ئەستەمبوڵ

گەورەترین شاری تورکیا

ئەستەمبوڵ ھەروەھا دەوترێت ئەستەنبوڵ (بەتورکی: İstanbul، بەعەرەبی: إسطنبول) گەورەترین شاری کۆماری تورکیایە کە بەشێکی لە ئاسیا و بەشێکی لە ئەورووپایە. ئەم شارە پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی بووە و قوستەنتەنییەی پێ دەوترا. ٣٤ ھەمین گەورەترین شاری جیھانە لە ڕووی ئابوورییەوە و گەورەترین شاری ئەورووپایە لە ڕووی دانیشتووانەوە. ئەستەمبوڵ دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاوای تورکیاوە . ئەستەمبوڵ و دەوروبەری لە ٣٩ شارۆچکە پێک ھاتوون. ئەستەمبوڵ یەکێکە لە ھەرە شارە کۆنەکانی جیھان کە لە ساڵەکانی (٣٣٠ - ٣٩٥ز) بنکەی ئیمپراتۆری ڕۆم بووە و (٣٩٥ - ١٢٠٤ز) پایتەختی ئیمپراتۆریی بیزانس بووە و (١٢٠٤ - ١٢٦١ز) بووەتە پایتەختی ئیپراتۆریەتی لاتینی و لە کۆتاییشدا لە (١٤٥٣ - ١٩٢٢ز) پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی بووە. لە (١٥١٧ - ١٩٢٤) کە دەوڵەتی عوسمانی ھەبووە بووەتە بنکەی ئیسلام.

ئەستەمبوڵ
ئیستانبوڵ
Istanbul
شاری ئەستەمبوڵ
شاری ئەستەمبوڵ
ئاڵای ئەستەمبوڵ
وڵات تورکیا
ناوچەمەرمەرە
پارێزگائەستەمبوڵ
بێزەنتە٦٦٠ پ.ز
قوستەنتینە٣٣٠ ز
ئەستەمبوڵ١٩٣٠ (بە ڕەسمی)
دەسەڵات
 • جۆرپارێزگا
ژمارەی دانیشتووان
 • سەرجەم١٥٬١٤٩٬٣٥٨
ناوچەی کاتیUTC+٢ (بە پێی کاتی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا)
 • ھاوین (DST)
کۆدی تەلەفۆن(+٩٠) ٢١٢ (بەشی ئەوروپا) ، (+٩٠) ٢١٦ (بەشی ئاسیا)
وێبگەwww.ibb.gov.tr

ناوەکانی دەستکاری

بە درێژاییی مێژوو کە چەندین جۆر میللەت لە ناویدا ژیاون، چەندین جار ناوی گۆڕدراوە؛ ناوەکانی لە کۆنەوە ئەمانە بوون: «بێزەنتە، ئاوگوستا ئەنتۆنینا، نۆڤا ڕۆما، کۆنستانتینۆپۆلیس، قوستەنتینە، ئیسلامبول و، ئێستاش ئەستەمبوڵ»

مێژوو دەستکاری

 
نەخشەیەکی دانراوی شاری ئەستەمبوڵ لە ساڵی ١٩٢٢ز دا

مێژووی ئەستەمبوڵ لە ڕووی نیشتەجێبوونەوە دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠ ھەزار ساڵ و لە ڕووی شارەوە ٣ ھەزار ساڵ و مێژووی بەپایتەختبوونیشی بۆ ١٦٠٠ ساڵ دەگەڕێتەوە. بە درێژاییی مێژوو ئەم شارە بووەتە شوێنی سەرەکیی چەندین کولتوور و شارستانیەت و بە درێژاییی چەندین سەدە بووەتە شوێنی پێکەوەژیانی چەندین ڕەچەڵەک و دین و زمان و فرەڕەگەزی و فرە نەتەوەییی بەخۆوە بینیوە. لەم قۆناغە مێژوویییەدا ڕۆڵێکی گەورەی بینیوە و شارێکی بێھاوتا بووە . بە درێژاییی قۆناغەکانی مێژوو، ھەموو کات بووەتە مەرکەز و شوێنێکی بەدەسەڵات و یەکێک لە پایتەختە کەموێنەکانی جیھان بووە بۆ نیشتەجێبوون.

