مەلا کەریم فیدایی
ئەم وتارە بۆ سەلماندن پێویستی بە ئاماژەی زیاتر بە سەرچاوەکان ھەیە. (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت) |
مامۆستا مەلا کەریم فیدایی ساڵی ١٣٠٧ی ھەتاوی(١٩٢٨)، لە ئاوایی «سیسێر» ی ناوچەی گەورکی سەردەشت، لە ماڵی خێزانێکی ساکاری وەرزێردا لە دایک بوو.
مامۆستا مەلا کەریم فیدایی | |
|---|---|
| لەدایکبوون | ١٩٢٨ |
| مەرگ | ١٩٩٣ |
| شوێنی دۆزینەی تەرم | کاوڵانی سەرێ، مەھاباد |
| پیشە | شاعیر، نووسەر |
| ئایین | ئیسلام، سوننە |
ژیان
دەستکاریلە بنەماڵەیەکی ھەژاردا لاوێکی وەرزێڕ بە ناوی «سمایل» و ھاوسەری خۆشەویستی بە ناوی «ئامان»، دڵیان بە لەدایکبوونی کۆرپەیەک شاد و ماڵیان ئاوەدان بۆوە. ناویان نا «کەریم»، چونکە ئەو منداڵەیان بە بەخشش و دیارییەک دەزانی لەلایەن یەزدانەوە. سمایلی نەخوێندەوار بە ئاوات بوو کەریم-ی بچکۆلە، پێ‌ھەڵگرێ و خوێندەوار بێ و بۆ ڕێگەی تاریکی ژینی پاشەڕۆژ چرای «زانست» ی بە دەستەوە بێ. کەریم لە تەمەنی حەوت ساڵی پێی نایە خوێندن؛ پێی نایە ڕێگایەک کە ھەژدە ساڵ درێژەی ھەبوو. لە ماوەی ئەو ھەژدە ساڵەدا، بە دابی فەقێیەتی لە کوردستاندا، زۆری ئەم دێ و ئەو دێ کرد. زۆر ماندوو بوو. برسێتی و ھەژاری و کوێرەوەرییەکی زۆری چێشت. تاکوو لە ئاکامدا لە ساڵی ١٣٣٢ی ھەتاوی (١٩٥٣) لە خزمەت «مەلا ئەحمەدی حەیدەری» لە ئاوایی «نەمەشیر» ی بانە دەرسەکانی ئەو سەردەمی بە دوایی گەیاند و ئیجازەی وەرگرت. پێنج ساڵ لە گوندی «نستان» دانیشت و خەریکی دەرس گوتنەوە بوو. ساڵی ١٣٣٧/١٩٥٨ ھاتە کاوڵانی سەرێ، ئاوایی‌یەکی خنجیلە و ئارامی قەدپاڵی کێو. ئیتر نە بە زیندوویی و نە بە مردوویی ئەم شوێنەی بەجێ‌نەھێشت. سی‌وچوار ساڵ لەوێ دانیشت و لە ھەموو غەم و شادییەکی خەڵکدا ھاوبەش بوو.
ئەو، ئێش و ئازاری گەلەکەی ھەست پێ‌کردبوو و بڕیاری دابوو ژینی خۆی تەرخان بکا بۆ سووککردنی ئەو ئازارانە. دەستی دایە قەڵەم و لە تەمەنی شازدە ساڵیدا، یانی ئەو دەمەی کە مێرمنداڵێک پتر نەبوو، بەو زمانەی کە دایکی لە پەنا بێشکەکەی لای‌لایەی بۆ کردبوو، دەستی کرد بە ھۆندنەوەی بەرمووری شێعر، و لەو بڕیارەی پاشگەز نەبۆوە، ھیچ، بەڵکوو زیندان و ئەشکەنجەشی بۆ کێشا. ئاکامی ئەو ھەوڵە پیرۆزەی بووبە ھەزاران دێڕ شێعر، بە ناوی «دەسدێن».
