زمانە ئێرانییەکان
ئەم وتارە بەزۆری یان بەتەواوی پشت بە تەنیا یەک سەرچاوە دەبەستێت. (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت) |
زمانە ئێرانییەکان (بە ئینگلیزی: Iranian or Iranic languages) کۆمەڵێک زمانن کە سەر بە بنەماڵەی زمانە ھیندوئەورووپایییەکانن. زمانە ئێرانییەکان لە سێ سەردەمی کۆن، ناوین و نوێ تاوتوێ دەکرێن. ئەو زمانانەی کە لە سەردەمی ھاوچەرخدا ھێشتا بەکار دێن پیان دەوترێت زمانە ئێرانیکە نوێکان کە خۆیان دوو بەشن: بەشی ڕۆژھەڵات و بەشی ڕۆژاوا. زمانەکانی کوردی، لوڕی، فارسی، گیلەکی، مازەندەرانی، ئۆسێتی و ئەوانەی تر، لە بنەماڵەی زمانەکانی ئێرانیی ڕۆژاوان.[١]
دەستەواژە
دەستکاریدەستەواژەی ئێرانی (Iranian یان Iranic) بە ھەر زمانێک دەگوترێت کە لە ڕەچەڵەکی زمانی ئێرانیی وەرین بەدی ھاتبێت.
ھەندێک لە لێکۆڵەران وەکوو جان پێری باوەریان بەوەیە کە دەستەواژەی ئێرانیک (Iranic) وەکوو دەستەواژەیەکی مرۆڤناسانە بۆ بنەماڵەی زمانییەکە و ئەو گرووپە ئیتنیکەکان کە ژێری ئەو پۆلێنبەندی دەکرێن و زۆربەیان لە دەرەوەی وڵاتی ئێستاکەی ئێراندان شیاوترە، چۆنکە وشەی ئیرانی Iranian وڵاتێکی دیاریکراوە و ئەم وشە بۆ ھەر شتێک باشە کە لەو وڵاتەدا بێت. جان پێری ئەم وشەیە بەپێی جیاوازیی لەنێوان دەستەواژەکانی وەکوو ژرمەن و ژرمەنیک یان تورکی و تورکیک بە کار دەبات.
یەکەم جار دەستەواژەی بنەماڵەی زمانیی ئێرانیی لەلایەن کریستیەن لاسێن لە ساڵی ١٨٣٦ بەکاربراوە. لە ساڵی ١٨٧٨ ڕۆبێرت نیدھام کاست دەستەواژەی ئێرانو-ئاریانی بەکاربرد. ھەروەھا ڕۆژھەڵاتناسانێک وەکوو جۆرج ئابراھام گریەرسۆن و ماکس موولەر دەستەواژەی ئێرانو-ئاریانیان بۆ ئاماژە بە ئێران لە بەرامبەری دەستەواژەی ھیندو-ئاریانی دانا. لە ساڵانی دوایی ھەندێک لێکۆلەری زمان بەتایبەت لە ئەڵمانیا ئەم دەستەبەندییەیان دیسانەوە زیندووکردووە.
ئەو زمانانە کە لەژێر دەستەواژەی ئێرانی پۆلێنبەندی کراون، بە نۆڕی خۆیان بەم لقانە دەستەبەندی دەکرێن:
- زمانە ئێرانییە ڕۆژاواییەکان کە دو لقی خوارەوە لەخۆ دەگرێت:
- باشووری ڕۆژاوا، کە زمانی فارسی (بریتی لە فارسی، دەری، تاجیکی) و زمانی لوڕی ئەندامی سەردەستین؛
- باکووری ڕۆژاوا، کە ئەندامی سەردەستی زمانە کوردییەکانن.
- زمانە ئێرانییە ڕۆژھەڵاتییەکان کە دو لقی خوارەوە لەخۆ دەگرێت:
- باشووری ڕۆژھەڵات، کە ئەندامی سەردەستی زمانی پەشتۆە؛
- باکووری ڕۆژھەڵات، کە بچۆکترین لقە و ئەندامی سەردەستی زمانی ئۆسێتییە.
