ویکیپیدیا

مستەفا کەمال ئاتاتورک

دامەزرێنەر و سەرۆکی یەکەمی کۆماری تورکیا
(لە ئەتاتورکەوە ڕەوانە کراوە)

مستەفا کەمال ئاتاتورک (بە تورکی: Mustafa Kemal Atatürk؛ زۆر جار دەنووسرێت کەمال ئاتاتورک[١][٢] یان مستەفا کەمال پاشا[ئ]؛ لە دایکبووی دەورووبەری ١٨٨١ - مردووی ١٠ی تشرینی دووەمی ١٩٣٨) سەرباز، مارشال، پیاوی دەوڵەتی شۆڕشگێڕ، نووسەر، باوک و دامەزرێنەری کۆماری تورکیا بوو. یەکەمین سەرۆککۆماری تورکیا بوو لە ماوەی ١٩٢٣ تاکوو مردنی لە ساڵی ١٩٣٨. وە کۆمەڵێک چاکسازی لە ناو دەوڵەت کرد، ئەمەش لە پێناو بە ھاوچەرخکردنی تورکیا بوو بەرەو سێکولاریزم و دەوڵەتێکی پیشەسازی.[٣][٤][٥] ئەتاتورک کەسێکی سێکولار و نەتەوەپەرست بوو، سیاسەتەکانی ئەتاتورک بە کەمالیزم دەناسرێتەوە. بەھۆی دەستکەوتە سەربازی و سیاسییەکانییەوە، ئەتاتورک بەیەکێک لە کاریگەرترین کەسایەتییەکانی سەدەی بیستەم دادەنرێت.[٦]

مستەفا کەمال ئاتاتورک
Mustafa Kemal Atatürk لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
لەدایکبوونAli Rıza oğlu Mustafa لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
١٨٨١ لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
سەلانیک (ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی) لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
مەرگ١٠ی تشرینی دووەمی ١٩٣٨ لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە (بە تەمەنی ٥٧ )
کۆشکی دۆڵمەباخچە (تورکیا) لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
گۆڕAnıtkabir، Ethnography Museum of Ankara لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
زانکۆ
  • Turkish Military Academy
  • Monastir Military High School
  • Ottoman Military College لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
پیشەسیاسەتوان، کەسایەتی دەوڵەت، نووسەر، شۆڕشگێڕانە، army officer لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
حیزبپارتی کۆماریی گەل لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
ھاوسەرلەتیفە ئوشاکی لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
مناڵسەبیحە گۆکچەن، Ülkü Adatepe، Abdurrahim Tuncak، Afet İnan، Zehra Aylin، Rukiye Erkin، Nebile İrdelp، Sığırtmaç Mustafa لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
باوان
خێزانمەقبوولە ئەتادان لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
خەڵاتەکان
  • Order of St Alexander
  • Medal of Independence (١٩٢٣)
  • Liakat Medal (١٩١٥)
  • Gallipoli Star (١٩١٨)
  • Imtiyaz Medal (١٩١٥)
  • Iron Cross (١٩١٥)
  • Military Merit Cross III. Class (١٩١٦)
  • Bronze Military Merit Medal (١٩١٦)
  • Silver Military Merit Medal (١٩١٧)
  • 1st Class Order of the Crown (١٩١٨)
  • 1st class, Order of the Medjidie (١٩١٧)
  • 2nd class, Order of the Medjidie (١٩١٦)
  • 5th class, Order of the Medjidie (١٩٠٦)
  • Order of Osmanieh 2nd Class (١٩١٦)
  • Order of Osmanieh 3rd Class (١٩١٥)
  • Order of Osmanieh 4th Class (١٩١٢)
  • Iron Cross 2nd Class (١٩١٧)
  • Order of Osmanieh
  • Order of the Crown (Prussia)
  • Military Merit Cross
  • Military Merit Medal (Austria-Hungary) لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
واژوو
پلەسەرۆک کۆماری تورکیا (١٩٢٣–١٩٣٨)، ئەندام پەرلەمانی تورکیا، Chairman of the Cabinet of the Executive Ministers of Turkey (١٩٢٠–١٩٢١)، سەرۆک وەزیرانی تورکیا (١٩٢٠–١٩٢١) لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
Rankmareşal (١٩٢١–١٩٢٧) لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
لقTurkish Land Forces لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە
Titlesپاشا، ghazi لەسەر ویکیدراوە دەستکاریی ئەمە بکە

ئەتاتورک لە کاتی جەنگی جیهانیی یەکەم و لە ساڵی ١٩١٥ بەهۆی سەرکەوتنەکەی لە شەڕی گالیپۆلی ناسرا، کە تێیدا وەک کەسایەتییەکی سەرەکی لە ناو تورکی عوسمانی دژ بە هێزە هاوپەیمانەکان بەشدار بوو.[٧] دوای شکست و کەوتنی دەوڵەتی عوسمانی ئەوا ئەتاتورک ڕێبەرایەتی لە بزووتنەوەی نەتەوەپەرستیی تورکی کرد، ئەم بزووتنەوەی داکۆکی دەکرد لە مانەوەی سنووری تورکیا بەیەکپارچەیی. لەو دەمە ئەتاتورک حکوومەتێکی لە ئەنقەرە دامەزراند، ئەو هێزە هاوپەیمانەکانی بەزاند کە دواتر لەلایەن تورکەکان ناونرا جەنگی سەربەخۆیی تورک. دوابەدوای ئەوە، ئەتاتورک پڕۆسەی هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دەستپێکرد و دامەزراندنی کۆماری تورکیای لەجێگای ئەودا ڕاگەیاند.

