چیای شنگال
چیای شنگال یا چیایێ شنگالێ (بە عەرەبی: جبل سنجار، بە ئینگلیزی: Sinjar Mountains بە سوریانی: ܛܘܪܐ ܕܫܝܓܪ) زنجیرە چیایەکە بە درێژی ١٠٠ کیلۆمەتر (٦٢ میل) کە لە ڕۆژھەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا دەڕوات، بەرزدەبێتەوە لە سەرووی دەشتەکان پلە بە پلە لە دەوروبەری لە باکووری ڕۆژئاوای عێراق بۆ بەرزی ١٤٦٣ مەتر (٤٨٠٠ پێ). بەرزترین بەشی ئەم شاخانە کە درێژییەکەی نزیکەی ٧٥ کم (٤٧ میل)ە، لە پارێزگای نەینەوا دایە. بەشی ڕۆژئاوا و خوارەوەی ئەم چیایانە دەکەوێتە سووریا و درێژییەکەی نزیکەی ٢٥ کم (١٦ میل)ە. شاری شنگال تەنھا لە باشووری ئەو زنجیرە چیایەدایە.[٢][٣] ئەم چیایانە لەلایەن ئێزیدییەکانەوە بە پیرۆز سەیر دەکرێن.[٤][٥]
| چیای شنگال | |
|---|---|
| |
 وێنەی مانگی دەستکردی چیای شنگال. | |
| بەرزایی | ١٤٦٣ |
| بەرزی لە بنکەوە | بەرزترین لوتکە (چێل مێرا) |
| شوێن | |
 | |
| پۆتانی شوێن | 36°20′45″N 41°43′35″E / 36.34583°N 41.72639°Eپۆتانەکان: 36°20′45″N 41°43′35″E / 36.34583°N 41.72639°E[١] |
جوگرافیا
دەستکاری
چیای شنگال درێژکراوە و تا ڕادەیەکی زۆر کارستکراو لە بەرزییەکی ڕێژەیی نزیکەی ٥٠٠ بۆ ١٠٠٠ مەتر لە نیمچە وشکێکەوە لەناکاو بەرز دەبێتەوە، بەشێک لە کێڵگە وشکەکە بەکارھاتووە ئاستی نێوان ھەردوو ڕووباری دیجلە و خابوور و سەر بە جزیرە.[٦] نزیکەی ٦٠ کم لە ڕۆژھەڵاتەوە بۆ ڕۆژئاوا درێژ دەبێتەوە. لە بەرزترین خاڵی خۆیدا، چیای شنگال بە چێل مێرا(ھەروەھا چێرمێرە، "چل پیاو") دەگاتە ١٤٦٣ مەتر. ناوچەی لوتکەی لابراوە بەجۆرێک کە ئەمڕۆ لە چەند ڕیزێکی چین پێکھاتووە، لەو شوێنەی کە بەردەکانی ئیۆسین و کریتاسیۆس بەرکەوتوون. بەرزترین لوتکەکان لە بلۆکی بەردی لیمۆی بەھێز پێکھاتوون.[٧] لە دامێنی باشووری ڕیزەکەدا شاری شنگال ھەڵکەوتووە. ڕێگایەک کە لە سەدەی ١١ەوە بەکارھاتووە لە مووسڵەوە بۆ ڕەقە لە سووریا دەڕوات.