شانەی هەڵسەنگاندنی وشەکان
دەستکاریک. سۆرانی | ک. کورمانجی | زازاکی | پەشتۆ | تاتیی ئێران | تاڵشی | بەلۆچی | گیلەکی | تەبەری | تاتیی قەوقاز | لوڕی | فارسی | پاڵەوی | پارتی | پارسیی کۆن | ئاڤێستایی | ئۆسێتی |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
ciwan, nayab | rind, delal, bedew, xweşik | rınd, xasek | x̌kūlay, x̌āista | xojir | Khās , richin | dorr, soherâ, mah rang, sharr, juwān | xujir, xojir | xoşgel, xojir | güzəl, ziba, qəşəng | qəşaŋ, xoşgel | zibā/xuš-čehr(e)/xoşgel(ak)/ghashanq/najib | hučihr, hužihr | hužihr | naiba | vahu-, srîra | ræsughd |
xwên | xwîn, xûn | goni | wīna | xevn | xun | hon | Xun | xun | xun | xī(n) | xūn | xōn | gōxan | vohuni- | tug | |
nan | nan | nan, non | ḍoḍəi, məṛəi | nun | nun | nān, nagan | nown | nun | nun | nu(n) | nān | nān | nān | dzul | ||
/anîn, hawerdin, hênan | anîn | ardene | (rā)wṛəl | vârden, biyordon | varde | âurten, yārag, ārag | havardən, hardən, avardən | biyârden | avardən | o(v)erden, | āwurdan, biyār ("(you) bring!") | āwurdan, āwāy-, āwar-, bar- | āwāy-, āwar-, bar- | bara- | bara, bar- | xæssyn |
bira | bira | bıra | wror | bərâr | bira, boli | brāt, brās | berær, barâr | birâr | birar | berar | barādar | brād, brâdar | brād, brādar | brātar | brātar- | æfsymær |
hatin, were | hatin, were, | ameyene | rā tləl | biyâmiyan | ome | āhag, āyag, hatin | hamæn, amown | biyamona, enen, biyâmuen | amarən | umae(n) | āmadan | āmadan, awar | awar, čām | āy-, āgam | āgam- | cæwyn |
giryan, girîn | girîn | bermayene | žəṛəl | bərma | berame, bame | greewag, grehten | burme | birme | girəstən | gerevesen, gereva | gerīstan/gerīye | griy-, bram- | barmâdan | kæwyn | ||
tarî/tarîk | tarî | tari | skəṇ, skaṇ, tyara | ul, gur, târica, târek | toki | tār | tariki | tārīk | tārīk, tār | tārīg/k | tārīg, tārēn | tārīk | sâmahe, sâma | tar | ||
kîj, kiç, kenîşk, düet (pehlewanî) | dot, keç | keyne, çêne/çêneke | lūr | titiye, dətar | kinə, kila | dohtir, duttag | lâku, kowr, kijâ(
|
kîjâ(girl), deter (daughter) | duxtər | doxter | doxtar | duxtar | duxt, duxtar | duxδar | čyzg (Iron), kizgæ (Digor) | |
řoj | roj | roce, roje, roze | wrəd͡z (rwəd͡z) | revj, ruz | ruj | roç | ruj | ruz, ruj | ruz | ru | rūz | rōz | raucah- | raocah- | bon | |
kirdin | kirin | kerdene | kawəl | kardan, kordan | karde | kanag, kurtin | gudən, kudən | hâkerden | saxtən | kerde | kardan | kardan | kartan | kạrta- | kәrәta- | kænyn |
derge/derke, derga | derî | ber, keyber, çêber | wər | darvâca | bə | dar, gelo, darwāzag | bər | dar, loş | dər | dər, dar | dar | dar | dar, bar | duvara- | dvara- | dwar |
mirdin | mirin | merdene | mrəl | bamarden | marde | mireg, murten | murdən | bamerden | mürdən | morde | mordan | murdan | mạriya- | mar- | mælyn | |
ker, gwêdirêj | ker | her | xər | astar, xar | hə, hər | har, her, kar | xar | xar | xər | xər | xar | xar | xæræg | |||
xwardin | xwarin | werdene | xwāṛə, xurāk / xwaṛəl | harden | harde | warag, warâk, wārten | xowrdən | xerâk / baxârden | xardən | harde | xordan / xurāk | parwarz / xwâr, xwardīg | parwarz / xwâr | hareθra / ad-, at- | xærinag | |
hêk/hêlke, tum | hêk | hak, akk | hagəi | merqâna, karxâ | morqana, uyə | heyg, heyk, ā morg | merqâne, tîm, balî | xaykərg | xā'a | toxm, xāya ("testicle") | toxmag, xâyag | taoxmag, xâyag | taoxma- | ajk | ||