وەک یەکەم سەرۆکی تازەکار، کەمال ئەتاتورک دەستیکرد بە داڕشتنی پڕۆگرامێکی دەستپێشخەری بۆ چاکسازیکردن لە بوارەکانی سیاسەت، ئابووری و کەلتوور بەو ئامانجەی کە وڵاتێکی پێشکەوتوو و سێکولار دامەزرێنێت. لەم هەنگاوەیدا، خوێندنی سەرەتایی کرایە خۆڕایی، ئەلفووبێی زمانی تورکی عوسمانی گۆڕدرا بۆ تورکی لاتینی. مافی سیاسەتکردنی یەکسان درایە ژنان،[٨] هەروەها مافی دەنگدانیش درایە ژنان.[٩]

حکوومەتەکەی ئەتاتورک پڕۆسەیەکی بە تورکاندنی دەستپێکرد، هەوڵیدا وڵات بکاتە وڵاتێکی یەک نەتەوە.[١٠][١١][١٢] لە ژێر دەسەڵاتی ئەتاتورکدا، کورد، کۆمەڵە و کەمایەتییە ناتورکەکان لەژێر زەبر و فشاردا دەبوو بە تورکی قسە بکەن،[١٣] لەلایەکی دیکەش، پاشناو و ناوی شوێنی لەدایکبوونیان دەبوو بکرێتە تورکی.[١٤][١٥] هەر لە سەردەمی سەرۆکایەتی ئەتاتورک ڕەشەکووژیی دەرسیم ڕوویدا. لە ساڵی ١٩٣٤، پەرلەمانی تورکیا پاشناوی ئەتاتورکی بە مستەفا پاشا بەخشی کە بەمانای "باوکی تورکەکان" دێت، ئەمەش وەک ڕێزێک بوو لە کارەکانی بۆ درووستکردنی دەوڵەتی تورکیا.[١٦] ئەتاتورک لە ١٠ی تشرینی دووەمی ١٩٣٨ لە کۆشکی دۆلمەباخچە، ئەستەمبول لە تەمەنی ٥٧ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد.[١٧] سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی تورکیا، عیسمەت ئینۆنو شوێنی ئەوی گرتەوە. لە ساڵی ١٩٥٧ ئارامگەکەی لە ئەنقەرە بۆ درووست کرا، کە لە دەوریدا پارکی ئاشتی هەیە کە ئەم پارکە لە ژێر وتەیەکی ئەتاتورک ئەو ناوەی وەرگرتووە، "ئاشتی لە وڵات، سەقامگیرییە لە جیهان".

سەرەتای ژیان

دەستکاری

کەمال ئەتاتورک لە دایکبووی (لە ژێر ناوی عەلی ڕەزا ئۆغلو مستەفا واتە مستەفای کوڕی عەلی ڕەزا) مانگە سەرەتاکانی ١٨٨١ بوو،یان ئەوەیە لە گەڕەکی فەرماندە ئەحمەد یانیش لە ماڵێک (ئێستا کراوەتە مۆزەخانە) لە شەقامی ئسلاحخانە (ئێستا پێی دەگوترێت ئەپۆستۆلو پاڤلۆو)، لە شاری سەلانیک لە دەوڵەتی عوسمانی، ئێستا ئەو شارە بەهەمان ناوەوە دەکەوێتە وڵاتی یۆنان.[١٨] باوکی ئەتاتورک، عەلی ڕەزا ئەفەندی ئەفسەرێکی سەربازی بوو کە لە بنەڕەتدا خەڵکی گوندی کۆجاجیک بوو، کە ئێستا ئەو گوندە دەکەوێتە مەکدۆنیای باکوور. دایکی ئەتاتورک ناوی زوبەیدە خانم بوو. لە خێزانەکەیدا، تەنیا یەک خووشکی ئەتاتورک بە سەلامەتی مایەوە ئەویش ناوی مەقبولە بوو، ناوبراو لە ساڵی ١٩٥٦ کۆچی دوایی کرد.[١٩] بە قسەی قسەی نووسەر ئەندرو مانگەر، ئەوا خێزانەکەی ئەتاتورک موسڵمانێکی تورکزمان بوون و تاڕادەیەک بە چینی ناوەڕاستدا هەژمار دەکران.[٢٠] هەندێ لە نووسەران ئاماژەیان بەوە کردووە کە باوکی ئەتاتورک لە بنچەدا ئەلبانییە.[٢١][٢٢][٢٣] لەبەرامبەردا کۆمەڵێک نووسەر وەک فالیح ئەتایی، ڤامک دی ڤۆلکان و نۆرمان ئتزکۆویتز لەو بڕوایەدان کە عەلی ڕەزا تورک بووە، هەروەها خەڵکی سۆکە بووە لە پارێزگای ئایدین.[٢٤][٢٥][٢٦][٢٧][٢٨][٢٩] توێژەران لەو بڕوایەدان کە زوبەیدە خانمی دایکی ئەتاتورک تورک بووە.[٣٠][٣١]