جیۆلۆجی
دەستکاری
چیای شنگال پێکھاتەیەکی دژە کلیناڵی شکێنراوە.[٨] ئەم شاخانانە لە دژە ھێڵێکی ناھاوسەنگ و دوو جار نوقم بوون پێکدێن، کە پێی دەوترێت " ئەنتیکلینی شەنگال"، کە ئەندامێکی باکووری بەرزی ھەیە، ئەندامێکی باشووری نەرم و لێوارێکی باکوور. لای باکووری دژە ھێڵەکە بە شێوەیەکی ئاسایی ھەڵەیە، کە لە ئەنجامدا دەبێتە ھۆی دووبارەبوونەوەی زنجیرەی چینە نیشتووەکان کە تێیدا بەرکەوتوون. ئەنتیکلینی شەنگال کە بە قووڵی وەرگەڕاوە ژمارەیەک پێکھاتەی نیشتوو لە تەمەنی کۆتایی کریتاسیۆسەوە تا نیوجینی سەرەتایی ئاشکرا دەکات. پێکھاتەی شیرانیشی کۆتایی کریتاسیۆس لە ناوەڕاستی چیای شەنگالدا سەرھەڵدەدات. لایەکانی ئەم زنجیرە چیایە پێکدێت لە چینە نوقمبووەکانی دەرەوەی پێکھاتەکانی شەنگال و عەلیجی (پالیۆسین تا سەرەتای ئیۆسین)؛ پێکھاتەی جەدالا (ناوەڕاست تا کۆتایی ئیۆسین)؛ پێکھاتنی سێریکاگن (مایۆسین سەرەتایی)؛ و پێکھاتەی ئەریبی (سەرەتای مایۆسین). چیای شەنگال بە بەرکەوتنی چینە نیشتووەکانی ناوەڕاست و کۆتایی مایۆسین دەورە دراون.[٩]
شاخەکە شوێنێکی پڕکردنەوەی ئاوی ژێر زەوییە و پێویستە ئاوی کوالێتی باشی ھەبێت، ھەرچەندە دوور لە شاخەکان کوالیتی ئاوی ژێر زەوی خراپە. بڕی شتەکان بەسە بۆ بەکارھێنانی کشتوکاڵی و کۆگاکان.[١٠]
شەنگالیت، کلۆریدی کالیسیۆمی شێدارکەرەوەیە کە وەک کانزای پەمەیی نەرم دروست بووە، لە پڕکردنەوەی وادی لۆکراودا دۆزرایەوە، لە بەرکەوتنی بەردی لیمۆدا لە نزیک شنگال.[١١]
ژمارەی دانیشتووان و مێژوو
دەستکاری
چیای شنگال لە ئێستاوە لە تۆمارەکاندا لە ھەزارەی دووەم و سێیەمی پێش زایین لە ژێر ناوی سەغەردا ھاتووە، کە ھەروەھا بۆ خوداوەندێک بەکاردەھێنرا کە پەیوەندی بە ھەمان ناوچەوە ھەبوو. لەو قۆناغەدا، ئەو مەودایە وەک سەرچاوەی بازاڵت سەیر دەکرا، ھەروەھا گوێزی جۆراوجۆر، بە تایبەتی فستق، وەک لە دەقەکانی ماری و میزۆپۆتامیادا بەڵگەی لەسەرە.[١٢]
شاخەکان بە پلەی یەکەم وەک سنووری ئیمپراتۆریەتەکان بە درێژایی مێژووی خۆی کاری کردووە؛ وەک گۆڕەپانی شەڕ لە نێوان ئاشوورییەکان و ئیمپراتۆریەتی ھیتییەکان کاری دەکرد، دواتر لە ساڵی ٥٣٨ پێش زایین لەلایەن پارتەکانەوە داگیرکرا. ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی لە بەرامبەردا لە ساڵی ١١٥ی زایینیدا شاخەکانی لە پارتییەکان داگیرکرد. لە ساڵی ٣٦٣ی زایینیەوە، لە ئەنجامی شەڕەکانی بیزەنتین-ساسانی، شاخەکان لە دیوی فارسی سنووری نێوان ھەردوو ئیمپراتۆریەتەکەدا کەوتبوون. ئەم کاریگەرییە فارسییە لانی کەم دوو سەد ساڵ بەردەوام بوو و بووە ھۆی ھێنانەکایەی ئایینی زەردەشتی لە ناوچەکەدا. لە سەدەی چوارەمدا کاریگەرییە مەسیحییەکان لەسەر شاخەکان بە باشی جێگیر بوو، لەگەڵ شەنگال کە بەشێکە لە ئەپستۆریای مەسیحی نەستۆری نوسەیبین.[١٣] لە کۆتایی سەدەی پێنجەمەوە دەست پێدەکات، شاخەکان بوونە شوێنی نیشتەجێبوونی بەنو تەغلیب کە ھۆزێکی عەرەبن.[١٤]