zemîn, zewî, ʿerz, erd | erd, zevî | erd | d͡zməka (md͡zəka) | zemin | zamin | zemin, degār | zəmi, gel | zamîn, bene | xari | zemi | zamīn | zamīg | zamīg | zam- | zãm, zam, zem | zæxx |
êware | êvar | şan | māx̌ām (māš̥ām) | nomâzyar, nomâšon | shav | begáh | nemâşun | şangum | evāra | begáh | ēvārag | êbêrag | izær | |||
çaw/çaş | çav | çım | stərga | coš | čaş,gelgan | cham, chem | çum | çəş, bəj | çüm | tīya, çaş | čashm | čašm | čašm | čaša- | čašman- | cæst |
bawk, bab, babe | bav, bab | pi, pêr | plār | piyar, piya, dada | piya, lala, po | pet, pes | piyer, per | pîyer, per | piyər | bua | pedar, bābā | pidar | pid | pitar | pitar | fyd |
tirs | tirs | ters | wēra (yara), bēra | târs | tars | turs, terseg | barmas | taşe-vaşe, tars | tərsi | ters | tars, harās | tars | tars | tạrsa- | tares- | tas |
desgîran,xwşavest | dergistî | waşti | čənghol [masculine], čənghəla [feminine] | numzâ | nomja | nāmzād | nowmzəd | numze | nükürdə | nāmzād | - | - | usag | |||
xwş | xweş | weş, hewl | x̌a (š̥a), səm | xojir, xar | xoş | wash, hosh | xujir, xojir, xorum | xâr, xeş, xojir | xuş, xas, xub | xu | xoš, xūb, beh | dārmag | srîra | xorz, dzæbæx | ||
engust, pence,angus | tilî, pêçî | engışte/gışte, bêçıke | gwəta | anquš | anqiştə | changol, mordâneg, lenkutk | angus | əngüşt | kelek | angošt | angust | dišti- | ængwyldz | |||
agir/awir, ahir,ayer | agir | adır | wōr (ōr) | taš | otaş | âch, atesh, âs | taş | taş | ataş | taş, gor | ātaš, āzar | âdur, âtaxsh | ādur | âç- | âtre-/aêsma- | art |
masî | masî | mase | kəb | mâyi | moy | māhi, māhig | mæii | mâhî | mahi | māhi | māhi | māhig | māsyāg | masya | kæsag | |
çûn, řoştin, řoyiştin | çûn | şiayene | tləl | šiyen, bišiyan | şe | shoten | şown | şunen / burden | raftən | ro | ro/şo | şow/row | ay- | ai- | ay-, fra-vaz | cæwyn |
Yezdan, Xwedê, Xuda, Xodê, Xwa(y) | Xwedê, Xweda, Xudê | Homa/Huma/Oma | Xwədāi | Xədâ | Xıdo | Xoda, Hwdâ | Xuda | Xedâ | Xuda | xodā | Xodā, Izad, Yazdān, Baq | Xudā/Yazdān | baga- | baya- | xwycaw | |
baş, çak, xas | baş, rind | hewl, rınd, weş | x̌ə (š̥ə) | xâr, xojir | çok | zabr, sharr, jowain | xujir, xojir, xorum | xâr, xeş, xojir | xub, xas | xu | xub, nīkū, beh | xūb, nêkog, beh | vahu- | vohu, vaŋhu- | xorz | |
giya/gya | giya, çêre | vaş | wāx̌ə (wāš̥ə) | vâš | alaf | rem, sabzag | vaş | vâş | güyo | sozi, çame | sabzeh, giyāh | giyâ | giya | viş | urvarâ | kærdæg |
gewre,mezin | mezin, gir | gırd/gırs, pil | lōy, stər | pilla | yol, yal, vaz, dıjd | mastar, mazan,tuh | pila, pile | gat, pilla | kələ | gap | bozorg | wuzurg, pīl, yal | vazraka- | uta-, avañt | styr | |
dest, des | dest | dest | lās | bâl | dast | dast | das, bâl | das, bāl | dəs | das | dast | dast | dast | dasta- | zasta- | k'ux / arm |
ser | ser | ser | sər | kalla | sə, sər | sar, sarag, saghar | kalle, sər | kalle, sar | sər | sar | sar | sar | kalli | sairi | sær | |
dil/dił/dir(Erbil)/zil | dil | zerri/zerre | zṛə | dəl | dıl | dil, hatyr | dil | del, zel, zil | dül | del | del | dil | dil | aηhuš | zærdæ | |
asp/hesp/esp, hês(t)ir | hesp | estor/ostor/astor | ās [male], aspa [female] | asb, astar | asp | asp | asb, asp | asp, as | əs | asb | asb | asp, stōr | asp, stōr | aspa | aspa- | bæx |