ئەو ناوی یەکەمی مستەفا بوو، هەروەها ناوی دووەمی کەمال بوو (واتە کەسێکی تەواو یان پێگەیشتوو)، بەپێی سەرچاوەکان ئەو ناوە لەلایەن مامۆستای بیرکاری پێی درابوو. بە قسەی ژنە مێژوونووسی تورک، عفەت عنان ئەوا لەبەر پێگەیشتوویی و کارامەیی مستەفا بوو ئەوا مامۆستاکەی ناوی کەمالی لێ نابوو،[٣٢][٣٣] لەبەرامبەردا هەندێ سەرچاوەی دیکە هەن کە دەڵێن بۆئەوەبووە کە مامۆستاکە بتوانێت قوتابیانی پۆلەکەی لێک جیا بکاتەوە.[٣٤][٣٥] هەروەها ژیاننامەنووس ئەندرو مانگۆ ئەوەی ورووژاندووە کە مستەفا ناوی کەمالی لە خۆ نابێت لەبەر خۆشەویستی بۆ شاعیری نەتەوەیی تورک نامق کەمال.[٣٦] لە تەمەنی منداڵیدا، دایکی هانی داوە بۆ ئەوەی بچێتە حوجرە و مەکتبە ئاینییەکان، ئەتاتورک ماوەیەکی کەم لە قوتابخانە ئاینییەکان ماوەتەوە. دواتر لەسەر خواستی باوکی چووەتە قوتابخانەی شەمسی ئەفەندی (قوتابخانەیەکی ناحکومی بوو کە زیاتر مەیلیان بۆ سێکولاریزم هەبوو). ئەتاتورک کاتێک تەمەنی گەیشتبوو بە حەوت ساڵان، باوکی مرد.[٣٧] دواتر دایکی حەزی بەوە بووە کە کوڕەکەی بچێتە ناو بواری بازرگانی، بەڵام ئەتاتورک بەبێ ڕاوێژکردن بە ماڵەوە ئەوا لە ساڵی ١٨٩٣ پەیوەندی کردووە بە قوتابخانەی سەربازیی سالۆنیکا. لە ساڵی ١٨٩٦، ئەتاتورک چووەتە ناو دواناوەندی سەربازیی مۆناستیر (لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا دەکەوێتە شاری بیتۆلا، مەقدۆنیای باکوور). لە ١٤ی ئازاری ١٨٩٩،[٣٨] ئەتاتورک بەهاوڕێیەتی لەگەڵ هەریەکە لە عەلی فوئاد و لوتفی موفیت چوو بۆ ئەکادیمیای سەربازیی عوسمانی لە ناوچەیەک لە شاری قوستەنتینە (ئەمڕۆ: ئەستەمبوڵ)، دواتر لە ساڵی ١٩٠٢ لە ئەکادیمیاکە دەردەچێت. هەروەها لە ١١ی کانوونی دووەمی ١٩٠٥ لە کۆلێجی سەربازیی عوسمانی دەرچووە.[٣٨]

ژیانی سەربازی

دەستکاری

دەستپێک

دەستکاری

بەماوەیەکی کورت دوای تەواوکردنی خوێندن، بەهۆی بەشداریکردنی لە چەند چالاکی و ڕێپێوانێک دژی دەسەڵاتی شاهانە دەستگیرکرا. دوای چەند مانگێک بەهەوڵی بەڕێوبەری قوتابخانەکەی، ڕەزا پاشا ئازادکرا.[٣٩] دوای ئازادبوونی، ئەتاتورک ئەرکی ئەوەی خرایە سەرشان کە بچێتە ناو سوپای پێنجەم لە دیمەشق ئەمەش وەک یەکێک لە ستافەکانی کاپتنێک بوو.[٤٠] لەو دەمە ئەتاتورک چووە پاڵ کۆمەڵەیەکی شۆڕشگێریی بچووک کە بەنهێنی کاریان دەکرد بە سەرکردایەتی بازرگان مستەفا جانتەکین، ناوی کۆمەڵەکەش ئازادی و نیشتمان بوو. لە ٢٠ی حوزەیرانی ١٩٠٧، پلەی کەمال ئەتاتورک بەرزکرایەوە بۆ کاپتنی باڵا هەروەها لە ١٣ی تشرینی یەکەمی هەمان ساڵ، گواسترایەوە بۆ بنکەی سەرەکی سوپای سێیەم لە ماناستر.[٤١] ئەتاتورک چووەتە ناو کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی (یەکێتیی و پێشکەوتن)، بەئەندامی ژمارە ٣٢٢، لەگەڵ ئەوەشدا دوای چەند ساڵێک ئەوا بۆچوونەکانی لەگەڵ پارتەکە بوونە دژیەک و بەکەسێکی ئۆپۆزسیۆنی ناو پارتەکە دادەنرا ئەمەش بەوەی بەردەوام ڕەخنەی هەبوو لە سیاسەت و کارەکانی سەرکردایەتی کۆمەڵەکە. لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٩٠٨، بوو بە پشکنەر لە هێڵی ئاسنینی دەوڵەتی عوسمانی لە ڕۆژهەڵاتی ڕومێلیا.[٤٢] لە تەمموزی ١٩٠٨، ڕۆڵی سەرەکی گێڕا لە ناو شۆڕشی لاوانی تورک کە تێیدا دەسەڵاتیان لە سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم سەند و دەستووری وڵاتان بۆ دەستووری ساڵی ١٨٧٦ گەڕاندەوە.