ناوچەکە لەلایەن ژەنەڕاڵی عەرەبی موسڵمان عییاد کوڕی غانم لە کاتی فەتحەکانی سەرەتای موسڵمانان لە ساڵانی ٦٣٠-٦٤٠ داگیرکرا و کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیسلامی، کە بەشێکە لە قەزای دیار ڕەبیعە لە پارێزگای جزیرە (میزۆپۆتامیای سەرەوە). دانیشتوانی مەسیحی ڕێگەیان پێدرا کە لە بەرامبەر پێدانی باجی ڕاپرسییەکەدا، باوەڕەکەیان پراکتیزە بکەن. بەرھەمی سریانی کۆتایی سەدەی حەوتەم بەناوی ئەپۆکالیپسی ساختە میتۆدیۆس کە لە شەنگال نووسراوە، ئاماژەیە بۆ دابەزینی کولتوری مەسیحی لەو ناوچەیە لە ماوەی دەیەکانی یەکەمی دەسەڵاتی موسڵماناندا. دیۆنیسیۆسی یەکەم تلمەھارۆیۆ، باوکسالاری سریانی سەدەی نۆیەم تۆمار دەکات کە عەتیقێکی دیاریکراو، کە ڕەنگە خەریجی بێت، یاخیبوونێکی لە دژی #ڕەوانەکەر ئومەوییەکان لە چیای شنگال وروژاندووە. مێژوونووسی عەرەبی سەدەی ناوەڕاست ئەلمەسعوودی ئاماژە بەوە دەکات کە تەریقەیەکی لاوەکی خەواریجەکان بە ناوی ئیبادیەکان ئامادەیییان لە ناوچەکەدا ھەبووە.
شانشینی حەمدانید کە لقێکی بەنو تەغلیب بوو، لە ساڵی ٩٧٠دا دەستی بەسەر شنگالدا گرت. لە کۆتایی سەدەدا، دیار ڕەبیعە لەلایەن بنەماڵەیەکی دیکەی عەرەبی، ئوقایلییەکان، داگیرکرا، کە پێدەچێت قەڵای ڕەسەنی شنگالیان دروستکردبێت. لە ماوەی ئەم سەدەیەدا ئێزیدییەکان بەوە ناسراون کە لە چیای شنگال نیشتەجێ بوون، و لە سەدەی دوازدەھەمەوە،[١٥] ناوچەی دەوروبەری شاخەکان بە شێوەیەکی سەرەکی ئێزدییەکان نیشتەجێ بوون.[١٦] کە ڕێزیان لێدەگرن و بەرزترینیان بەو شوێنە دەزانن کە کەشتیی نوحی تێدا نیشتەجێ بووە دوای لافاوەکەی کتێبی پیرۆز.[١٧] ئێزدییەکان لە قۆناغەکانی ململانێدا لە مێژوودا چیاکانیان وەک شوێنی پەناگە و ھەڵھاتن بەکارھێناوە. گێرترود بێڵ لە ساڵانی ١٩٢٠دا نووسیویەتی: "تا یەک دوو ساڵ لەمەوبەر ئێزدییەکان بێ وەستان لە شەڕدا بوون لەگەڵ عەرەبەکان و لەگەڵ ھەموو کەسێکی تردا."
ئاوەدانترین قۆناغی مێژووی شنگال لە سەدەی ١٢-١٣دا ڕوویداوە، سەرەتا بە دەسەڵاتی تورکمانەکان ئەتابەگ جکیرمیش لە ج. ١١٠٦–١١٠٧، لە ڕێگەی قۆناغی بەرزی کولتووری لە ژێر لقێکی کادێتی شانشینی زەنگید و کۆتایی ھاتنی بە دەسەڵاتی ئەیوبی. فەرمانڕەوای مەملوکی ئەرمەنی مووسڵ، بەدرئەدین لوعلوع، لە نیوەی یەکەمی سەدەی ١٣دا، سەرکردایەتی ھەڵمەتێکی کرد دژی ئێزیدییەکانی شاخ، کۆمەڵکوژکردنی ئێزیدییەکان و پیسکردنی گۆڕستانی دامەزرێنەر یان چاکسازیخوازی ئێزیدی شێخ ئادی کوڕی موسافیری ئومەوی لە دۆڵی لالش. بە نزیکەیی لە ھەمان سەردەمدا، ھۆزە کوردە موسڵمانەکانی سوننە ھەڵمەتی بەرفراوانیان دژی دانیشتوانی ئێزیدی دەستپێکرد.[١٨]