mał, xanû, xanig, ghat | xanî | key/çê | kor | kiya | ka | ges, dawâr, log | sere, xowne | sere, xene | xunə | huna | xāne | xânag | demâna-, nmâna- | xædzar | ||
birsî | birçî, birsî (behdînî) | vêşan/veyşan | lwəga | vašnâ, vešir, gesnâ | vahşian | shudig, shud | vəşna, vişta | veşnâ | gisnə | gosna | gorosne, goşne | gursag, shuy | veşnâg | |||
ziman, zuwan | ziman | zıwan, zon, zuan, zuon, juan, jüan | žəba | zobun, zəvân | zivon | zewān, zobān | zəvon, zəvân | zivun, zebun | zuhun | zevu | zabān | zuwān | izβān | hazâna- | hizvā- | ævzag |
kenîn/pêkenîn, kenîn,xende,xene | kenîn | huyayene | xandəl/xənda | xurəsen, xandastan | sıre | hendag, xandag | purxe, xənde | rîk, baxendesten | xəndə | xana | xande | xande, xand | karta | Syaoθnâvareza- | xudyn | |
jiyan, jîn | jiyan | cuye, weşiye | žwəndūn, žwənd | zindәgi | jimon | zendegih, zind | ziviş, zindegi | zindegî, jan | həyat | zeŋei | zendegi, jan | zīndagīh, zīwišnīh | žīwahr, žīw- | gaêm, gaya- | card | |
mêrd, pîyaw, cuwamêr | mêr, camêr | mêrdek, camêrd/cüamêrd | səṛay, mēṛə | mardak, miarda | merd | merd | mərd | mard(î) | mərd | piyā | mard | mard | mard | martiya- | mašîm, mašya | adæjmag |
mang, heyv | meh, heyv | aşme, menge (for month) | spūgməi (spōẓ̌məi) | mâng | mang, owşum | máh | alâtiti, mâ
, ,âma |
ma, munek | ma | māh | mâh, mâng, mânk | māh | māh | mâh- | måŋha- | mæj |
dayik | dayik, dê | may, mar | mōr | mâr, mâya, nana | moa, ma, ina | mât, mâs | mâr, mær | mâr | may | dā(ya), dāle(ka) | mâdar | mâdar | dayek | mâtar | mâtar- | mad |
dem | dev | fek | xūla (xʷəla) | duxun, dâ:ân | gəv | dap | dəhən | dâhun, lâmîze | duhun | dam | dahân | dahân, rumb | åŋhânô, âh, åñh | dzyx | ||
naw, nêw | nav | name | nūm | num | nom | nâm | nowm | num | num | num | nâm | nâm | nâman | nãman | nom | |
şew | şev | şew | špa | šö, šav | şav | šap, shaw | şow | şow | şöü | şo | shab | shab | xšap- | xšap- | æxsæv | |
kirdinewe | vekirin | akerdene | prānistəl | vâz-kardan | okarde | pāch, pabozag | va-gudən/kudən | vâ-hekârden | vakardən | vākerde(n) | bâz-kardan, va-kardan | abâz-kardan, višādag | būxtaka- | būxta- | gom kænyn | |
aştî, aramî | aştî, aramî | haşti/aşti | rōɣa, t͡sōkāləi | dinj | aşiş | ârâm | aşt | âştî | salaməti, dinci | āş(t)i | âshti, ârâmeš, ârâmî, sâzish | âštih, râmīšn | râm, râmīšn | šiyâti- | râma- | fidyddzinad |
beraz,goraz | beraz | xoz/xonz, xınzır | soḍər, xənd͡zir (Arabic), xug | xu, xuyi, xug | xug | khug, huk | xi | xî | xug | xuk | xūk | xūk | hū | xwy | ||
cê(cêga), ga | cih, geh | ca | d͡zāi | yâga | vira | ja, jaygah, hend | jiga, jige | jâ | cigə, cə | jā | jâh/gâh | gâh | gâh | gâθu- | gâtu-, gâtav- | ran |
xwendin/xwêndin | xwendin | wendene | lwastəl, kōtəl | baxânden | hande, xwande | wánag, wānten | xowndən | baxinden, baxundesten | xundən | vane(n) | xândan | xwândan | kæsyn | |||
gutin, witin | gotin | vatene | wayəl | vâten, baguten | vote | gushag, guashten | gutən, guftən | baowten | guftirən, gaf saxtən | gute(n) | goftan, gap(-zadan) | guftan, gōw-, wâxtan | gōw- | gaub- | mrû- | dzuryn |
xweh, xweşk, xoşk, xuşk, xoyşk | xwîşk | waye | xōr (xʷōr) | xâke, xâv, xâxor, xuâr | hova | gwhâr | xâxur, xâxer | xâxer | xuvar | xuar | xâhar/xwâhar | xwahar | x ̌aŋhar- "sister" | xo | ||
