زازاکی

زازاکی (کردکی، کرمانجکی، دملی)یەکێکە لە شێوەزارە کوردییەکان کە لە باکووری کوردستاندا کۆمەڵە کوردێک پێی قسە دەکەن. لە شارەکانی وەکوو: ئامەد (دیاربەکر) و دێرسیم زازاکی ھەوە.

زازاکی
لقی	گۆرانی-زازایی
ناو بە زمانی فەرمی	Zazaki
وڵات	تورکیا، ئەڵمانیا
Linguistic typology	subject–object–verb، ergative–absolutive language
Has grammatical case	separative case
سیستەمی نووسین	Zazaki alphabet، ئەلفوبێی لاتین، ئەلفوبێی عەرەبی
UNESCO language status	2 vulnerable
کۆدی زمانی ویکیمیدیا	diq
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

ھەتا ماوەیەکیش لەمەوبەر، ئەو کەسانەی بە زمانی زازا قسە دەکەن، بە بەشێکی دانەبڕاو لەکورد لەقەڵەم دەدران کە بەسەر تورکییە، ئێران، عێراق و سوورییەدا بڵاوبوونەتەوە. لە ١٩٨٠کاندا، دروستکردنی ئەلفبایەکی لاتینیی گونجاو بەزمانی زازا بڵاوکرایەوە، بووە ھۆی گەشەسەندنی جۆرێک لە ناسیونالیزمی زازایی کە ھێندێک لە کوردەکان وەک دەستێکی ھەواڵگرییە تورکییەکان ئاماژەی پێ دەکەن. وەک مەبەستێک بۆ پارچە پارچەکردنی کوردەکان و لاوازکردنی چەکدارەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان.

ناسیۆناڵیزمی زارایی ھێشتا لای ھێندێک لە زازاکانەوە کە خۆیان بەکورد دەزانن، دژایەتی دەکرێ. ناسیۆنالیزمی زازایی گرنگی بەدیالێکتی زازایی و ئەو زازاکییە ڕەسەنانە دەدا کە لە تورکیادان. ھێندێ لە ناسیۆنالیستە زازایییەکانیش نیشتمانێکی سەربەخۆی زازاییان دەوێ لە تورکیادا کە پێی دەڵێن (زازایستان) کە بێ گومان لایەنگری لە پەکەکە لەناو قسەکەران بە دیالێکتی زازاییدا کەم دەکاتەوە. زازا (کە ژمارەیان دەوەستێتە سەر ئەوەی تا چەند باوەڕمان بە ڕەگەز و پێناسەی زمانەوانیان ھەبێ، ڕەنگە لە ملیۆنێکەوە تا سێ ملیۆن بن) دابەش بوون بەسەر موسوڵمانی سوننی و عەلەوییدا بە شێوەیەکی ئاسایی ئەوانەی بە زازایی قسە دەکەن بە کورد دادەنرێن و زازایش لای ناسیۆنالیستە کوردەکان و زۆر لە زاناکانیش بە بەشێک لە زمانی کوردی دەزانرێ. ناسیۆنالیستە زازایییەکانیش دەڵێن کە ئەوان خەڵکێکی سەربەخۆن، بەھۆی لێک تێنەگەیشتنی ئەوانەی بە زازایی قسە دەکەن و ئەوانەی بە کرمانجی دەدوێن، کە نزیکەی ٨٠٪ ڕەگەزی کورد دەگرێتەوە. ھێندێ زمانناسیش پێیان وایە زازایی نزیکایەتیی لەگەڵ زمانی کوردی و دیالێکتەکانیدا نییە. ھەر چۆنێک بێکەسایەتیی ڕەگەزی لەلایەن فاکتەرە ناوخۆیییەکانیشەوە ھەروەک فاکتەرە دەرەکییەکانی وەک ڕەگەز و زمان، کاری لێ دەکرێ. ناسنامەی ڕەگەزی بە شێوازێکی گشتی پێکھاتەیەکی کۆمەڵایەتییە و دەکرێ سیاسەتی دەوڵەت کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ھەبێ.