کەمال پێشنیارێکی ئەوەی دا کە سوپا لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسیی جیابکرێتەوە، ئەم پێشنیارە بەلای کۆمەڵەی ئیتحاد و تەرەقی پەسەند نەبوو هەربۆیە ناوبراویان دوور خستەوە بۆ ویلایەتی تریپۆلیتانیا (لیبیای ئەمڕۆ، ئەوکاتە ناوچەیەک بوو لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی عوسمانی) ئەمەش بۆ ئەوەی کاربکات لەسەر سەرکوتکردنی یاخیبوونە خێلەکییەکانی ناوچەکە،[٤٣] ئەم دوورخستنەوەیە تاکوو ساڵی ١٩٠٨ بوو. بە قسەی میکوش ئەوا ئەتاتورک خۆبەخشانە ئەم ئەرکەی لەسەر بوو. کەمال لە سەرکوتکردنی ئەم شۆڕش و جووڵانەوە سەرکەوتوو بوو بەمەش لە کانوونی دووەمی ١٩٠٩ گەڕایەوە قوستەنتینیە. لە نیسانی ١٩٠٩ لە قوستەنتینە گرووپێکی دژە-شۆڕش دامەزرا. ئەتاتورک لە سەرکوتکردنی شۆڕشەکانی ئەو دەمە ڕۆڵێکی گرنگی گێڕا.[٤٤]

لە ساڵی ١٩١٠، کەمال بانگکرا بۆ ئەوەی بچێتە هەرێمی ئەلبانیای عوسمانی.[٤٥][٤٦] لەو دەمە عیسا بۆلەتینی ڕێبەرایەتی سەرهەڵدانەکانی ئەلبانیای دەکرد لە کۆسۆڤۆ، هەروەها لە شۆڕشی ئەلبانیش.[٤٧][٤٨] هەر لەو ساڵەدا، ئەتاتورک چاوی کەوت بە ئەکرەم ڤلۆرا دەسەڵاتداری ئەلبانی، سیاسی، نووسەر هەروەها یەکێکیش بوو لە پشتیوانە سەرەکییەکان بۆ سەربەخۆیی ئەلبانیا.[٤٩][٥٠] لە ساڵی ١٩١١، بۆ ماوەیەکی کەم کەمال کرایە وەزیری جەنگ لە قوستەنتینە.

جەنگی تورک-ئیتالی (١٩١١-١٢)

دەستکاری

لە ساڵی ١٩١١، کەمال ئەتاتورک خۆبەخشانە لە جەنگی ئیتالی-تورک بەشداری کرد،[٥١] جەنگەکە لە ویلایەتی ترابلووس بوو (لیبای ئەمڕۆ).[٥٢] ئەو لە ناوچەکانی نزیک دەرنا و تەبروق بەشدار بوو.[٥٣] ئیتالیا بە هێزی ١٥٠ هەزار پیاو؛[٥٤] بەرامبەر بە ٢٠ هەزار لە تیرەی بەدەوییەکان و ٨٠٠٠ تورک جەنگا.[٥٥] بەماوەیەکی کورت بەر لەوەی کە ئیتالیا ئەم جەنگە ڕابگەیەنێت، ئەوا دەوڵەتی عوسمانی بەشێکی زۆر لە هێز و چەکەکانی لیبای بردە ویلایەتی یەمەن بۆ ئەوەی یاخیبووەکانی ئەوێ سەرکوت بکات، بەهۆی ئەمەشەوە عوسمانییەکان لە جەنگی بەرامبەر ئیتالیا دۆڕان. لەلایەکی دیکەشەوە هێزەکانی بەریتانیا کە سنووری هەرێمەکانی میسر و سوودانی عوسمانییان گرتبوو ئەوا ڕێگەیان نەدەدا لە سنووری ئەوانەوە هێز و چەکی عوسمانی بگاتە لیبیا. سەربازە عوسمانییەکانی لەنێویاندا ئەتاتورک لەوانەیە بە جلوبەرگی عەرەبەوە چووبن بۆ لیبیا (سەرباری مەترسی زیندانیکردنیان لە ئەگەری گیرانیان لەلایەن دەسەڵاتی بەریتانییەوە) یانیش بەهۆی ئەو کەشتییە زۆر کەمانەی کە بەردەست بوون لەو کاتە (ئیتالییەکان کە هێزی دەریایی باڵایان هەبوو، بە چڕی ڕێگا دەریاییەکانیان بۆ تەرابلوس کۆنترۆڵ کرد بوو). بەڵام سەرەڕای هەموو سەختییەکان، هێزەکانی ئەتاتورک لە لیبیا لە چەندین بۆنەدا توانیان ئیتالییەکان بەرپەرچ بدەنەوە، وەک لە شەڕی تۆبروک لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩١١.