giçke, qicik, hûr, biçûk | biçûk, hûr | qıc/qıyt, wırd/werdi | kūčnay, waṛ(ū)kay | qijel, ruk | hırd | gwand, hurd | kuçe, kuçi, kuji | peçik, biçuk, xurd | küçük, küşkin, kişgələ, kəm | koçek | kuchak, kam, xurd, rîz | kam, rangas | kam | kamna- | kamna- | chysyl |
law/kuř | kur, law | lac, laj | d͡zoy (zoy) | pur, zâ | zoə, zurə | possag, baç | vaçe, rika, rike, pisər | piser/rîkâ | kuk | kor | pesar, pur | pur, pusar | puhr | puça | pūθra- | fyrt |
can, giyan, rewan, revan | reh, can | roh, gan | sā | rəvân | con | rawân | jown | ro, jân | can | ravân, jân | rūwân, jyân | rūwân, jyân | urvan- | ud | ||
behar, wehar | bihar, behar | wesar/usar | spərlay | vâ:âr | əvəsor, bahar | bārgāh | vəhâr, bâhâr | vehâr | vasal | behār, vehār | bahâr | wahâr | vâhara- | θūravâhara- | ||
bilind/berz | bilind/berz | berz | lwəṛ, ǰəg | pilla | barz, bılınd | borz, bwrz | bulənd, bələnd | bilen(d) | bülünd | beleŋ | boland / bârz | buland, borz | bârež | barez- | bærzond | |
deh/de | deh | des | ləs | da | da | dah | da | da | də | da | dah | dah | datha | dasa | dæs | |
sê | sê | hirê/hiri | drē | so, se | se, he | sey | su, se | se | sə | se | se | sê | hrē | çi- | θri- | ærtæ |
gund, dêhat, dê, awayî | gund | dewe | kəlay | döh, da | di | dehāt, helk, kallag, dê | dih, male, kola | di | de | deh, wis | wiž | dahyu- | vîs-, dahyu- | vîs | qæw | |
xwastin, wîstin | xwestin | waştene | ɣ(ʷ)ux̌təl | begovastan, jovastan | piye | loath, loteten | xæsən, xæstən | bexâsten | xastən, vayistən | hāse | xâstan | xwâstan | fændyn | |||
aw | av | awe/awk, owe, ou | obə/ūbə | âv, ö | ov, wat(orandian dialect) | âp | ow, âv | ow | ou | ow | âb | âb/aw | aw | âpi | avô- | don |
key, kengî(Hewlêrî) | kengê, kîngê | key | kəla | key | keyna | kadi, ked | ken | ke | key, çüvəxti | ke | key | kay | ka | čim- | kæd | |
ba, wa (pehlewanî) | ba | va | siləi | vâ | vo | gwáth | vâ | var | bād | bâd | wâd | wa | vâta- | dymgæ / wad | ||
gurg, | gur | verg | lewə, šarmux̌ (šarmuš̥) | varg | varg | gurk | vərg | verg | gürg | gorg | gorg | gurg | varka- | vehrka | birægh | |
jin, afret, zindage,gyian | jin | cıni/ceni | x̌əd͡za (š̥əd͡za) | zeyniye, zenak | jen, jiyan | jan, jinik | zan | zan | zən | zena | zan | zan | žan | gǝnā, γnā, ǰaini-, | sylgojmag / us | |
sal/sał | sal | serre | kāl | sâl | sor, sal | sâl | sâl | sâl | sal | sāl | sâl | sâl | θard | ýâre, sarәd | az | |
bełê, a, erê / na, nexêr | erê, belê, a / na | ya, heya, ê / nê, ney, ni | Hao, ao, wō / na, ya | ahan / na | ha / ne, na | ere, hān / na | âhâ,æhæ/na | are / nâ | həri, hə / nə | a, ā / na | baleh, ârē, hā / na, née | ōhāy / ne | hâ / ney | yâ / nay, mâ | yâ / noit, mâ | o / næ |
dwênê, duêka | duho | vızêr | parūn | azira, zira, diru | zir, zinə | zí | diru | dîruz | deydi | diru | diruz | dêrûž | diya(ka) | zyō | znon | |
ک. سۆرانی | ک. کورمانجی | زازاکی | پەشتۆ | تاتیی ئێران | تاڵشی | بەلۆچی | گیلەکی | تەبەری | تاتیی قەوقاز | لوڕی | فارسی | پاڵەوی | پارتی | پارسیی کۆن | ئاڤێستایی | ئۆسێتی |
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ http://www.routledge.com/books/details/9780700711314/ ١ی تەممووزی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە زمانە ئێرانییەکان تێدایە. |