لە سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیدا، مێژوونووس ئەولیا چەلەبی ئاماژەی بەوە کردووە کە ٤٥ ھەزار ئێزیدی و بەناو کوردی بابوری لە چیای شنگال نیشتەجێ بوون، لە کاتێکدا شاری شنگال کورد و عەرەبی ھۆزی بەنو تەیی تێدا نیشتەجێ بوو. ئێزدییەکان زۆرجار لە سەردەمی عوسمانیدا مەترسییان بۆ سەر گەشتیاران بەناو شاخەکاندا دروست دەکرد و لە ساڵانی ١٨٥٠-١٨٦٤ دژی ئیمپراتۆریەت شۆڕشیان کرد. عوسمانییەکان نەیانتوانی بە زۆر دەسەڵاتی خۆیان بسەپێنن، بەڵام بە ھەوڵە دیپلۆماسییەکانی دەوڵەتمەداری ریفۆرمخواز میدحەت پاشا توانیان باج و گومرگ لە چیای شنگالدا بسەپێنن. لە کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا ئێزدییەکان لە کاتی ھەڵمەتەکانی حکومەتی عوسمانیدا تووشی گۆشەگیری ئایینی بوون، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی زۆر کەس ببنە مەسیحی بۆ ئەوەی حکومەت لە ئیسلامیکردن و پاڵنەرەکانی وەرگرتنی سەربازی بەدوور بگرن.[١٩]
لە ساڵی ١٩١٥ ئێزیدییەکان لە شنگال زۆرێک لە ئەرمەنییەکان و ئاشوورییەکانیان داڵدەدا کە لە جینۆساید ھەڵھاتبوون کە لەلایەن حکومەتی عوسمانییەوە ئەنجامدرابوو.[٢٠]
سەردەمی مۆدێرن
دەستکاریکاتێک ئینگلیزەکان دوای شکستپێھێنانی عوسمانییەکان لە جەنگی جیھانی یەکەمدا کۆنترۆڵی ناوچەکەیان بەدەستھێنا، شنگال بوو بە بەشێک لە ئیختیاری بەریتانی لە عێراق. لە کاتێکدا دەسەڵاتی بەریتانیا ئاستێکی پاراستنی لە گۆشەگیری ئایینی بە ئێزیدییەکان بەخشی، ھەروەھا بەشداری کرد لە نامۆبوونی کۆمەڵگا لە بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کوردی لەدایکبوو. دوای سەربەخۆیی عێراق، ئێزدییەکانی چیای شنگال بوونە بابەتی دەستبەسەرداگرتنی زەوی، ھەڵمەتی سەربازی و ھەوڵدان بۆ سەربازی لە شەڕەکانی دژ بە ناسیۆنالیستە کوردەکان لە باکووری عێراق. لە کۆتایی ساڵی ١٩٧٤ەوە دەستی پێکرد، حکومەتی سەرۆک سەددام حوسێن دەستی بە پڕۆژەیەکی ئەمنی کرد کە لەلایەن دەسەڵاتداران بە "ھەڵمەتێکی مۆدێرنکردن" ناوزەد کرا بۆ ئەوەی بەڕواڵەت باشترکردنی ئاو، کارەبا و ئاوەڕۆ بۆ گوندەکانی چیای شنگال. بە کردەوە حکومەتی ناوەندی ھەوڵی دەدا ڕێگری بکات لە چوونی ئێزدییەکان لە بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردە یاخیبووەکەی مەلا مستەفا بارزانی کە لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٥دا ڕووخا. لەو ھەڵمەتەدا ١٣٧ گوند کە زۆربەیان ئێزدی بوون خاپوور کران کە زۆربەیان لە چیای شنگال یان نزیکیان لە چیای شنگال کەوتوون. پاشان دانیشتووانەکە لە یازدە شارۆچکەی نوێدا نیشتەجێ کران کە لە ٣٠-٤٠ کیلۆمەتر (١٩-٢٥ میل) لە باکوور یان باشووری شاخەکانەوە دامەزران. ساڵی ١٩٧٦ ژمارەی خانووەکانی شارۆچکە نوێیەکان کە ھەموویان ناوی عەرەبییان لەسەر بوو، بەم شێوەیە بوو: ١٥٣١ لە حوتین، ١٣٣٤ لە قەحتانیە، ١٣٠٠ لە ئەلبار، ١١٩٥ لە ئەلتەمین، ١١٨٠ لە ئەلجەزیرە، ١١٢٠ لە ئەلیەرموک، ٩٠٧ لە ئەلوەلید، ٨٥٨ لە قادیسیە، ٨٣٨ لە ئەل- عەدنانیە، ٧٧١ لە ئەندەلوس و ٥١٠ لە ئەلعوروبە.