دەسدێن دیوانی شێعری کوردییە و قسەی دڵی شاعیرە. غەزەلەکانی ئەو دیوانە حەکایەت لە ھەستێکی خاوێن و ڕوون دەکەن و بەرھەمی ڕۆژەکانی تەمەنی ھەستیارێکە، کە گا لە شاگەشکەی خۆشیدا بووە و گا ڕوندکی حەسرەت و دووری لەسەر ڕوومەت. گا لە بۆنەیەک دواوە و گا بە جوانی و ڕازاوەیی سروشتی زێدەکەی ھەڵداوە:
| ئەی عاشقی زەمزەمەی فیدایی | شەیدایی ھەوایی ئاشنایی | |
| پەروانەیی مەنزڵی ئەدیبان | ئەی ھەمدەمی ئاشنا و غەریبان | |
| تێفکرە ئەتۆ لە شێعرەکانم | ھەڵبگرە زوبەرجەدی گرانم | |
| ھەر دانەیێ گەر لەوانە باشە | بۆ ئێوە بزانە، خۆ بە لاشە | |
| ھۆنراوەیی من لە چەندە جۆرە | تێکەڵ بووە، لێکدراوە، زۆرە | |
| ھەر جۆرەیێ لەو بە جۆرە ڕەنگێ | ھەر بەستەیێ دەنگ ئەدا بە دەنگێ | |
| نووسیمەوە وا لە ڕوویی پەرتووک | ڕازایەوە دەفتەرم وەکوو بووک | |
| تۆ دەس‌بەرە شێعر و دەفتەری من | بەو مەرجە بە با نەدەی سەری من | |
| ھەر جۆرە کە بتھەوێ وەدەس دێ | پەنجەت لە پرێسکەکانە دەدرێ | |
| چون ھێندە پرێسکە گشتەکەی پێن | پەرتووکەکە نێو نرا بە “دەسدێن“ |
پاشان بیری ئەم شاسوارە، بۆی دەرکەوت کە بەشێکی زۆری زمان و مێژوو و نەریت و ھونەری کوردی، لە یەغدانێکی نەتەوایەتیدا پارێزراوە بە ناوی بەیت. ئەو یەغدانە ئەگەر زوو ئاوڕی وەسەر نەدرێت و نووکی خامەی لێ وەکار نەخرێ، مەترسیی لەناوچوونی نزیکە. چونکە بەیتەکان تەنیا ئەدەبێکی زارەکین و سینگاوسینگ دەپارێزرێن و بە مردنی ھەر بەیت‌بێژێک، بەشێک لە وێژە و زمان و دیرۆکی کوردیش دەمرێ و لەناو دەچێ. ئەو، نیشانەی پێکابوو، و ڕێگای گرینگترین خزمەتی دۆزیبۆوە. ھەر ئەو نیشانەی کە سێسەد ساڵ بەر لەویش، "ئەحمەدی خانی" پێکابووی. وەک چۆن خانی دەستی دابووە لووتکە و مەم و زینی ھەڵبژاردبوو، خانیی سەردەمی ئێمەش ھەر لە لووتکەوە دەستی پێکرد، و شاکاری ئەدەبی زارەکی، واتە: "لاس‌وخەزاڵ"ی ھەڵبژارد.
ئەو، ھیچکات بێ بوار لە ئاوی نەدەدا. ئەمجارەش بە پشوویەکی درێژ و لە سەرەخۆ، دە ساڵ لەسەر ئەو بەیتەی کۆڵییەوە. لە زاری ئەم و ئەوی بیست، دیسانیش بە شوێن بەیت‌بێژێکی شارەزاتر و باشتردا دەگەڕا. تا دوایین جار، دوایین گرێ‌کوێرەکانی ئەم کارەی بە دەستی سەربازێکی ونی پارێزەری زمانی کوردی بە ناوی «وسێن کەنیلە» کردەوە و دوایی بە لێکۆڵینەوەکەی ھێنا. ئەمجار پرێسکەی دەساڵەی گەڕان و سەفەرەکەی لە بەردەم خۆی ھەڵڕشت و بە ھونەری شێعر، دەستی کرد بە ھۆندنەوەی و لە ماوەی شەش مانگدا کارەکەی بە ئەنجام گەیاند و لە ٤٧٠٠ دێڕە شێعردا ھۆندییەوە.
ئەو، بە داڕشتنەوەی سەر لەنوێی ئەم بەیتە بە شێعر، ئەم چیرۆکەی ژیاندەوە و لاس‌وخەزاڵی لە گۆڕ ھەستاندەوە. مەلاکەریمی فیدایی چونکە خاوەنی ئامانج بوو، لە کارەکانیدا ڕێگەی بەرەو ئامانجەکەی دەبڕی. لەم کتێبەشیدا لە ھەر کوێ بۆی لوابێ، زۆر وەستایانە، بەیناوبەین خۆ دەدزێتەوە و دەگەڕێتەوە سەر ئامانجەکەی و بە زاری قارەمانی داستانەکەیەوە دەدوێ:
| یاڕەب بە بزەی چرایی ئیمان | بۆ خاتری مستەفا و قورئان | |
| ھەوەڵ لە خەتایی من ببوورە | تۆ مەمکە لە بەخششت بە دوورە | |
| دووھەم بکە ڕوحمێ تۆ بە کوردان | ڕزگار کە ئەو گەلەی لە دەردان | |
| بۆ کورد کە چیایی ژینە ھەوراز | ڕێگابڕی کێوی بەرزە بێ‌واز | |
| تۆ ئەو گەلە لەو کەلەی وەسەرخە | ڕۆژی لە کەلی ھومێد دەرخە | |
| با ئەو بە ملی کەچ و چرووکی | ئەو ژینە نەباتە سەر بە سووکی | |
| چون کوردە فیدایی، گەر نەما، مرد | حەشری بکە ئەی خودا دەگەڵ کورد… | |
| قەومێ نەتەوەی کە بێ‌سەوادە | دەسوێتەوە ھەر وەکوو لبادە | |
| لە ژیانی بە دوورە، بەشخوراوە | لێدان بە قامەتی بڕاوە | |
| زیندانە مەکان و مەنزڵی ئەو | دەسبەندە ھەڵاڵە و گوڵی ئەو | |
| قەومێ کە نەزان بن، دیارن | بێ‌وازن و مل‌کەچ و ھەژارن | |
| قەومێ کە بە عیلم ئاشنا بوون | بێ‌بەش لە دنە و فریوی جادوون | |
| ئەوھەی کە مەزەی عیلم دەکا نۆش | مافی گەلەکەی دەکا فەرامۆش؟ … | |
| چی‌کردووە ئەی فەلەک گەلی کورد | جەرگی بە چەقۆیی غەم دەکەی ورد | |
| گەنجێ کە لە بۆ گەلی لەبارە | زیندانییە، یا درا لە دارە | |
| دێ ئەو ھەل و ڕۆژە، زوڵم‌پیشە | ببڕینەوە داری تۆ لە ڕیشە | |
| گەر بێتەوە کاتی تۆڵە ساندن | دەڕوا لەسەر ئێوە خۆنواندن… | |
| تا ھەم، ھەمە بۆ گەلم مشوورم | نیزیکم و نەک لەوانە دوورم | |
| بەو ئاوە دەژیم و ھەر ژیاوم | ئەو خاکەیە ھێزم و ھەناوم | |
| قوربانتم ئەی چیایی کوردان | ئەی بێشەیی پڕ لە شێرەمەردان | |
| ڕۆژێ نەتەوەی ئەتۆ کە ئازاد | بێ، ئەو دەمە تەیری دڵ دەبێ شاد | |
| ئەو ڕۆژە یەقینە ھەر وەدی دێ | غەم، دەرد و پەژارە خۆ بنی دێ… |
مەلا کەریم بەر لەوە، سێ‌ھەزار دێڕ شێعری کوردی، لە مەترسیی ناحەزانی زمانەکەیدا لەناو چووبوو. بەڵام ئەمجار نەیدەویست ئەم کۆرپە نازدارەشی بە مەراقی ئەوانی پێشوو بچێ. ئەوە بوو کەوتە ئەندێشەی پاراستنی. بە زەینیداھات کە بەرگی کەسکی بۆ بدروێ و بیخاتە سەر ڕفحەی دیواری قیبلەی ژوورەکەی. تاکوو ھەر ناکوردێک کە بە شوێن دۆزینەوەی نووسراوەیەکی کوردیدا، دەستی کردە پشکنین و ھەڵڕشتنی کەلوپەلی ماڵەکان، وابزانێ کە لەسەر ڕفحەی دیواری قیبلەی ماڵی مەلایەکی ئاوەدانیدا، تەنیا قورئان لە بەرگی کەسک وەردەپێچرێ، و نەوێرێ بێ‌حورمەتیی پێبکا.
کە لە غەمی ئەو کارە گرینگە ڕەخسا، دانیشت و ئاوڕێکی وەسەر ژیانی خۆی داوە. دیتی کە لەو ماوە کورتەدا، زۆر کارەساتی چاو پێکەوتووە و شاھیدی ڕووداوی سەیر بووە. بەو بڕوایە کە ئەم کارەسات و ڕووداوانە لە دواڕۆژدا، ھەرکام لاپەڕەیەکی مێژووی نەتەوەکەی پێک‌دێنن، پێیاندا ھاتەوە و بە وردی لە ھەزار دێڕدا، لە دوو توێی دەفتەرێکا، بە ناوی: «مێژووی ژیان»، بە شێعر تۆماری کردن و ئەویشی خستە ناو بەرگی سەوزەوە.