لە شەڕی دێرنا لە ١٦-١٧ی کانوونی دووەمی ١٩١٢، لە کاتێکدا ئەتاتورک هێرشی دەکردە سەر قەڵای قەسری هارون کە لە ژێر کۆنترۆڵی ئیتالیادا بوو، دوو فڕۆکەی ئیتاڵی بۆمبیان خستە سەر هێزەکانی عوسمانی؛ بەردێک لە باڵەخانەیەکی ڕووخاودا کەوت و بە چاوی چەپی ئەتاتورک کەوت، ئەمەش بووە هۆی تێکچوونی هەمیشەیی شانەکانی چاوی، بەڵام بینینی بەتەواوی لە دەست نەدا. دواتر نزیکەی مانگێک چارەسەری پزیشکی وەرگرت. لە ٦ی ئازاری ١٩١٢دا، ئەتاتورک بووە فەرماندەی هێزەکانی عوسمانی لە دێرنە. تا کۆتایی جەنگی ئیتالیا-تورکیا لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ١٩١٢دا توانی بەرگری لە شارەکە و ناوچەکانی دەوروبەری بکات. دواتر ئەتاتورک، ئەنوەر بەی و فەتحی بەی گەڕانەوە دەوڵەتی عوسمانی ئەمەش دوای ئەوەی لە کۆتاییدا بە ئیتالییەکان دۆڕان. لە ئەنجامی ئەم جەنگدا، دەوڵەتی عوسمانی ناوچە و شارەکانی تەڕابلووس، فیزان و بەرقەی لە دەستدا بۆ شانشینی ئیتالیا.[٥٦] دوای دە ڕۆژ پەیمانی ئۆوچی لە شاری لۆزان واژووکرا، ئەمەش دوای ئەوەهات کە ئیتالییەکان دەیان ویست سوود لە باروودۆخی ئەو سەرکەوتنەیان وەربگرن.[٥٦]

جەنگی جیهانیی یەکەم (١٩١٤-١٩١٨)

دەستکاری

لە ساڵی ١٩١٤، دەوڵەتی عوسمانی هاتە ناو جەنگی جیهانیی یەکەم و لە شەڕەکانی ناوچە ئەورووپییەکان و ڕۆژهەڵاتی ناوین بەشداری کرد، لەو جەنگەدا عوسمانییەکان بوونە هاوپەیمانی هێزە ناوەندییەکان لە پاڵ ئیمپراتۆریەتیی ئاڵمانی، بولگاریا، نەمسا-هەنگاریا. لەو کاتەدا، ئەتاتورک ئەرکی رێکخستن و فەرماندەیی فیرقەی نۆزدەهەمی پەیوەست بە سوپای پێنجەم لە کاتی شەڕی گالیپۆلی پێدرا. ئەو بوو بە فەرماندەی هێزەکانی هێڵی پێشەوە، ئەمەش دوای ئەوە بوو کە بە دروستی پێشبینی کرد کە هاوپەیمانان لە کوێ هێرش دەکەن، ئەتاتورک پێگەی خۆی گرت لەو پۆستە تا ئەو دەمەی کە پاشەکشەیان کرد. ئەتاتورک تا ١٤ی کانوونی دووەمی ١٩١٦ لە ئەدیرنە خزمەتی سەربازیی کردووە، دواتر بۆ فەرماندەیی فەیلەقی شازدەهەمی سوپای دووەم دەستنیشانکرا و دوای ئەوەی هێرشە بەرفراوانەکەی ڕووسیا گەیشتە شارە سەرەکییەکانی ئەنادۆڵ، ڕەوانەی کەمپەینی قەفقاز کرا، ئەمەش دوای هێرشە بەرفراوانەکەی ڕووسیا بوو کە گەیشتە شارە سەرەکییەکانی ئەنادۆڵ. لە ٧ی ئابدا، سەربازەکانی کۆکردەوە و هێرشێکی بەرپەرچدانەوەی ئەنجامدا. دوو لە فیرقەکانی شارەکانی بیتلیس و مووشیان گرت.[٥٧][٥٨]

دواتر حكوومەتی یەکێتیی و پێشکەوتن (CUP) لە قوستەنتینیە، پێشنیازی دامەزراندنی سوپایەكی نوێ لە حیجاز و دانانی ئەتاتورک وەک فەرماندەی ئەو سوپایە کرد، بەڵام ئەتاتورک پێشنیازەكەی رەتكردەوە و دواتریش هەرگیز ئەم سوپایە دانەمەزرا.[٥٩] بەڵکو لە ٧ی ئازاری ١٩١٧دا، ئەتاتورک لە فەرماندەیی فەیلەقی شازدەهەمەوە بەرزکرایەوە بۆ فەرماندەیی گشتی سوپای دووەم، لەو دەمە هەر زوو سوپای ڕووس کشانەوە کاتێک شۆڕشی ڕووسیا سەریهەڵدا.[٦٠][٦١]

لە تەمموزی ١٩١٧ وەک فەرماندەیی سوپای حەوتەم دامەزرا ، لە ٧ی ئابی ١٩١٧دا جێگەی فەوزی پاشای گرتەوە، کە لە ژێر فەرماندەیی گروپی سوپای یڵدرم سەر بە ژەنەڕاڵی ئەڵمانی ئێریچ ڤۆن فالکنهاین بوو (بەڵام دوای ئەوەی هێزەکانی ئینگلیز توانیان ئوورشەلیم بگرن، ئەوا ئۆتۆ لیمان ڤۆن ساندەرس شوێنی ئێرچی گرتەوە وەک فەرماندەی سوپای یڵدرم لە سەرەتاکانی ١٩١٨).[٦٢][٦٣] دوای ڕەتکردنەوەی چەند پێشنیازێکی سەربازیی، ئەوا ئەتاتورک دەستی لە کار کێشانەوە و گەڕایەوە قوستەنتینە.[٦٣] لەوێدا ئەرکی یاوەریکردنی شازادەی جێنشین (سوڵتانی داهاتوو) محەممەد وەحیدەدین پێسپێردرا لە گەشتە شەمەندەفەرەکەیدا بۆ نەمسا-هەنگاریا و ئەڵمانیا.[٦٣]