مێژووی ئەستەمبوڵ دابەش دەبێت بەسەر پێنج سەردەمدا کە ئەمانەن :

  • سەردەمەکانی پێش مێژوو.
  • سەردەمی بێزەنتییەکان.
  • سەردەمی قوستەنتین پۆلیس.
  • سەردەمی قوستەنتینییە.
  • سەردەمی ئەستەمبوڵ.

ژمارەی دانیشتووان دەستکاری

بەپێی وەزارەتی ئامار و سەرژمێریی وڵاتی تورکیا لە ساڵی ٢٠١٠ ژمارەی دانیشتووانی شاری ئەستەمبوڵ (١٣.٢٥٥.٦٨٥) کەسە، بێجگە لە ملیۆنان گەشتیار کە ساڵانە دێن بۆ ئەم شارە.[١] بەپێی تۆماری ساڵی ٢٠١٠ی حکوومەتی تورکیا ئەم خشتەیە ڕێژەی تەمەن و ژمارەی کەسەکان لەخۆ دەگرێت.

٢٠١٠[٢]
٠ - ٤ ساڵ١.٠٦٠.٢٠٣
پیاوئافرەت
٥ - ٩١.٠٣٠.١٣٢


١٠-١٤ ١.٠٧٠.٧٨٥


١٥-١٩ ١.٠٣١.٨٦٦


٢٠-٢٤١.٠٨٨.٥٤١


٢٥-٢٩ ١.٣٤٧.٧٩٨


٣٠-٣٤١.٣٣١.٣٩٥


٣٥-٣٩ ١.١٦٠.٥٠١


٤٠-٤٤٩٠٤.٧١٦


٤٥-٤٩٨٧٨.٤٨٤


٥٠-٥٤ ٦٧٢.٢٩٠


٥٥-٥٩٥٤٦.٢٧٠


٦٠-٦٤٣٩٣.٣١٦


٦٥-٦٩٢٦٣.٤٨٦


٧٠-٧٤١٨٨.٧١٦


٧٥-٧٩ ١٤٤.٥٧٩


٨٠-٨٤ ٨٩.٧٦١


٨٥-٨٩ ٣٧.٣٩٨


٩٠+١١.٤٨٤


زمان دەستکاری

زۆربەی دانیشتووانی ئەم شارە بە زمانی تورکی قسە دەکەن. هەروەها دوای تورکەکان لەم شارە ژمارەیەکی زۆریشی کوردی لێن کە بە زمانی کوردی (شێوازەی کورمانجی و زازاکی) قسه دەکەن و ژیانی خۆیان بەڕێوە دەبەن.

ئایین دەستکاری

زۆرترین ڕێژەی شوێنکەوتوانی ئایین لە ئەستەمبوڵ موسوڵمانەکانن. زۆربەی موسوڵمانانی ئەم شارە سوننیین و ھەندێکیان شیعەن. لە ساڵی ٢٠٠٧ ژمارەی ئەو مزگەوتانەی کە لەم شارە نوێژیان تیا دەکرا بە (٢٩٤٤) مزگەوت مەزەندە کراون.[٣] ھەروەھا چەندین جۆری تری بیر و باوەڕ لەم شارەدا ھەن لەوانەش : مەسیحییە یۆنانییەکان، مەسیحیە ئەرمینیەکان، کاتۆلیکیەکان و، جولەکەکان.

ئەستەمبوڵ مەڵبەندی سەرەکیی خەلافەتی عوسمانی بووە لە نێوان ساڵانی (١٥١٧-١٩٢٤). لە ساڵی ١٩٢٤ کۆتایی بە دوا خەلافەتی عوسمانی ھات و حکوومەتی کۆماری لەلایەن مستەفا کەمال ئاتاتورک دامەزرا.