گەورەپیاوان لە خۆ نادوێن. ئەویندارن و لە ھەموو شتێکدا تارمایی یار دەبینن. مەلاکەریمیش بە بیانووی مێژووی ژیانی خۆی، چەند لاپەڕەیەک لە مێژووی ناوچەی سەردەمی خۆی تۆمار دەکا، کە ئەویش کەلێنێک لە مێژووی وڵاتەکەی پڕدەکاتەوە:
| شەوێکی عاجز و پەرت و وەڕەز بووم | وەکوو بولبوول گرفتاری قەفەز بووم | |
| کوتوپڕ یاری شیرینم وەدەرکەوت | لە تاوانی گڕم گرت ھەر وەکوو نەوت | |
| شەوێکە ھەر وەکوو زولفت درێژە | سیاڕەنگ و پەرێشان و بە گێژە | |
| نەزیلەی خۆم و مێژوویی ژیانم | ئەمن دەیڵێم ئەوەی ئەوڕۆ بزانم | |
| لە کاتی خۆشی و ڕۆژی ڕەش و تاڵ | لە منداڵی ھەتا زیاتر لە چل ساڵ | |
| بە کورتی من دەکەم باسێ لە ژینم | لە دەرد و ماتەم و عیشق و ئەوینم | |
| لەسەر ئەو عەرزەدا من بۆیە شادم | ھەموو کوردن بەر و پشت و نەژادم | |
| شوکر بۆ ئەو کەسەی ئەمنی دروست‌کرد | بە ئەولاد و نەوەی ھۆزی گەلی کورد | |
| بە کوردانم دەنازم من ھەتا ھەم | وەفادارم بە ئەو ھۆزەی ھەموو دەم… |
ئەو، لە سەردەمێکدا کە ژینی گەلەکەی بە شەوێکی تاریک و دوور و درێژ دەزانێ، پەردەی ناھومێدی دەدڕێ و ھەرچی بە ئەرکی خۆی دەزانێ بە جێی دێنێ. لە ھەزار دێڕە شێعردا ژیانی خۆی دەکاتە ھەوێنی چەند وردە باسێکی مێژوویی و تەنانەت جوغڕافیایی وڵاتەکەی:
| کەسێ بشتە "ھەواری سێوەسوورە" | ھەتا دەمرێ لە دەرد و غەم بە دوورە | |
| لە "بەردی کوڕ" ئەگەر ئازا نەبێ کوڕ | دەترسێ، ڕوحی ئەو دەڕوا کتوپڕ | |
| لە کوێستانێ کەسێ گەر بێ بەرەو دێ | زەمینی ئاویی و دێمی وەبەر دێ | |
| لە "کوتوران" و "پساوک" تا "بناوان" | کلە، گەر تۆ دەکەی تۆزی لە چاوان | |
| لە "قۆلی" تا بە "شیوی شەولەبانی" | ھەموو وەرزانی باشە دەغڵ و دانی | |
| کە "جمگێ" یا زەمینی "پیرەفاتێ" | بکێڵی تۆ، خودا گەنمت دەداتێ… | |
| بەرابەر دێ دەبینی تۆ قەڵاتێ | مەگەر پەڕکوور شاباڵی بگاتێ | |
| دەنا کێوێکە سەرقووچ و حەسارە | ئەوێستا بەرد و دیواری دیارە | |
| بەرابەر ئەو قەڵاتەی، سێ تەرازوو | دروستی کردووە مەردێ بە بازوو | |
| وەھای داناوە ئەو ئەستێرەناسە | کە لەودا سەد نەسیری تووسە کاسە | |
| کە بازی خۆرە تێپەڕ بوو لەسەر وان | دوایی دێ لە کوردستانە زستان | |
| کە ڕۆژ دەرچوو لە نێو ھەرسێ، بەھارە | زەمانی عەیش و مێرگ و مێرغوزارە… |
ئەو خولیای وشەی کوردی بوو، و بە ڕێز و حورمەتێکی تایبەت لە زمانەکەی خۆی دەڕوانی. ھەروەھا لە چوارچێوەی کاروباری ئایینی و ئەرکی دینیدا، مەلایەکی پسپۆڕ و خواناسێکی ڕووناکبیر و لێزان بوو. زۆر کەس پێشنیاری نووسینی کتێبێکی شەرعی یا تەفسیر یا بابەتێکی ئایینی‌یان لێدەکرد، بەڵام لەکاتێکدا باوەڕی و ئەوینێکی پتەوی بەم ڕێبازە ھەبوو، زۆر وردبین و وشیارانە دەیگوت: ئێمە تا ئێستا بە زمانەکەمانەوە ماوین. وشەی کوردی پێویستی بە خزمەت و بە دەورداھاتن ھەیە. لە ھەموو بابەتێکی شەرعی و ئایینیدا کتێب و نووسراوی پێویست ھەن، ئێمە دەبێ ھونەر، داب‌ونەریت، ئەدەب، مێژوو و کەلەپووری نەتەوەکەمان بپارێزین و لە بیرمان نەچێ زمانەکەمان لە ئاویلکەدایە.
تەنانەت ساڵێک بەر لە مردنی، کە بە شوێن کارێکی ئەدەبیی پێویستدا دەگەڕا و لە ھەوڵی ھەنگاوێکی تردا بوو، نووسەری ئەم وتارە «گلشن راز» ی شێخی شەبوستەری ناردە خزمەتی و قەویتی وەرگێڕانی لێکرد. ئەو گەورەیی خۆی نواند و ڕەعایەتی دڵ و داواکەی منی کرد، کتێبەکەی بەسەردا نەدامەوە. بەڵام دوای ماوەیەک تەنیا وەرگێڕانی کوردیی پێشەکیی کتێبەکەی بۆ ناردم و فەرمووی: ئەم کتێبە گەلێک جار چاپکراوە و نافەوتێ. ئێمە شتی لە فەوتان نزیکمان زۆرە.