کاتێک محەممەدی شەشەم لە تەمموزی ١٩١٨ بوو بە سوڵتانی نوێی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئەتاتورکی بانگ کرد بۆ قوستەنتینیە و دوای چەندین کۆبوونەوە لە مانگەکانی تەمموز و ئابی ١٩١٨، دووبارە بۆ فەرماندەیی سوپای حەوتەم لە فەلەستین راسپێردرا.[٦٤] ئەتاتورک لە ٢٦ی ئابی ١٩١٨ گەیشتە حەلەب، پاشان بەرەو باشوور بەردەوام بوو تا بنکەی سەرەکیی خۆی لە نابلوس. سوپای حەوتەم بەشی ناوەندیی هێڵەکانی پێشەوەی بەدەستەوە بوو. لە ١٩ی ئەیلولدا، لە سەرەتای شەڕی مەگیدۆدا، سوپای هەشتەم لایەنی کەنار دەریاکانی گرتبوو بەڵام لەیەک کەوتن و لیمان پاشا فەرمانی بە سوپای حەوتەمی کرد کە بەرەو باکوور بکشێنەوە بۆ ئەوەی ڕێگری لە هێزی بەریتانی بکەن لە گرتنی ڕووباری ئەردەن. دواتر ئەم پلانە لە ٢١ی ئەیلوولی ١٩١٨، بەهۆی بۆردومانی ئاسمانی بەریتانیا لەناوچوو.[٦٥] لەو دەمە، سوپای عوسمانی تەنیا توانی بەرگری لە حەلەب بکات.[٦٦]

دواتر، شەڕەکە لە لە ٣٠ی تشرینی یەکەمی ١٩١٨ بە ئاگربەستی مودرۆس کۆتایی هات. هەموو سەربازانی ئەڵمانیا و نەمسا-هەنگاریا لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا کاتێکی زۆریان پێدرا بۆ کشانەوە. لە ٣١ی تشرینی یەکەمدا ئەتاتورک بۆ فەرماندەیی گروپی سوپای یڵدرم دەستنیشانکرا و جێگەی لیمان ڤۆن ساندەرز گرتەوە.[٦٣]

سەرۆکایەتی

دەستکاری

لەگەڵ دامەزراندنی کۆماری تورکیا، هەوڵەکان بۆ مۆدێرنکردنی ئەو وڵاتە دەستی پێکرد. حكوومه‌تی نوێ شیكاری بۆ دامه‌زراوه‌ و ده‌ستووره‌كانی وڵاتە رۆژئاواییه‌كانی وەک فەڕەنسا، سوید، ئیتالیا و سویسرا كرد و له‌گه‌ڵ پێداویستی و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی نه‌ته‌وه‌ی توركدا گونجاندیان. بەهۆی کەم شارەزاییانەوە لە نیازەکانی ئەتاتورک، خەڵکی دڵخۆشبوون و پێیان وابوو کە دەگەڕێتەوە سەرەتاکانی سەردەمی خەلافەتی ڕاشدین.[٦٧] ئەتاتورک پلەی سیاسیی بە هەریەکە لە فەوزی چاکماک، کازم ئۆزلاپ و عیسمەت ئینۆنو بەخشی تاکوو دەست بکەن بە چاکسازییەکان. سوودی لە ناوبانگەکەی وەک سەرکردەیەکی سەربازی وەرگرت و ساڵانی دواتر تا مردنی لە ساڵی ١٩٣٨دا بە دامەزراندنی چاکسازی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی بەسەر برد. بەم کارە کۆمەڵگای تورکی لە هەستکردن بەخۆی وەک بەشێکی موسڵمان لە ئیمپراتۆریەتێکی فراوان گۆڕی بۆ دەوڵەتێکی نەتەوەیی مۆدێرن و سێکولاریزم.[٦٨]

سیاسەتی ناوخۆیی

دەستکاری

تێبینییەکان

دەستکاری
  1. ^ داڕێژە:Lang-ota
    He was known for most of his lifetime as Mustafa Kemal, but is referred to in this article as Atatürk for readability reasons.