ئابووری دەستکاری

ئەستەمبوڵ گەورەترین شاری تورکیایە و پایتەختی پێشووی تورکیایە. بەھۆی ھەردوو جۆری بازرگانیی وشکانی و ئاوی و ھەروەھا گرنگیی شوێنی ئەم شارە و ستراتیژیبوونی شوێنەکەیەوە بووەتە ناوەندی بازرگانی لە وڵاتی تورکیا. ھەروەھا، ئەم شارە مەرکەزی وەبەرھێنانە لە تورکیا. لە ٢٠% وەبەرھێنانی تورکیا لەم شارەدایە. ھەروەھا لە ٣٨% بازرگانی شتومەک پێک دەھێنێت. ئەستەمبوڵ بە شارۆچکەکانی دەوروبەریەوە بەرھەمەکانی وەک : میوە، ڕۆنی زەیتون، سابوون، لۆکە و، توتن بەرھەم دەھێنێت.

مزگەوتەکان دەستکاری

شاری ئەستەمبوڵ ھەر لە کۆنەوە بە (شاری منارەکان) ناسراوە ئەویش بەھۆی زۆریی مزگەوتەکانی ئەم شارەوە.

مزگەوتی سوڵتان ئەحمەد دەستکاری

مزگەوتی سوڵتان ئەحمەد بە تورکی ( Sultan Ahmet Camii ) بە عەرەبی ( مَسجِدُ السلطان أحمد ) لە نێوان ساڵانی (١٦٠٩-١٦١٦) لەلایەن سوڵتان ئەحمەدی یەکەمی دەوڵەتی عوسمانی و بە سەرپەرشتی ئەندازیاری بە توانای ئەو سەردەمە ( سەدەفکار محمد ئاغا) دروست کراوە. بەھۆی شوێنەکەی و منارە بەرزەکانیەوە بووەتە یەکێک لە ھەرە شوێنە بەناوبانگەکانی شاری ئەستەمبوڵ.

گەشتوگوزار دەستکاری

شاری ئەستەمبوڵ بەھۆی ئەو شوێنە مێژوویییانەی کە لە سەردەمی ڕۆمەکان و دەوڵەتی عوسمانی بەجێ ماون و ھەروەھا بەھۆی ئەو دەریاچەیەی کە پیایدا تێپەڕ دەبێ بووەتە خاڵێکی گرنگی گەشتوگوزار لە وڵاتی تورکیا. بەپێی ئامارەکان لە ساڵی ٢٠٠٥ ( ٥ ملیۆن و ٣٤٦ ھەزار کەس) ڕوویان لەم شارە کردووە بۆ گەشتیاری کە نیو ملیۆنیان بە پێی ئامارەکە زیاد بوون.[٤]

گواستنەوە بۆ سەرێ

وەرزش دەستکاری

لەم سەردەمەدا وەرزشەکانی وەک دوو گۆڵی و باسکە و بالە لە ھەرە وەرزشە بە ناوبانگەکانی ئەم شارەن. ھەروەھا یانەکانی گاڵاتاسارای و فەنەرباخچە و بەشیکتاش لە ھەرە یانە بە ناوبانگەکانی تورکیا و ئەستەمبوڵن. یاریگای ئۆڵمپی ئەتاتورک کە پێنج ئەستێرەیە گەورەترین یاریگای وەرزشە جیاوازەکانە لە تورکیا و بە یەکێک لە یاریگا بە نرخەکان دەژمێردرێت لەلایەن (UEFA)وە. شاری ئەستەمبوڵ ھەڵبژێردراوە بۆ یاریە ئۆڵمپیەکانی ساڵی ٢٠٢٠.[٥]

ئەمانەش ببینە دەستکاری

تاوەری گالاتا

سەرچاوەکان دەستکاری

  1. ^ [١] ٩ی تەممووزی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ماڵپەڕی وەزارەتی ئامار و سەرژمێری وڵاتی تورکیا.
  2. ^ [٢] ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، وێب سایتی ڕەسمی حکومەتی تورکیا.
  3. ^ [٣] ١٧ی ئازاری ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ٧٩،٠٩٦ مزگەوت لە تورکیا هەیە.
  4. ^ [٤] ٢٨ی نیسانی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، زیاد بوونی گەشتیاران لە شاری ئەستەمبوڵ.
  5. ^ [٥]، هەڵبژاردنی شاری ئەستەمبوڵ بۆ یاریە ئۆڵمپیەکانی ساڵی ٢٠٢٠.

بەستەرە دەرەکییەکان دەستکاری

شارەکانی تورکیا