ انسدادحسین پور: چرا باید جوانان سردشتی کولبری کنند؟ (بە فارسی). ئیسنا (لە ڕێکەوتی ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ئ ا ترێی ڕەشی سەردەشت بەختی وەرزێڕانی ڕەشتر کردووە. کوردستان و کورد (لە ڕێکەوتی ٥ی ئەیلوولی ٢٠١٨). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٤ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ تولید سالانه 500تن عسل مرغوب در سردشت (بە فارسی). ھەواڵنێرانی گەنج (لە ڕێکەوتی ١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٢). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ برداشت انجیر از باغ‌های سردشت آغاز شد (بە فارسی). ئیرنا (لە ڕێکەوتی ٤ی ئابی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سردشت رتبه اول تولید گردو در آذربایجان غربی (بە فارسی). ھەواڵنێرانی گەنج (لە ڕێکەوتی ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سماق سردشت روانه بازار شد (بە فارسی). ئیرنا (لە ڕێکەوتی ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ باغی سێو – باغ سیب. سروشت (لە ڕێکەوتی ٢٦ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ جشنواره انگور سیاه در سردشت آغاز بکار کرد. پیرانشار ڕووداو (لە ڕێکەوتی ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ بەرهەمی ئەمساڵی ترێی سەردەشت دەگاتە 50 هەزار تۆن. وشە (لە ڕێکەوتی ٥ی ئەیلوولی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٤ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ ترێ ڕەشە، بەختی جووتیارانی سەردەشتی ڕەشتر کردووە. ھاژە (لە ڕێکەوتی ١٥ی ئەیلوولی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٤ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ سەردەشت، بەهەشتی کوردەواری/ شوێنێک کە سروشت جوانیی دەنەخشێنێ. ھەواڵنێری مێھر (لە ڕێکەوتی ١٤ی ئەیلوولی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ بازار سردشت، گرم از حضور گردشگران (بە فارسی). ھەواڵنێری دەنگ و ڕەنگ (لە ڕێکەوتی ١٥ی تەممووزی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ بازدید بیش از ١٢ هزار نفر از جاذبه‌های گردشگری سردشت (بە فارسی). کوردپرێس (لە ڕێکەوتی ٢٩ی ئازاری ٢٠٢٢). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ بازدید بیش از ۵۳ هزار نفر از جاذبه‌های طبیعی سردشت (بە فارسی). ھاناخەبەر (لە ڕێکەوتی ٢ی نیسانی ٢٠٢٣). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٠ی ئایاری ٢٠٢٣.
- ^ "سەردەشت شارێکی دیمەنی" ١٧ی ئایاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ڕۆژنامەی ئێران (١٣ی تەممووزی ٢٠١٥)
- ^ "تاڤگەی شەڵماش" ٢١ی ئابی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، گەشتیاریی ئێران و گەشتیاریی جیھان ئۆنڵاین. (٣٠ی تەممووزی ٢٠١٦)
- ^ تاڤگەی شەڵماش شاری سه‌رده‌شت. سەحەری کوردی (لە ڕێکەوتی ١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧). سەردان لە ڕێکەوتی ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ تاڤگەی شەڵماش+وێنە. خاک تیڤی (لە ڕێکەوتی ٥ی تەممووزی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ تاڤگەی شەڵماش چووە ڕیزی ئاسەوارە سروشتییەکانەوە. سایتی ھەولێر (لە ڕێکەوتی ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٨). سەردان لە ڕێکەوتی ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ تاڤگەی سەرەنجڕاکێشی شەڵماش/ سروشتی دڵڕفێنی سەردەشت. ھەواڵنێری مێھر (لە ڕێکەوتی ١٩ی حوزەیرانی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ آبشار رزگه | جاهای دیدنی ایران - سیری در ایران (بە فارسی) ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. سەردان لە ١٠ی نیسانی ٢٠٢٢
- ^ سردشت؛ قطعه ای از بهشت خیال انگیز زمین - کردپرس (بە فارسی) ١ی ئایاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. سەردان لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢
- ^ آبشار رزگه کجاست | عکس + آدرس و هر آنچه پیش از رفتن باید بدانید - کجارو (بە فارسی) ٢٤ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. سەردان لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢
- ^ دیمەنی بەنداوی کۆڵەسە لە سەردەشت. تۆڕی میدیاییی ڕووداو (لە ڕێکەوتی ١٩ی ئەیلوولی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ١٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ کانیاوێکی سه‌رسوڕهێنه‌ر له شاری سه‌رده‌شت. تەبیان (لە ڕێکەوتی ٣١ی تەممووزی ٢٠١٦). سەردان لە ڕێکەوتی ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ گڕاوانی ڕەبەت، سێحری سروشتی دڵڕفێن. سەحەری کوردی (لە ڕێکەوتی ١٤ی ئابی ٢٠١٨). سەردان لە ڕێکەوتی ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١.
- ^ کانی گڕاوان+وێنە. خاک تیڤی (لە ڕێکەوتی ٥ی ئایاری ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ٧ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١.
