ڕەزا شا

ڕەزا پەھلەوی بە ناوی کاتی لەدایکبوونی ڕەزا پالانی، ناسراو بە ڕەزا خان یان ڕەزا شا (بە فارسی: رضا شاە پھلوی یا رضا خان؛ لەدایکبووی ١٨٧٨- مردووی١٩٤٤) دامەزرێنەری دەوڵەتی پەھلەوی بوو. لە نێوان ١٩٢٥ تا ١٩٤١ لەسەر دەسەڵات بوو، بە فشاری ھاوپەیمانانی جەنگی جیھانی دووەم، ڕووس و ئینگلیز، لە دەسەڵات لادرا و کوڕەکەی محەممەدڕەزا پەھلەوی کرا بە جێگری.

ڕەزا پەھلەوی
لەدایکبوون	١٨٧٨ ئاڵاشت، سوادکۆ، مازەندەران
مەرگ	١٩٤٤ ژوھانێسبۆڕگ، ئەفریقای باشوور
ناوەکانی تر	ڕەزا خان، ڕەزا شا
پیشە	شای ئێران
ئایین	ئیسلام، شیعە
ھاوسەر	تاجولملوک ئایرملو، مریەم سوادکۆیی، توران ئەمیرسولەیمانی، ئیسمەت دۆڵەتشاھی
مناڵ(ەکان)	محەممەدڕەزا، ھەمدەمولسەلتەنە، شەمس، ئەشرەف، عەلیڕەزا، غوڵامڕەزا، عەبدوڵڕەزا، ئەحمەدڕەزا، مەحموودڕەزا، فاتیمە، حەمیدڕەزا

ژیان

لە بنەڕەتدا خەڵکی ئاڵاشت لە ناوچەی سوادکۆ پارێزگای مازەندەرانە، لە تاران ژیاوە. بووەتە سەرباز لە لەشکری قۆزاقی تایبەت لە دەوڵەتی قاجاڕ، لە بەر لێھاتوویی سەرکردایەتی ئەم لەشکرەی پێدراوە، ساڵی ١٩٢١ بووەتە وەزیری جەنگ لە دەوڵەتی قاجار. لە ١٩٢٣ پۆستی سەرۆکوەزیرانی لەلایەن شا ئەحمەدمیرزای قاجار پێدراوە. ساڵی ١٩٢٥ دەسەڵاتی بێھێزی قاجارەکانی بنبڕ کرد و بە پشت بەستن بە سەرکردە سەربازییەکان خۆی کرد بە شای ئێران.

پرۆسەی چاکسازی لە ئێران دەستپێکرد بۆ گۆرینی ڕووالەتی ئێران بەرەو دەوڵەتێکی ھاوچەرخ لەسەر شێوەی کەمالییەکانی تورکیا. لە دەسەڵاتدا دیکتاتۆر بوو. ھەمیشە لە کێشەدا بوو لەگەڵ مەرجەعە ئایینییەکان کە دژی چاکسازییەکانی دەوەستان. ساڵی ١٩٣٤ ناوی (ئێران)ی کرد بە ناوی ڕەسمیی نیونەتەوەیی لە زمانانی ئەورووپاییدا (وڵاتی فارس). ئێران بە واتای خاکی ئارییەکان دێت. توانی دەسەڵاتی دەوڵەت بگەڕینیتەوە بۆ ھەرێمە دوورەکانی عەرەبنشینی پارێزگای خووزستان و لوڕستان و بەلۆچستان. ھیتلەر و ئەتاتورک دوو نموونە بوون کە ڕەزا شا دەیویست چاویان لێ بکا بۆ بنیاتنانی دەوڵەتێکی عیلمانی بەھێز و نەتەوەیی، پارتێکی دامەزراند کە ڕەوتێکی شۆفینی ھەبوو بە ناوی (ئێرانی نوێ). کە ھیتلەر جەنگی ڕاگەیاند، ڕەزا شا دەیویست لایەنگری ئەڵمانەکان بێت؛ بۆیە ئینگلیز و سۆڤیات لە ترسی پەرەسەندنی ھەر مەترسییەکی نازییەکان، ئێرانیان داگیر کرد و ڕەزا شا لە ١٩٤١ لەسەر دەسەڵات لادرا و ژیانی لە تاراوگەی جۆھانسبیرگ (خوارووی ئەفریقیا) تا مردنی لە ١٩٤٤ بە سەر برد.