| بە نێوی ئەوھە فکری داوە بە گیان | چرایی دڵ بە نووری ئەو درەخشان | |
| بە لوتفی ئەو دوو عالەم بۆوە ڕەوشەن | بە چاکەی خاکی ئادەم کردە گوڵشەن | |
| لە یەک چاونانە سەر یەک، زاتی زانا | بە کاف و نوونە دوو دنیایی دانا | |
| ھەزاران نەخشی لەو لەوحەی کە کێشا | ڕەگەی جەرگی نەبوونی ڕادەکێشا | |
| ئەلەو کاتەی دەبوو پەیدا دوو عالەم | ڕوحی چوو بەر ئەلەو دەورانە ئادەم | |
| لە ئادەم عەقڵ و زانین گەر دەبوو قوت | بەوەی دەرکی دەکرد ئەسڵی ھەموو شت | |
| کە خۆی دیی ھەر بە یەک مەردی دیاری | کدی بیر ئەو لە خۆی و کاروباری | |
| گوتی: من چم؟ ھەوێنی من چ جۆرە؟ | بۆ تاسی زەوی لە بۆ بوومە مۆرە؟ | |
| لە قەترەی‌ڕا دەچوو بۆ لایی دەریا | گەڕاوە گەر لەوێ، ڕووی کردە دنیا | |
| لە جوزئی بۆ تەڕەف کول گەر دەڕۆیی | گەیشت ئەو پێی و مەس بوو ھەر بە بۆیی | |
| کە تاقی دیی لە نێو ئەعدادە جاری | بە دنیایی دەبوو کەم ئیعتیباری | |
| عەدەد کوللە ئەگەر بکرێ شومارە | بە باشی واحید و تاقی دیارە… | |
| دەگۆڕا باس چوون مەنزڵ بە مەنزڵ | لە نێو زەینی خەڵکدا بووبە موشکڵ | |
| ئەوەی گەر گێژە لەو مەعنا گرانە | دەبێ فێری ببێ، نەگرێ بەھانە… |
سەرەڕای ئەو ئەوینە پاکە سەبارەت بە زمانەکەی، بەڵام ئەویش وەک مەلاکەی ھەورامانی گۆران، بازی ڕوحی چەش‌خواردووی شێعری شێوە زووی عەجەم و عەرەب بووە. سەرەتای دەرس خوێندنی بە کتێب و شێعرەکانی عەرەبی و فارسی دەست‌پێکردبوو. ناگەھان، سەنگتراش، گوڵستان، پەند نامەی عەتتار، تەسریف، عەوامیل، ئەنمووزەج، ئیزھار، جامی، سیوتی، … بازی ڕوحی ئەویان چەش‌خواردوو کردبوو. ھەر بۆیە بەیناوبەین لە پاڵ شێعری کوردیدا دەستی بۆ شێعری فارسیش دەبرد، و بەرھەمی ئەو پڕیشکانە بووبە کلیات فارسی کە بۆ ئەوە دەبێ لەسەر خوانی ئەدەبی بەرینی فارسیدا دابنرێ و باسی لێوە بکرێ.
لە ھاوینی ساڵی ١٣٦٧ی ھەتاوی (١٩٨٨)، یانی نزیکەی پێنج ساڵ بەر لە کۆچی‌دوایی، مەلاکەریم کە ھەستی بە کزبوونی ھێز و توانای لەشی کرد، و ڕشکەوپێشکەی چاوی، تارمایی مەرگیان لە نێو تەڵخیی تەم و مژەکانی خەستی کوێستان بەدی دەکرد، پەنای بردە بەر ئەزموونی ژیانی شەست ساڵەی خۆی. وەکوو ئارەش ھەموو توانست و تاقەتی خۆی ھێنایە کایەوە و پێی نایە چیمەنی ھۆزانێ. لە داوێنی کێوی دمدم وەسەر کەوت و لەسەر بەردی شمشێرخان خۆی گرتەوە. لە وێرانەی قەڵای شێرەپیاوانی ڕوانی و دڵۆپێ فرمێسکی گەرمی تکاندە سەر خۆڵی پیرۆزی دمدم. بڕیاری دا و پەیمانی لەگەڵ ڕوحی شەھیدان بەست کە ئەوی لە نەغدینەی تەمەن پێی ماوە، لە پێناو زیندوو کردنەوەی حیماسەی سەراسەر شانازیی ئەوانی ھەڵڕێژێ. لەسەر ئەو پەیمانە، ڕوح و ھزر و بیری خۆی لەوێ جێھێشت و تەنیا گۆشت و پێست و ئێسقانی بۆ گرتنی قەڵەم، گەڕایەوە ھۆدە بچووک و ساکارەکەی لە داوێنی کوێستانی کاوڵانی سەروو؛ و لە کاتێکا لە پێدەشتەکانی دمدم دادەگەڕا و بە ناوقەدی شاخەکانی کاوڵان ھەڵدەگەڕا، لەبەر خۆوە لەژێر لێو دەدوا، و ئەگەر لێی نزیک بای، دەتبیست کە دەڵێ:
| تکایە دەکەم من لە یەزدانی پاک | خوداوەندی ئاو و خوداوەندی خاک | |
| خوداوەندی شت زان و زانا بە ڕاز | لە ھەرچی کەس‌وکارە ئەو بێ‌نیاز | |
| ئەلەو کاتە گەر پیر و گەردەن کەچم | بەرەوپیل و پێشوازی مردن دەچم | |
| ببەخشێ بە من ھێزی شێعری جوان | کە بەیتێکی دانێم ڕێک و ڕەوان | |
| لە جەنگاوەریی کورد و سەرسەختییان | لە کێشە و شەڕ و شووڕ و بەدبەختییان | |
| چ بەیتێ؟ ھەموو باسی ئازایەتی | شەڕی شێرەمەردان و مەردایەتی | |
| شەڕی خەڵکی کوردە و گیانبازییە | کە مێژوویی ئەو پڕ لە شانازییە | |
| شەڕی کاوەیی کوردی بێ‌ترس و لەرز | ئەمیرخان، سەرکردەیی پایەبەرز | |
| ھەمووی دادەڕێژم لە یەک بەیت و باو | بە یاقووت و پیرۆزە نێو پڕکراو | |
| بڵیندی دەکەم من لە چەشنی قەڵا | قەڵای شێعری نەخشاوی زێو و تەڵا | |
| قەڵایێکی بێ‌لینگە و بێ‌نیشان | نەڕووخێ بە سێڵاوی چەرخی زەمان… |
بەڵێ، ئەو گەڕایەوە و ھەرچەند خۆی لەم‌بارەیەدا سەرچاوەیەک بوو، بەڵام دیسان بەبێ‌بوار لە ئاوی نەدا. کەوتە پشکنینی مێژوو و لە ھەر کتێب و کتێبچە و یادداشت و نامیلکەیەک، بەرکوتێکی پاشەکەوت کرد. عالەم‌ئارای عەباسی بە وردی خوێندەوە و بە تۆحفەی موزەففەرییەدا ھاتەوە و گوێی بۆ گەلێک بەیت‌زان و بەیت‌بێژ ڕاگرت. ئەرخەیان و ئاگراوی لە بناغەوە قەڵای دمدمی داڕشتەوە. بەڵام ئەمجار تۆپی کەللە و تۆپی ھەوشار و تۆپی نامەرد کاریان لێ‌نەدەکرد. تەنانەت نەیاندەتوانی دیواریشی بڕووشێنن.
مەلاکەریمی فیدایی بەر لە ڕۆیشتنی یەکجاری، ئەم دوایین ئەرکەشی بەجێ گەیاند. ئیدی خۆی لەوە ئەرخەیان بوو کە ئەوەی دەبوو کردبای، کردی. ئەو پاشی نووسینی دمدمنامە تەنیا ساڵێک بە سڵامەتی ڕایبوارد. ئەمجار وردە وردە نیشانەکانی نەخۆشی وەدەرکەوتن و پتر و پتر بوون. تاکوو بڕستیان لێ‌بڕی و لە پێیان خست؛ و بەم جۆرە، پتر لە ساڵێکیش لەسەر جێگا کەوت. لە ماوەی یەک ساڵ سڵامەتیی دوای نووسینی دمدمنامە، ھەموو بیر و ئەندێشەی ببوە دەست‌پێکردن و بەجێ‌گەیاندنی کارێکی گرینگ. ئەو، لە شتێکی تریش دەگەڕا. ھەرچەند زۆری حەول دا، بەڵام نەیتوانی لەو ماوە کورتەی بەر لە ڕۆیشتنی، ئەو ھەنگاوەی کە خۆی مەبەستی بوو، ھەڵێنێتەوە. تەنیا بەرھەمی ئەم یەک دوو ساڵە، چەند پارچە شێعر و وەرگێڕانی پێشەکییەکەی «گوڵشەنی ڕاز» بوو.
مەلاکەریم ئەرکی خۆی بەجێ‌گەیاند. بە تایبەت بە نووسینی دمدمنامە لە پتر لە حەوت‌ھەزار دێڕە شێعردا، کە ئەویشی لە بەرگی کەسک وەرپێچا و لە پەنا لاس‌وخەزاڵ و مێژووی ژیان و دیوانی شێعرەکانی دانا.