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ ID card from 1934
  2. ^ ID card from 1935
  3. ^ «Atatürk, Kemal»، World Encyclopedia (بە ئینگلیزی)، Philip's، 2014، doi:10.1093/acref/9780199546091.001.0001، ISBN 978-0-19-954609-1، لە 9 June 2019 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  4. ^ Books، Market House Books Market House (2003)، Books، Market House (ed.)، «Atatürk, Kemal»، Who's Who in the Twentieth Century (بە ئینگلیزی)، Oxford University Press، doi:10.1093/acref/9780192800916.001.0001، ISBN 978-0-19-280091-6، لە 9 June 2019 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  5. ^ Harold Courtenay Armstrong Gray Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator. page 225
  6. ^ EINSTEIN AND ATATURK (Part 1), National Geographic Society Newsroom ٢٢ی ئایاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  7. ^ Zürcher, Turkey: a modern history, 142
  8. ^ Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition
  9. ^ Türkiye'nin 75 yılı, Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, pp. 48, 59, 250
  10. ^ Sofos، Umut Özkırımlı & Spyros A. (2008). Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey. New York: Columbia University Press. p. 167. ISBN 9780231700528.
  11. ^ Toktaş، Şule (2005). «Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority». Journal of Historical Sociology. 18 (4): 394–429. doi:10.1111/j.1467-6443.2005.00262.x. لە 7 January 2013 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  12. ^ Jongerden، Joost، ed. (3 August 2012). Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915. Leiden: Brill. p. 300. ISBN 978-90-04-22518-3. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  13. ^ Kieser، Hans-Lukas، ed. (2006). Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities ([Online-Ausg.] ed.). London: Tauris. p. 45. ISBN 9781845111410. لە 7 January 2013 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  14. ^ Öktem، Kerem (2008). «The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey». European Journal of Turkish Studies (7). doi:10.4000/ejts.2243. لە 18 January 2013 ھێنراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  15. ^ Aslan، Senem (29 December 2009). «Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey». European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (10). doi:10.4000/ejts.4142. لە 16 January 2013 ھێنراوە. the Surname Law was meant to foster a sense of Turkishness within society and prohibited surnames that were related to foreign ethnicities and nations {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  16. ^ «Mustafa Kemal Atatürk'ün Nüfus Hüviyet Cüzdanı. (24.11.1934)». www.isteataturk.com. لە ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  17. ^ «Turkey commemorates Atatürk on 78th anniversary of his passing». Hürriyet Daily News (بە ئینگلیزی). لە ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ ھێنراوە.
  18. ^ Salonique, 1830–1912: une ville ottomane à l'âge des Réformes. BRILL. 1997. p. 71. ISBN 978-90-04-10798-4.
  19. ^ Cemal Çelebi Granda (2007). Cemal Granda anlatıyor. Pal Medya ve Organizasyon. ISBN 978-9944-203-01-2. [پەڕە پێویستە]
  20. ^ Andrew Mango Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey, Overlook Press, 2002, ISBN 978-1-58567-334-6, p. 25-27, p.27ff. – "Feyzullah's family is said to have come from the country near Vodina (now Edhessa in western Greek Macedonia). The surname Sofuzade, meaning 'son of a pious man', suggests that the ancestors of Zübeyde and Ali Rıza had a similar background. Cemil Bozok, son of Salih Bozok, who was a distant cousin of Atatürk and, later, his ADC, claims to have been related to both Ali Rıza's and Zübeyde's families. This would mean that the families of Atatürk's parents were interrelated. Cemil Bozok also notes that his paternal grandfather, Safer Efendi, was of Albanian origin. This may have a bearing on the vexed question of Atatürk's ethnic origin. Atatürk's parents and relatives all used Turkish as their mother tongue. This suggests that some at least of their ancestors had originally come from Turkey, since local Muslims of Albanian and Slav origin who had no ethnic connection with Turkey spoke Albanian, Serbo-Croat or Bulgarian, at least so long as they remained in their native land. But in looks Atatürk resembled local Albanians and Slavs.[...] But there is no evidence that either Ali Riza or Zübeyde was descended from such Turkish nomads." page 28; "It is much more likely that Atatürk inherited his looks from his Balkan ancestors.[...] But Albanians and Slavs are likely to have figured among his ancestors."
  21. ^ Mango, Andrew, Atatürk: the biography of the founder of modern Turkey, (Overlook TP, 2002), p. 27.
  22. ^ Jackh, Ernest, The Rising Crescent, (Goemaere Press, 2007), p. 31, Turkish mother and Albanian father
  23. ^ Isaac Frederick Marcosson, Turbulent Years, Ayer Publishing, 1969, p. 144.
  24. ^ Falih Rıfkı Atay, Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar, İstanbul: Betaş, 1984, p. 17. (بە تورکی)
  25. ^ Vamık D. Volkan & Norman Itzkowitz, Ölümsüz Atatürk (Immortal Atatürk), Bağlam Yayınları, 1998, ISBN 975-7696-97-8, p. 37, dipnote no. 6 (Atay, 1980, s. 17)