[٢١] لەم ھەڵمەتەدا پێنج گەڕەکی شاری شنگال بەعەرەب کران؛ ئەوانیش بریتی بوون لە بەر بەرۆژ، سەرایێ، کەلھێی، بورج و بەرشەی، کە دانیشتووانیان گواسترانەوە بۆ شارۆچکە نوێیەکان یاخود شوێنەکانی تری عێراق و عەرەبەکان جێگەیان گرتەوە. لە سەرژمێرییەکانی ساڵانی ١٩٧٧ و ١٩٨٧دا، ئێزدییەکان ئەرکیان پێدرابوو کە وەک عەرەب خۆیان تۆمار بکەن و لە ساڵانی نەوەدەکاندا زەوی زیاتری ناوچەکە بەسەر عەرەبدا دابەشکرانەوە.[٢٢]
ململانێی دەوڵەتی ئیسلامی
دەستکاریلە مانگی ئابی ٢٠١٤دا بە مەزەندەکردنی ٤٠[٢٣] بۆ ٥٠ ھەزار[٢٤] ئێزیدی بەرەو چیا ھەڵھاتوون، ئەوەش دوای ھەڵکوتانە سەر شاری شنگال لەلایەن ھێزەکانی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش)ەوە، کە لە ٣ی ئابدا کەوتە دەست داعش.[٢٥] ئاوارەکانی ئێزدی لەسەر شاخەکە ڕووبەڕووی ئەو شتە بوونەتەوە کە کارمەندێکی فریاگوزاری بە "جینۆساید" ناوی بردووە لەسەر دەستی داعش.[٢٦] ئێزیدییەکان کە بەبێ ئاو و خۆراک و سێبەر و پێداویستی پزیشکی گیریان خواردبوو، ناچار بوون پشت بە ئاو و خۆراکی کەم ببەستن کە لەلایەن ھێزەکانی ئەمریکا و بەریتانیا و ئوسترالیا و عێراقەوە بە فڕۆکە دەخرانە خوارەوە.[٢٧] تا ١٠ی ئاب، پارتی کرێکارانی کوردستان(پەکەکە) و یەکینەکانی پاراستنی گەل(یەپەگە) و ھێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان بە کردنەوەی ڕێڕەوێک لە شاخەکانەوە بۆ رۆژئاوای نزیک، بەرگرییان لە نزیکەی ٣٠ ھەزار کەس لە ئێزیدییەکان کرد، لە ڕێگەی جادەی چەزا و تلکۆچەرەوە، و لەوێشەوە بۆ ھەرێمی کوردستان.[٢٨][٢٩] حەیدەر شەشو فەرماندەیی میلیشیایەک بوو کە شەڕی گەریلایان لە دژی داعش ئەنجامدا.[٣٠] ھەرچەندە ھەزارانی دیکەش تا ١٢ی ئابی ٢٠١٤ لەسەر شاخەکە گیریان خواردبوو. باس لەوە کراوە کە ٧ ھەزار ژنی ئێزدی بە کۆیلە گیراون و زیاتر لە ٥ ھەزار پیاو و ژن و منداڵ کوژراون، ھەندێکیان سەریان بڕیوە یان بە زیندووی لە دامێنی گردەکاندا نێژراون، ئەمەش لە چوارچێوەی ھەوڵێکدا بۆ چاندنی ترس و گوایە پیسکردنی ئەو چیایەی کە ئێزدییەکان بە پیرۆزی دەزانن.[٣١] ئەو کچە ئێزدیانەی کە گوایە لەلایەن چەکدارانی داعشەوە دەستدرێژییان کردووەتە سەریان، لە چیای شەنگالەوە بازیانداوە و گیانیان لەدەستداوە، وەک لە بەیاننامەیەکی شایەتحاڵەکاندا باسکراوە.[٣٢]
ئەمانەش ببینە
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ The WGS84 coordinates given here were calculated using detailed topographic mapping and are in agreement with adventurestats Archived ٢٠١٣٠٦٣٠١٠٠٩١٣ at WebCite. They are unlikely to be in error by more than 2". Coordinates showing Everest to be more than a minute further east that appeared on this page until recently, and still appear in Wikipedia in several other languages, are incorrect.