ناسیۆنالیزمی زازایی لە سەرەتادا لە ئەورووپا و لە نێو کۆچبەرە زازایییەکاندا دەرکەوت ئەو کاتەی کە جیاوازی زازایی و کرمانجی، بەھۆی ئەتمۆسفێرێکی ئازادەوە، زیاتر بەدەرکەوت لە ئەورووپا، کۆچبەرانی تورکیا ناچار بە فێربوونی زمانی تورکی نەدەکران بەڵکوو دەیانتوانی زازایی یان کرمانجی وەک زمانی دایک ھەڵبژێرن کە ئەویش بووە ھۆکارێکی دروستبوونی ناسیۆنالیزمی زازایی. ھۆکارێکی تریش بەرھەڵستی کردنی ھێندێک ناسیۆنالیستی کورد بوو. تا ئێستا ناسیۆنالیزمی زازایی زۆرتر بابەتی سیاسییەکانی تاراوگەیە و دیاردەیەکی سنووردارە بەڵام کاریگەریشی لەسەر گفتوگۆی ناسنامە ڕەگەزییەکانی نێو تورکیا ھەیە. گفتوگۆکانی ئەم دواییانە سەبارەت «خوێندن بە زمانی دایک» لە تورکیا و سیاسەتی حیزبی داد و گەشەپێدان بۆ کردنەوەی کاناڵێک بە زمانی کوردی ڕەنگە ناکۆکییەکانی نێوان زازایی و کرمانجەکان بەھێزتر بکا. (تی ئار تی ٦) تەنیا بە کرمانجی بەرنامەی ھەیە؛ بەڵام پلانیش ھەیە کە بە دیالێکتەکانی زازا و سۆرانیش بەرنامەی ھەبێ ئەویش لەلایەن زۆر لە زازاکانەوە پێشوازی لێ دەکرێ لە بازنەیەکی گفتوگۆی ئینتێرنێتی دا ناسیۆنالیستە زازاکان ئەوەیان دەربڕیوە کەئەوان کاناڵێکی سەربەخۆی زازاییان دەوێ نەک کاناڵێکی کوردیی کرمانجی.

مارتن فان برۆنسنی ئەنترۆپۆلۆژیست باس لە بەربڵاوی بیرۆکەی (کودەتا) دەکا لە نێو کوردەکاندا کە ناسیۆنالیزمی زازایی بە دەستێکی دەزگا ھەواڵگرییەکانی تورکییە دەزانن. پێ دەچێت ئەو بۆچوونەی ناسیۆنالیستە کوردەکان بێ بناغە نەبێ لە ڕاستیدا زۆرێک لە تورکە ناسیۆنالیستەکان پشتگیری لەو بیرۆکەیە دەکەن کە زازا کورد نین ئەوانە پێیان وایە ئەو بیرۆکەیە پرۆسەی تواندنەوەی کورد خێرا دەکاو لایەنگیرێتی لە پارتی کرێکارانی کوردستان کەم دەکاتەوە. لە ساڵی ١٩٩٦دا ڕێکخراوی دێموکراسی تورکی (کە دامەزراوەیەکی نادەوڵەتییە و گرنگی دەدات بە پێکھاتنی دێموکراسیی سەقامگیر لە تورکیا) نامیلکەیەکی بچووکی دەرکرد کە ڕەخنە لە بۆچوونی ناسیۆنالیستانەی پارتی کرێکارانی کوردستان دەگرێ، و بیرۆکەکەی خۆیان لەوەدا چڕ دەکەنەوە کە کوردەکان سروشتێکی نایەکدەستیان ھەیە و بە تایبەتیش کە ھێندێ زازا خۆیان بە کورد نازانن. نامیلکەکە ئەوە پێشنیار دەکا کە باشترە کوردەکان بەشێک بن لە دیموکراسیی تورکیا تا ئەوەی لە کۆمەڵگایەکی ناچونییەکدا گیر بخۆن بە دەست توندوتیژیی ھۆزگەرییەوە و بیروباوەڕی عەشایری زاڵ بێ بە سەریاندا.

بەڵام حەز و ئارەزووی تورک لە نایەکدەستیی کلتووریی کوردیدا تەمەنی لەوە درێژترە. ناسیۆنالیستی تورک حەسەن ڕەشید تانکوت لە ساڵی ١٩٦١دا پێشنیاری کردنەوەی دەروازەیەکی کردووە بۆ زازا و کرمانجەکان، تا باشتر جێ بگرن لە کولتووری تورکیدا. ھەندێک نووسەری تورکیش زازایان وەک گرووپێکی نەژادیی سەربەخۆ خستووەتە ڕوو کە جیاوازن لە کورد. ھەندێک لە کوردەکان باس لە پەیوەندیی نێوان دامەزرێنەری ناسیونالیزمی زازا، ئەبووبەکر پەموکچو (لە ساڵی ١٩٩٣دا مردوە) و دەزگا نھێنگرە تورکییەکان دەکەن و پەموکچو بە ھەوڵدان بە دابەشکردنی نەتەوەی کورد تاوانبار دەکەن.