کارەکانی ڕەزاشا

• داھێنانی دەوڵەتی نوێی ئێران
• داھێنانی دەستوورێکی نوێی جلوبەرگ وکڵاوی نوێ لە بری جامانە کە لە ڕۆژگاری قاجارەکان بەکاردەھات.
• داھێنانی ڕێکخستنی نوێ لە دەزگای حکوومەت.
• دانانی دەزگای ناسنامەو ڕەگەزنامە
• دانان و ڕاستکردنەوەی یاسای مەدەنی.
• نیشەجێ کردنی ھۆزە ڕەوەندەکان، (تەختە قاپو)
• یەکخستنی ھێزی سەربازی و پێکھێنانی سوپای ئێران.
• دروستکردنی بانکی ئێران.
• دروستکردنی ڕێگەی ئاسن. قیرتاو کردنی ڕێگەکان. بۆ ئاسانکردنی گەیاندن.
• قەدەغکردنی پێچەو حیجاب.
• پەرەسەندنی پیشەسازییەکان.
• دامەزراندنی (ڕادیۆی ئێران) و (ئاژانسی ھەواڵی پارس) و (زانکۆی تاران) و (کۆری زانیاری ئێران) بۆ برەودان بە زانست و زمانی فارسی.
• گۆڕینی ساڵنامەی کۆچی مانگی بۆ ساڵنامەی کۆچی ھەتاوی.

بنەچەی ڕەزاشا و نازناوەکانی

ماڵی ڕەزاخان لە ئاڵاشت

بەڵگەنامەیەکى کۆن کە دەگەڕێتەوە بۆ باپیرەى ڕەزاشا

ڕەزاخان لە دایکبووی دێھاتی (ئالاشت)ی سەر بە دەڤەری سوادکۆی پارێزگای مازەندەرانە. دەڤەرەکە لەم بەشانە پێک دێت: ڕاستوپی، سوورخ قەلا، کورد ئاباد، ولووپی و کسلیان، بە گوێرەی ھەندێک سەرچاوە، کوردی ئەم دەڤەرە لە ڕۆژگاری نادر شا ی ئەفشارەوە لە دەشتی (زەھاو)ی دیوی کرماشانەوە کۆچیان پێکراوەو زۆربەیان کوردی کاکەیی گۆرانن و ھەندێکیان لە ھۆزی (پاڵانی) ن.

بە منداڵی لە بەر ھەژاری خۆی و دایکی (نوش ئافەرین) ھاتوونەتە تاران، کە ھەراش بووە چووەتە ناو ڕیزی لەشکری قازاقی لەسەر شێوەی سوارەی کۆزاکی ڕووس، کە کاتێک ڕەزا بوو بە حاکمی ئێران لە ساڵی ١٩٢٥ ویستی نازناوێکی نوێ بۆ بنەماڵەکەی پەیدا بکات ڕەسەنایەتی و ئێرانی بوونی خۆی پێ بسەلمێنیت. نازناوی پەھلەوی ھەڵبژارد، کە ناوێکی یادگاری ڕۆژگاری زێڕینی ساسانییەکانە. نازناوەکانی تری:

1. ڕەزا سوادکوھی.
2. ڕەزا شەستیر یان ڕەزا مەکسیم، چونکە شارەزایی ھەبوو لە بەکاربردنی شەستیری ناسراو بە (مەکسیم) کە ئەوسا ڕەواجی ھەبوو لە جەنگدا.
3. ڕەزا خان و دواتر ڕەزاخان میرپەنج ئاماژە بۆ پلەی سەربازی پێنج پلە.
4. ڕەزاشای گەورە (رضاشاە کبیر) کە لەلایەن ئەنجومەنی شوراوە بۆی ھەڵبژێررا.

سەرباری ئەم ھەموو نازناوانەی بەڵام ناوێکی تریش ھەبوو ڕەزاخان و بنەماڵەکەی لە تاران بەکاریان نەدەھێنا ئەویش نازناوی (ڕەزا پاڵانی)ە کە بە گوێرەی ھەندێک سەرچاوە کوردییەکان لە ناوی ھۆزی (پاڵانی)یەوە ھاتووە کە دانیشتووی سوادکوھن. ھۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی ھەندێک لە ناحەزانی ڕەزاخان نازناوی پاڵانیان وەک سووکایەتی بە کاردەھێنا چونکە لە تورکیدا پاڵانی بە واتای (کورتاندروو) دێت.