کیمیابارانی سەردەشت
کیمیابارانی سەردەشت کیمیابارانێک بوو کە لە لایەن ھێزی ئاسمانیی عێراقی لە بەڕواری ٧ی پووشپەڕی ١٣٦٦ی ھەتاوی بەرامبەر بە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨٧ی زایینی بە بەکارھێنانی چەکی کیمیایی لە سەر شاری سەردەشت سەر بە ڕۆژھەڵاتی کوردستان ڕوویدا. لەم کارەساتە ١١٠ کەس کوژراون و ٨ ھەزار کەس تووشی مەسموومیەتی گازان سەمی بوون.[١][٢]
بەپێی ئەو کارەساتە، سەرەتا ١٠ مەدەنی گیانیان لە دەستدا و ٦٥٠ کەسیش بریندار بوون.[٣] بەپێی ڕاپۆرە فەرمییەکان، لە ١٢،٠٠٠ دانیشتوو، ٨،٠٠٠ کەس تووشی مەترسی بوون. لە ٤،٥٠٠ کەس کە پێویستیان بە ئاگادارییە پزیشکییەکان ھەبووە، ١،٥٠٠ کەس بەستەری کران کە ٦٠٠ کەسیان بۆ تاران بردران. ٣،٠٠٠ کەسی دیکە بە سەرپێیی درمان کران، کە زۆر یەکیان دواتر شاریان بەرەو گوندەکان بەجێھێشت و بە بەکارھێنانی دەرمانە خۆماڵییەکان ھەوڵی چاککردنەوەی خۆیان دا. سەرئەنجام دواتر ١٣٠ کەس گیانیان بەخت کرد.[٤][٥] ئێستاش لەو شارەدا بەھۆی کیمیابارانەوە، ژمارەیەکی زۆر تووشی نەخۆشیەکانی کیمیایی بوون.[٦]
بەرپرسیارێتیی ھێرشەکە
دەستکاریدادگای گشتیی تاران لە نیسانی ٢٠٠٤دا، حکوومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی بە پشتگیریکردن لە حکوومەتی سەددام حوسێن، بەرپرسی ئەو ھێرشە ناساند. لە ئەنجامی دادگاکەدا، حکوومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان بە دانی ٦٠٠ ملیۆن دۆلار بە قوربانییەکان سزا درا.[٨]
پاش ئەم ڕووداوە، ئێران شاری سەردەشتی بە یەکەمین شار لە جیھان کە بە گازی کیمیایی بۆردوومانی کراوە ناساند.[٩][١٠]
لەو جێیەوە کە سەردەشت ئامانجێکی سەربازی ھەژمار نەدەکرا، خەڵکی شارەکەش بۆ ھێرشەکە ئامادە نەبوون. شارەوانان بە ژیان لە سنوور و بەرەی شەڕ، لەگەڵ بۆردوومانەکانی عێراق ڕاھاتبوون. بەو جۆرە، خەڵک دواتر بە پزیشکەکانیان دەگوت کە نەیاندەزانی ئەوە بۆردوومانێکی کیمیایییە.
قوربانییەکان
دەستکاریبەھۆی وەشانی با، تەنانەت نەخۆشخانە و ناوەندە دەرمانییەکانیش ئاڵوودە بوون و ئەو ژمارە کەمە لە پزیشکان و پەرستارانەی لەوێ کاریان دەکرد، ناچار بوون کە شارەکە بەجێبھێڵن. دوو حەمامی گشتی بۆ دەرمانی قوربانییەکان بەکاردەھێنران و یەک وەرزشگای بچووک کرایە ناوەندێکی پزیشکیی ١٥٠ تەختی. لە چەند سەعاتی یەکەم نزیکی ٣٠ کەس کە زۆربەیان منداڵانی کەم تەمەن و بەساڵاچووان بوون، بەھۆی کێشەکانی توندی ھەناسەیی گیانیان بەخت کرد.