کۆچی دوایی
دەستکاریمەلا کەریم ھونەرمەند (فیدایی)، ١١/٣٠ شەوی پێنج شەممە، پێنجی خاکەلێوەی ساڵی ١٣٧٢ی ھەتاوی، ڕێکەوتی ٢٥ی مارسی ١٩٩٣، لە کوێرە دێیەکی موکریان، بە ناوی "کاوڵانی سەرێ"، پیرەپیاوێکی شەست و چوار ساڵە دڵی لە کوتان کەوت و مرد. ئەو پیرەپیاوە کە پتر لە ساڵێک بوو لەگەڵ نەخۆشیی «شێرپەنجە» دەستەویەخە ببوو و پەلەقاژەی ڕاوەستان و مانەوەی دەکرد، مامۆستا مەلا کەریمی فیدایی بوو.
مەلا کەریم مرد؛ وەکوو ھەزاران مرۆڤی تر. بەڵام ئەوەی پاشی مردن ناوی مەلاکەریمی زیندوو ڕاگرت و نەیھێشت لە بیر، نەک خەڵکی تەنیا گوندێک، بەڵکوو لەبیری گەلێک بچێتەوە، دڵسۆزی و خزمەتی ئەو بوو بە نەتەوەکەی.
ئێستا، کە بە سەر توولەڕێی پێچاوپێچی دۆڵەکاندا، بەرەو کاوڵانی سەرێ ھەڵدەکشێی، بەر لەوەی بگەیە ئاوایی، حەسارێکی سەنگچن لەسەر دوندی گردێکی بەرز، سەرنجت بۆ لای خۆی ڕادەکێشێ. بەرینایی ئەم گۆڕایی‌یە، کە نزیکەی بیست میتری چوارگۆشە دەبێ، کوچکەڕێژ کراوە و دەوراندەور بە گوڵووکی کوێستانی ڕازاوەتەوە و لەم ناوەدا گۆڕێکی جوان، بە دوو کێلی بڵندەوە خۆ دەنوێنێ. لە کێلی ژوور سەری، وێنەی پیاوێک ھەڵکەندراوە کە بە درۆشم و چاوە کاریگەرەکانی‌ڕا، شێوەی پیاوێکی بە ورە و تەبع بڵیند و ئازا دێنێتە بەرچاو، کە لە ژێری نووسراوە: گڵکۆی مامۆستای پایەبەرزی ئەدەبی کوردی، مەلاکەریمی ھونەرمەند، ناسراو بە فیدایی. (١٣٠٧–١٣٧٢)ی ھەتاوی [١٩٢٨-١٩٩٣].
بەڵام ئەوە تەواو بوونی کاری مرۆڤێکی گەورە نییە. بەڵکوو دەست‌پێکردنێکە. داھاتوو مەلاکەریم باشتر دەناسێ و شوێنەوارەکانی دەخاتە تەرازووی ھەڵسەنگاندن و نرخاندن و دەیاننێتە سەر پێڵووی مێژوو.
بەرھەمەکان
دەستکاریتەرجیعبەندی کوردی
دەستکاریمامۆستا مەلا کەریم ئەم تەرجیعبەندەی لەژێر کاریگەریی تەرجیعبەندە بەناوبانگەکەی سەعدی شیرازی ھۆنیوەتەوە کە دەسپێکی ئەمەیە: ای سرو بلند قامت دوست / و وە کە شمایلت چە نیکوست.
| ئەی کیژی وەتەن ڕەفیق و یارم | ئەی مەڵحەمی جەرگی زامدارم | |
| بۆ من کە بە دەردی عیشقە مردم | شینێ بکە عاشقی ھەژارم | |
| ئەوڕۆ کە بە دڵپڕی دەسووتێم | سبحەینێ لە گۆڕدا دیارم | |
| بیری منو با لەسەر دڵی بێ | بۆ ئێوە پەشێو و لێو بەبارم | |
| دڵ شیشە کەبابە وا دەبرژێ | دووکەڵ ئەوە دێتە دەر لە زارم | |
| ئەوڕۆکە لە بەر غەمی ئەوینت | گریانە ھەموو دەمانە کارم | |
| ئەسرینی خوێنە من دەڕێژم | پاییزی خەزەڵوەرە بەھارم | |
| کیسێکە لە دەردە پڕ کراوە | بڕوانە لە سینگی پڕ چغارم | |
| مەجنوونی وڵاتی کوردم ئەی شۆخ | بۆ کێو و چیای داغدارم | |
| گیراوی کەمەندی زولفی خاوی | کیژانی جوانی دێ و شارم | |
| دڵ قومرییە وا لە ژووری سەروی | باڵای کچانی غونچە زارم | |
| من بولبولی خاکی نیشتمانم | عاشق بە دەرە و کەژ و ھەوارم | |
| بەو ناڵە و شیوەن و بە گریان | باوەڕ کە نەکەی بە حاڵی زارم | |
| دەمبینێوە گەر دەڵێم لە حەشرا | من کوردم و کوردی نێو نزارم | |
| چون دەست بە پەرچەمانی ناگا | وا چاکە کە بۆ غەم و پەژارم | |
| دانیشم و باش بگرم ئارام | ئەو ئاوەتە دێتەجێ لە ئاکام | |