  26. ^ Cunbur, Müjgân. Türk dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi, 2. cilt (2004), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı: "Babası Ali Rıza Efendi (doğ. 1839), annesi Zübeyde Hanımdır, baba dedesi Hafız Ahmet Efendi, 14–15. yy.da Anadolu'dan göç ederek Makedonya'ya yerleşen Kocacık Yörüklerindendir."
  27. ^ Kartal, Numan. Atatürk ve Kocacık Türkleri (2002), T.C. Kültür Bakanlığı: "Aile Selânik'e Manastır ilinin Debrei Bâlâ sancağına bağlı Kocacık bucağından gelmişti. Ali Rıza Efendi'nin doğum yeri olan Kocacık bucağı halkı da Anadolu'dan gitme ve tamamıyla Türk, Müslüman Oğuzların Türkmen boylarındandırlar."
  28. ^ Dinamo, Hasan İzzettin. Kutsal İsyan: Millî Kurtuluş Savaşı'nın Gerçek Hikâyesi, 2. cilt (1986), Tekin Yayınevi.
  29. ^ «Mustafa Kemal Ataturk – memorial museum in village Kodzadzik (Коџаџик) in Municipality Centar Zupa (Центар Жупа)». Macedonia Travel Blog. ٢٤ی ئایاری ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٣ی نیسانی ٢٠١٨ ھێنراوە.
  30. ^ Jackh, Ernest, The Rising Crescent, (Goemaere Press, 2007), p. 31, Turkish mother and Albanian father
  31. ^ Isaac Frederick Marcosson, Turbulent Years, Ayer Publishing, 1969, p. 144.
  32. ^ Afet İnan, Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1959, p. 8.
  33. ^ «Mustafa Kemal Atatürk». Turkish Embassy website. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٧ی ئابی ٢٠٠٧ ھێنراوە.
  34. ^ Ali Fuat Cebesoy, Sınıf arkadaşım Atatürk: okul ve genç subaylık hâtıraları, İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1967, p. 6. Benim adım Mustafa. Senin adın da Musfata. Arada bir fark olmalı, ne dersin, senin adının sonuna bir de Kemal koyalım.
  35. ^ Rustow، Dankwart A. (1968). «Atatürk as Founder of a State». Daedalus. 97 (3): 793–828. ISSN 0011-5266. JSTOR 20023842 – via JSTOR.
  36. ^ Mango, Atatürk, p. 37.
  37. ^ Bernd Rill: Kemal Atatürk. Rowohlt, Reinbek 1985
  38. ^ ئ ا T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Ankara: Genkurmay Başkanlığı Basımevi, 1972, p. 1. (بە تورکی)
  39. ^ Falih Rıfkı Atay: Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2004 ISBN 975-6461-05-5
  40. ^ T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri, Ankara: Genkurmay Başkanlığı Basımevi, 1972, p. 1. (بە تورکی)
  41. ^ T.C. Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, ibid, p. 2.
  42. ^ T.C. Genelkurmay Başkanlığı Yayınları, ibid, p. 2.
  43. ^ Falih Rıfkı Atay: Çankaya, Pozitif Yayınları, İstanbul, 2004 ISBN 975-6461-05-5
  44. ^ Patrick Kinross: Rebirth of a Nation (translation Ayhan Tezel), Sander yayınları, İstanbul, 1972 p.68
  45. ^ «1910, Albania broke a major uprising. Minister of War, Shefqet Mahmut Pasha, was personally involved in its printing. For this purpose decided to call his war headquarters Qemali Mustafa who was known as one of the generals prepared and laid him drafting the plan of operations. Mustafa at this time was in the Fifth Army Headquarters in Salonica». Albania.dyndns.org. لە ١٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
  46. ^ «Mustafa Atatürk had assisted in the military operation in Albania in 1910». Zeriyt.com. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی ئابی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
  47. ^ «1912 | Aubrey Herbert: A Meeting with Isa Boletini». Albanianhistory.net. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
  48. ^ Enstehung und Ausbau der Königsdiktatur in Albanien, 1912–1939 Von Michael Schmidt-Neke
  49. ^ «I remember well the meeting very interesting, I had casually with Mustafa Qemali in 1910, at the time, still a mere lieutenant». Albislam.com. لە ١٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
  50. ^ KUJTIME nga: Eqrem Bej Vlora. Ekrem Bey Vlora, Lebenserinnerungen – Teilband II: 1912–1925
  51. ^ Landau، Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey (بە ئینگلیزی). Boulder: Westview Press. pp. 17. ISBN 0865319863.
  52. ^ Jacob M. Landau, (1984), p. 48
  53. ^ Landau، Jacob M. (1984). Atatürk and the Modernization of Turkey (بە ئینگلیزی). Boulder: Westview Press. pp. 17. ISBN 0865319863.
  54. ^ William Henry Beehler, The History of the Italian-Turkish War, page 96
  55. ^ Beehler, page 14
  56. ^ ئ ا Erik Goldstein (2005). Wars and Peace Treaties: 1816 to 1991. Routledge. p. 37. ISBN 9781134899128.
  57. ^ Lengyel, They called him Atatürk, 68
  58. ^ Patrick Kinross, Atatürk: The Rebirth of a Nation, 100
  59. ^ Ana Britannica (1987) Vol. 2 (Ami – Avr): Atatürk, Mustafa Kemal. Page: 490.
  60. ^ Ana Britannica (1987) Vol. 2 (Ami – Avr): Atatürk, Mustafa Kemal. Page: 490.
  61. ^ Lengyel, They called him Atatürk, 68
  62. ^ Ana Britannica (1987) Vol. 2 (Ami – Avr): Atatürk, Mustafa Kemal. Page: 490.
  63. ^ ئ ا ب پ Ana Britannica (1987) Vol. 2 (Ami – Avr): Atatürk, Mustafa Kemal. Page: 490.
  64. ^ Jäschke، Gotthard (1975). «Mustafa Kemal und England in Neuer Sicht». Die Welt des Islams. 16 (1/4): 169. doi:10.2307/1569959. ISSN 0043-2539. JSTOR 1569959.
  65. ^ «RAF History – Bomber Command 60th Anniversary». Raf.mod.uk. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ ھێنراوە.
  66. ^ Patrick Kinross, Rebirth of a Nation (translation Ayhan Tezel), Sander yayınları, İstanbul, 1972 p.210
  67. ^ Mango, Atatürk, 394
  68. ^ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. p. 226. ISBN 9781107507180.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=مستەفا_کەمال_ئاتاتورک&oldid=1360883»