- ^ كانیی گڕاوان لە سەردەشت. تۆڕی میدیاییی ڕووداو (لە ڕێکەوتی ١٨ی ئەیلوولی ٢٠١٩). سەردان لە ڕێکەوتی ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ پل قلاتاسیان - نمایش محتوای تولیدات ویژه - صدا و سیمای مهاباد (بە فارسی). دەنگ و ڕەنگی ناوەندی مەھاباد. سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ پل تاریخی قلاتاسیان (پردی مێژوویی قه‌ڵاتاسیان). جەماعەتی دەعوەت و ئیسلاحی سەردەشت (لە ڕێکەوتی ١٤ی ئەیلوولی ٢٠١٣). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ پل قلاتاسیان سردشت (بە فارسی). وێبگەی گەشتیاریی ئێران. سەردان لە ڕێکەوتی ٢٢ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ حمام بیستون سردشت (بە فارسی). seeiran (لە ڕێکەوتی ٧ی ئایاری ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ حمام تاریخی بیستون (بە فارسی). kojaro. سەردان لە ڕێکەوتی ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ حمام تاریخی بیستون سردشت استان آذربایجان غربی (بە فارسی). ctmehr (لە ڕێکەوتی ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٢.
- ^ نقشه راهها و جاده های - ایران (بە فارسی). behrah. سەردان لە ڕێکەوتی ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ سەردەشت. کوردیپێدیا. سەردان لە ڕێکەوتی ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): استقبال شهردار "ایپر" بلژیک از خواهرخواندگی با شهر سردشت ایران (به فارسی)، نوشته‌شده در ۱۸ خرداد ۱۳۸۴؛ بازدید در ۳ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری مهر: استقبال شهردار "ايپر" بلژيك از خواهرخواندگي با شهر سردشت (به فارسی)، نوشته‌شده در ۱۸ خرداد ۱۳۸۴؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۳ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا): شهردار ايپر بلژيك از خواهر خواندگي با شهر سردشت استقبال كرد (به فارسی)، نوشته‌شده در ۱۸ خرداد ۱۳۸۴؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۳ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ استانداری آذربایجان غربی: سردشت وارث تمدن‌های کهن و تاریخی منطقه با قابلیت‌های جهانی است (به فارسی)، نوشتۀ محمدمهدی شهریاری، نوشته‌شده در ۱۶ بهمن ۱۳۹۷؛ ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی: شركت دانش‌آموزان ایرانی در مراسم یادبود صلح هیروشیما (به فارسی)، نوشته‌شده در ۱۰ مرداد ۱۳۹۶؛[بەستەری مردوو] بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ سایت خبری-تحلیلی شعار سال: سردشت نخستین شهر قربانی سلاح شیمیایی در جهان (به فارسی)، نوشته‌شده در ۱۱ تیر ۱۳۹۶؛ ٢٥ی ئایاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ یادی کیمیابارانکردنی سەردەشت؛ دەستەخوشک و هاوزامی هەڵەبجە. ڕووماڵ (لە ڕێکەوتی ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٠). سەردان لە ڕێکەوتی ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ ایران اینترنشنال: پس از سه‌دهه آژیر خطر همچنان طنین‌انداز است (به فارسی)، نوشته‌شده در ۶ تیر ۱۳۹۷؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری فارس: بچه‌های بی‌گناه نخستین قربانیان بمباران شیمیایی حلبچه و سردشت (به فارسی)، نوشتۀ محمدمهدی شهریاری، نوشته‌شده در ۱۶ اسفند ۱۳۹۴؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا): یکی از خیابان‌های سردشت به نام «هیروشیما» نامگذاری شد (به فارسی)، نوشتۀ محمدمهدی شهریاری، نوشته‌شده در ۷ تیر ۱۳۸۴؛ بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ خیابانی در سردشت خیابانی در هیروشیما (به فارسی)، نوشته‌شده در روزنامۀ ایران، دو‌شنبه ۱۱ دی ۱۳۹۶، شمارۀ ۶۶۸۱؛ ١ی ئایاری ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۴ خرداد ۱۴۰۰.
- ^ خبرگزاری فارس: افتتاح نمادین مدرسه و خیابان سردشت در حلبچه عراق+عکس (به فارسی)، نوشته‌شده در ۲۵ اسفند ۱۳۹۴؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ شبکه اطلاع‌رسانی دانا: نامگذاری یکی از خیابان های حلبچه به نام سردشت+دعوتنامه (به فارسی)، نوشته‌شده در ۲۲ اسفند ۱۳۹۳؛ ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. بازدید در ۲ بهمن ۱۴۰۰.
- ^ شەقامێک لە تاران بە ناوی "سەردەشت" دەکرێ. سەحەری کوردی (لە ڕێکەوتی ٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢.
- ^ شەقامێکی تاران ناوی سەردەشتی لێنرا. کوردپرێس (لە ڕێکەوتی ٢٥ی ئازاری ٢٠٢١). سەردان لە ڕێکەوتی ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١.
بەستەرە دەرەکییەکاندەستکاری
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە سەردەشت تێدایە. |
- وێبگەی فەرمانداریی سەردەشت ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- بۆمبارانی کیمیایی ئێستاش سەردەشت ئازار دەدات[بەستەری مردوو]
- تێداچووانی لەبیرکراوی سەردەمی سەددام حوسێن لە چاوەڕێی داد