| ماچی تۆ دەوای دەردەداران | لێوی تۆ مەی و مەزەی ھەژاران | |
| دانەی عەرەقە لەسەر گوڵی ڕووت | وەک بەرگی گوڵ و دڵۆپە باران | |
| مەمکی تەڕ و ناسک و خڕی تۆ | بازاڕشکێنە بۆ ھەناران | |
| باڵای بڵیندی دڵڕفێنت | سەروێکە لە لێوی جۆیباران | |
| مەمکووژە بە تیری دوو مژۆڵت | ئەی دولبەری نازەنینی شاران | |
| دێوانەیی تۆم و ھەڵدەسووڕێم | بەینێکە لە جەنگەڵ و نزاران | |
| چمکردووە یاری دڵڕفێنم | نەتماوە ھەوا و مەیلی جاران | |
| لە جوانییە چونکە دەوڵەمەندی | چاکەی بکە تۆ دەگەڵ نەداران | |
| چون دوورە لە سێبەرت فیدایی | تەگبیرە کە چوومە کۆڕی یاران | |
| دانیشم و باش بگرم ئارام | ئەو ئاوەتە دێتەجێ لە ئاکام | |
| نەمکرد لە عیشق بەرژەوەندی | تا کەوتمە دەشتی دەردمەندی | |
| ئەی دولبەرە قۆزە من دەزانم | شیرینتری خۆ ئەتۆ لە قەندی | |
| چبکەم دەگەڵم ئەوەندە سەردی | ئەوڕۆکە وەکوو سەری سەھەندی | |
| شاردبوومەوە دڵ لە بەر مژۆڵی | ئەو جادووە ھات و ھەر ستاندی | |
| ئەی شۆخی بەدەن گوڵ و کەمەر شل | ئەلحەق کە جوان و مەرد و ڕەندی | |
| بۆ عاشقی چاوەکانی بازت | تۆ خاوەنی مەکر و فێڵ و فەندی | |
| بەو چاڵی چەنە و بە چاوی کاڵت | زوححاکی بە زوڵم و زۆر و بەندی | |
| بڕوانە لە دیدە چۆمی ئەسرین | بۆ تۆیە کە دێ لە کێو و لەندی | |
| وەک تاوسی چیمەنی بەھەشتێ | نەشمیل و جوان و دڵ پەسەندی | |
| چون کەس نییە ماچی لێوەکانت | بتوانێ کە وا بڵێ بە چەندی | |
| پێم‌خۆشە ھەتاکو من دەمێنم | ئەوجارە بە ئەھوەنی و بە مەندی | |
| دانیشم و باش بگرم ئارام | ئەو ئاوەتە دێتەجێ لە ئاکام | |
| ئەی ڕوویی تۆ قووتە بۆ گیانم | پرچی تۆ عەسایی دەستەکانم | |
| ھەرچەندە بە ڕۆژ و شەو خەریکم | پێی‌ناکرێ باسی تۆ زمانم | |
| چون تۆ گوڵی چیمەنی لەبۆیە | من بولبولی عاشقی گوڵانم | |
| بەو شیری برۆیی چاوەکانت | لەت‌لەت بووە جەرگی پڕ لە ژانم | |
| مێرووم لە باوەشی عیشقدا | گەرچی وەکو شێری بێشەڵانم | |
| مەمکووژە بە زوڵمە ئەی کچی کورد | خۆ من لە نەژادی کوردەکانم | |
| وەک تۆ بە دووسەد غەم و پەژارە | دەگریم لە تاوی نیشتمانم | |
| جێگا دەگرم لەسەر چیاکان | دەخوێنم و بولبولی بەیانم | |
| ئەوڕۆکە لە بۆ گەلم بەقوربان | من بەخت دەکەم سەر و گیانم | |
| نەدوێم لە کورد گەر بە باشی | گوێ کەڕ بم و لاڵ بێ زمانم | |
| ئەو کاتە کە ھەمدەمم ئەتۆ بی | وەبزانە تەمەن کەم و جوانم | |
| بۆ تۆیە نەمامی کوردەواری | کێوی غەمە بار بوو لە شانم | |
| تا چیدی (فیدایی) غەم نەکا بار | با تاڵ و ترش نەبێ ژیانم | |
| بیرم لەوەیە ھەتا دەمێنم | ھەرچەندە کەنەفت و ناتوانم | |
| دانیشم و باش بگرم ئارام | ئەو ئاوەتە دێتەجێ لە ئاکام |
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «عەبدوڵڵا سەمەدی» (بە کوردی).
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ «عەبدوڵڵا سەمەدی» (بە کوردی).
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
- تاریخ مهاباد/سەید محەممەد سەمەدی/انتشارات رهرو مھاباد/١٣٧٣/لاپەڕەی ٣١٩ تا ٣٣٣