لەناو ئەو ٤،٥٠٠ نەخۆشەی کە پێویستیان بە ئاگادارییە پزیشکییەکان ھەبوو، ھەندێکیش لە ڕزگارکەران بوونیان ھەبوو.[١١]
ھەتا ساڵی ٢٠٠٧، سەرجەم ١٣٠ کەس (١٠٩ خەڵکی مەدەنی، ٢١ چەکدار و ھتد) لە کیمیابارانی سەردەشت لە حوزەیرانی ١٩٨٧ گیانیان لە دەستدا. بیست کەس لە چەند سەعاتی یەکەم، دە کەس لە کاتی بردن بۆ شارەکانی دیکە و نزیکی ١٠٠ کەسی تر لە نەخۆشخانەکانی ئێران و ئەورووپا لە درێژەی مانگێک دواتر گیانیان بەخت کرد. لە نێوان ئەو خەڵکە مەدەنییەی کە گیانیان بەخت کرد، ٣٩ کەس تەمەنیان ژێر ١٨ ساڵ بوو، کە ١١ کەسیان ژێر ٥ ساڵ بوون. ھەروەھا سی و چوار ژن و کچ گیانیان لە دەستدا.[١٢][١٣]
خەردەل وەکوو ھۆکارێک لێکنادرێتەوە کە ببێتە ھۆی مردن، بەڵکوو ھۆکارێکی لاوازکردنە و تەنیا ٣٪ بۆ ٥٪ دەبێتە ھۆی مردن. زۆر یەک لەو ٩٥٪ەی لە کیمیابارانی سەردەشت زیندوو مانەوە، لە درێژەی چەند ساڵی دواتر بە توندی تووشی کێشە و نەخۆشی جۆراوجۆر، وەکوو کێشەکانی توندی ھەناسەیی، ئازارەکانی چاو، کێشەکانی پێست و ھەروەھا ھەندێک کێشە لە سیستەمی بەرگری لەشی خۆیان بوون.[١٤][١٥]
ئەمانەش ببینە
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ عراق در جنگ تحمیلی ٣ ھزار و ٥٠٠ بار ایران را بمباران شیمیایی کرد ١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، پایگاە اطلاع‌رسانی قربانیان سلاح‌ھای شیمیایی.
- ^ «دۆسیەی کیمیابارانکردنی سەردەشت». لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە. «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «Iran Profile - Chemical Chronology 1987». Nuclear Threat Initiative. October 2003. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی نیسانی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی تەممووزی ٢٠٠٧ ھێنراوە.
- ^ هشت‌هزار و 24مصدوم شيميايي سردشت در آمار بنياد شهيد نيستند ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ «کردستان آزمایشگاه سلاحهای شیمیایی». لە ڕەسەنەکە لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە. «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ Iranian Chemical Attacks Victims ٢٢ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ ««درخت گردو» فیلمی تکان‌دهنده از فاجعه بمباران شیمیایی سردشت». خبرگزاری برنا (بە فارسی). لە ٢٨ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ «Iran: Tehran's Public Court issues $600 million verdict against US to pay to Sardasht residents». Payvand. 2004-04-28. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی تەممووزی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2007-07-01 ھێنراوە.
{{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە|ناونیشانی ئەرشیڤ=و|archive-url=دیاری کراوە (یارمەتی) - ^ «هفتم تير، سالروز بمباران شیمیایی سردشت». لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی نیسانی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە.
- ^ «سازمان منع سلاح‌هاي شيميايي براي قربانيان سردشت پيام صادر مي‌كند». لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی نیسانی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە.
- ^ فرووتەن، عەباس. پێداچوونەوەی پزیشکیی شەڕی کیمیاییی عێراق. تاران، ئێران: زانکۆی زانستە پزیشکییەکانی بەقییەتوڵڵا، ٢٠٠٣، پەڕەی ١٨٣
- ^ Khateri S, Wangerin R. Denied Truths, the story of victims of chemical weapons in Iran, center for women and family affairs. 2008 , ISBN 978-600-5201-13-0
- ^ Khateri S. Victims of chemical weapons in Iran – an evaluation on health status of 45,000 Iranian victims of chemical warfare agents. Society for Chemical Weapons Victims Support (SCWVS) (www.scwvs.org), April 2003, ISBN 964-93602-5-5
- ^ Khateri S, Ghanei M, Soroush MR, Haines D. Effects of mustard gas exposure in paediatric patients. Long-term health status of mustard-exposed children, 14 years after chemical bombardment of Sardasht. J Burns & Wound Care [serial online] (http://www.journalofburnsandwounds.com ٢٦ی ئازاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.), 2003;2(1):11
- ^ Ghanei M, Aslani J, Khateri S, Hamadanizadeh K. Public Health Status of the Civil Population of Sardasht 15 Years Following Large−Scale Wartime Exposure to Sulfur Mustard. J Burns &Surg Wound Care [serial online] 2003;2(1):7. Available from: URL: http://www.journalofburns.com . Published March 11, 2003
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە کیمیابارانی سەردەشت تێدایە. |