بزووتنەوەی ناسیۆنالیزمی زازا لەلایەن تورکەکانەوە پێشوازیی لێ دەکرا و لەلایەن چەندین بازنەی ھەواڵگریی تورکییەوە یارمەتیی دارایی پێدەبەخشرا. لەو کاتەوە پەموکچو بە ھەبوونی پەیوەندی بە دەزگاکانی تورکیاوە تاوانبار دەکرا؛ بەڵام دیسان کوردەکان دەزگایەکی چاپەمەنیی زازایان لە تورکیادا بەوە تاوانبار دەکرد کە لەلایەن تورکەکانەوە کۆنترۆڵ کراوە. لە وتووێژێکدا بۆ کورد میدیا ناسیۆنالیستی کورد و زازاناس مالمیسانژ دەڵێ: «ناوی ئەو دەزگای بڵاوکردنەوەیە (زازایستان) خانەی چاپ و بڵاوکردنەوەی زازایی بوو کە بەشێک بوو لە دەزگای ھەواڵگریی تورکی بۆ پەلاماردانی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد.» دیسان دەڵێ: «ئەو دەرەنجامەی من پێی گەیشتووم ئەوەیە (گرووپی ناسیۆنالیزمی زازا) گرووپێکن لە نێو دەوڵەتدا، بە واتایەکی دروستتر پێگەیان گرووپێکە ھاوتەریب لەگەڵ دەوڵەتدا (کوردیش میدیا ٦ ئوکتۆبری ٢٠٠٣).

ھەروەھا عەبدوڵڵا ئۆجەلانی سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان ئەوە دەردەبڕێ کە ڕێکخراوی ھەواڵگریی نەتەوەیی تورکیا (میت) لە پشت گەورەکردنی چالاکییە سیاسی و کولتوورییەکانی زازادان لە تورکیا «(میت لە پشت ئەم کارەوەیە و مەبەستیشیان ڕاوەستاندنی گەشەی ھەستی نەتەوەیی کوردە». لە لایەنی ئەتمۆسفێری سیاسیشەوە ئاماژە بەوە دەکرێ کە کەسایەتیی زازا زیاتر لای لێ بکرێتەوە. حیزبی بزووتنەوەی ناسیونالیستی تورکیدا ئێم ئێچ پی ھیچ کاتێک زمانی کوردی لە لێدوانە سیاسییەکاندا بەکارناھێنێن، بەڵام عەبدوڵڵا ئەرزاقچی ئەندامی ئەو حیزبە لە ساڵی ٢٠٠٦ دا و لە لێدوانێکی سەرنجڕاکێشدا بە زمانی کوردی وتی: من زازام من کوردم و ھیچ کێشەیەکی کوردیش لە کایەدا نییە (زەمان ١٠ی مایسی ٢٠٠٦).

ئەرزاقچی دەیویست بڵێ کە چیتر کێشە نییە لە تورکیا ئەگەر کەسێک خۆی بە کورد یان زازا بزانێ. لە ساڵی ٢٠٠٧ دا دەزگای ڕاپرسیی (کۆندا) ھەنگاوێکی گەورەی ھاویشت لە جیاوازیکردنی نەژادی لە نێوان زازا و کورددا. پێشتریش گرووپێکی بیروڕاگۆڕینەوەی ناسیۆنالیستیی تورکیش ڕاپۆرتێکی لەسەر زازا کورد بڵاو کردبۆوە. ئێستاش زۆر ڕۆژنامە و چاپەمەنیی ئینتەرنێتیی تورک ھەن کە زازا بە کورد لە قەڵەم نادەن نموونەیەک لە وانە بەشداریکەرێکی زازایە لە ڕۆژنامەی تودەی زەمانی تورکیدا کە دەڵێ: بە ملیۆن کورد و زازا ھەن کە خۆیان جیاواز نابینن لە براو خوشکە تورکەکانیان و کێشەکانیشیان جیاواز نین لە کێشەکانی ئەم وڵاتە نووسەرەکە لایەنگرێتی خۆی بۆ تورکیا دووپات دەکاتەوە. (تودەی زەمان ٢٣ی ئابی ٢٠٠٨).

تەنانەت ئەردوغان لە سەردانەکەیدا بۆ ھەکاری لە کانوونی یەکەمی ٢٠٠٨دا، جیاوازی کرد لە نێوان زازا و کورددا. عەبدوڵڵا دەمیرتاشی پارێزگاری پێشووی دیاربەکر و ئەندامی (DTP) لەم دواییانەدا کاریگەریی ناسیۆنالیزمی زازایی لەسەر دانیشتووانی باشووری ڕۆژھەڵاتی تورکیا ڕەت دەکاتەوە بەڵام ئەوە ئاشکرایە کە سیاسەتمەدارانی تورک دەستیان کردوە بە جیاوازیی کردن لە نێوان زازا و کوردا ئەویش بە مەبەستی لاوازکردنی داوا ناسیۆنالیزمییەکانی کوردەکان کوردیش میدیا ٢٠ی کانوونی.

زۆرینەی زازا ناسیۆنالیستەکان دژ بە پەکەکەن ئەوەش یارمەتیدەرێکە بۆ ئەنکارا لە جەنگەکەیدا دژ بە چەکدارە کوردەکان زازا ناسیۆنالیستەکان پەکەکە بە چالاکیی ئەنتی زازایی تاوانبار دەکەن و پێیان وایە ھەم پەکەکە و ھەم سوپای تورکیا بەشدارن لە کەمکردنەوەی دانیشتووانی ناوچە زازایییەکاندا زازا ناسیۆنالیستەکان ترسی توانەوەیان ھەیە لە بەرامبەر ھەردوو ناسیۆنالیزمی کوردو دەوڵەتی تورکییەدا. پێدەچێ کەسایەتیی زازا ببێتە ئامرازێکیتر لە ململانێی سیاسیی نێوان تورکیا و ناسیۆنالیزمی کوردا کەشوھەوایەکی کلتووری ئازاد لە تورکییەدا بوارێکی زیاتر دەدا بە خوێندن بە زمانی دایک وەک زازایی و کرمانجی، ھەر ئەوەش ڕەنگە ھاوکێشەی دوژمنی ھاوبەش لە نێوان ڕەگەزە ناتورکەکاندا کەم بکاتەوە لەو حاڵەتەدا ڕەنگە ناسیۆنالیزمی کوردی ھەڕەشەیەکی گەورەتر بێ لەسەر زازایی تا دەوڵەتی تورکییە.

تورکەکان دەترسن کە ئەو کێشەیە ببێتە ھۆی ھەڵوەشاندنەوەی تورکیا. بەوەی چەند نەتەوە ھەن لە تورکییەدا. ئیمپراتۆری عوسمانی دوای جەنگی جیھانیی یەکەم و لە پەیمانی سیڤەردا لە ساڵی ١٩٢٠ دابەش کرابوو بۆ گەلێ ناوچەی نەتەوەییانە لەوانە یۆنانی و کوردی و ئەرمەنی و ھتد… بۆیە تورکەکان دەترسن جارێکی تریش زەوی و زارێکی تر بۆ نەتەوەکانی نێو تورکییە لە دەست بدەن ئەو حاڵەتەی زۆر تورک بە وڕێنەی سیڤەر ناوی دەبەن.

لە کۆتاییدا ناسیۆنالیزمی زازایی ڕەنگە ڕۆڵێک بگێڕێ لە گفتوگۆکانی تورکی کوردیدا بەڵام ئەوە ڕوون نییە کە کەسایەتیی سەربەخۆی زازایی لایەنگرییەکی زۆر بە دەست بێنێ لە ناو قسەکەران بە زمانی زازا و زۆربەیان تا ئێستا خۆیان بە تورک یان کورد دەزانن گەر کەسایەتیی زازایی ببێتە شتێکی باو لایەنگیرێتی سێ ملیۆن زازا بۆ پەکەکە و ناسیۆنالیزمی کوردی لاواز دەبێ.

ئەمانەش ببینە

• زازا

بەستەرە دەرەکییەکان

ویکیپیدیا

ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد بە زازاکی

• [١] Ethnologue on Zazaki (language)
• [٢] (Zazaki.net)
• [٣] ٤ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. Academic Research Center of Zazaki
• [٤] Zazaki Wikipedia
• [٥] Only Zazaki news