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Edgell, H. S. 2006. Arabian Deserts: Nature, Origin, and Evolution. Springer, Dordrecht, The Netherlands. 592 pp.
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Numan, N. M. S., and N. K. AI-Azzawi. 2002. Progressive Versus Paroxysmal Alpine Folding in Sinjar Anticline Northwestern Iraq. Iraqi Journal of Earth Science. vol. 2, no.2, pp.59-69.
- ^ https://www.huffpost.com/entry/iraqi-kurds-no-friend-but_b_4045389
- ^ https://www.rudaw.net/english/middleeast/iraq/20102014
- ^ https://web.archive.org/web/20151126174536/http://www.flickr.com/photos/somethingwitty/135351516/
- ^ Jabal Sinjar. In: Westermann Lexikon der Geographie. 2. Auflage. Braunschweig 1973.
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Edgell, H. S. 2006. Arabian Deserts: Nature, Origin, and Evolution. Springer, Dordrecht, The Netherlands. 592 pp.
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Numan, N. M. S., and N. K. AI-Azzawi. 2002. Progressive Versus Paroxysmal Alpine Folding in Sinjar Anticline Northwestern Iraq. Iraqi Journal of Earth Science. vol. 2, no.2, pp.59-69.
- ^ https://discovery.ucl.ac.uk/id/eprint/1349178/
- ^ https://rruff.info/doclib/mm/vol43/MM43_643.pdf
- ^ http://publikationen.badw.de/en/rla/index#10435
- ^ http://etheses.dur.ac.uk/5832/1/5832_3247.PDF?UkUDh:CyT
- ^ https://referenceworks.brillonline.com/search?s.q=Sindjar&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&search-go=Search
- ^ http://edition.cnn.com/2014/08/10/world/meast/iraq-isis-sinjar/index.html
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Fuccaro, Nelida (1999). The Other Kurds: Yazidis in Colonial Iraq. London: I.B.Tauris. pp.
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Parry, Oswald Hutton (1895). Six Months in a Syrian Monastery: Being the Record of a Visit to the Head Quarters of the Syrian Church in Mesopotamia: With Some Account of the Yazidis Or Devil Worshippers of Mosul and El Jilwah, Their Sacred Book. London: H. Cox. p.
- ^ 101. Savelzberg, Eva; Hajo, Siamend; Dulz, Irene (July–December 2010). "Effectively Urbanized: Yezidis in the Collective Towns of Sheikhan and Sinjar". Études rurales (186): 101–116.
- ^ 103. Savelzberg, Eva; Hajo, Siamend; Dulz, Irene (July–December 2010). "Effectively Urbanized: Yezidis in the Collective Towns of Sheikhan and Sinjar". Études rurales (186): 101–116.
- ^ "The Complexity of the Assyrian Genocide". Genocide Studies International. 9 (1): 83–103.
- ^ 104. Savelzberg, Eva; Hajo, Siamend; Dulz, Irene (July–December 2010). "Effectively Urbanized: Yezidis in the Collective Towns of Sheikhan and Sinjar". Études rurales (186): 101–116.
- ^ 105. Savelzberg, Eva; Hajo, Siamend; Dulz, Irene (July–December 2010). "Effectively Urbanized: Yezidis in the Collective Towns of Sheikhan and Sinjar". Études rurales (186): 101–116.
- ^ https://www.theguardian.com/world/2014/aug/07/40000-iraqis-stranded-mountain-isis-death-threat
- ^ https://news.un.org/en/story/2014/08/474772-northern-iraq-un-voices-concern-about-civilians-safety-need-humanitarian-aid#.U-ppGGNCxI0
- ^ https://www.lemonde.fr/proche-orient/article/2014/08/03/irak-la-ville-de-sinjar-tombe-aux-mains-de-l-etat-islamique_4466279_3218.html
- ^ https://www.bbc.com/news/world-middle-east-28756544
- ^ https://www.lemonde.fr/proche-orient/article/2014/08/12/la-syrie-en-guerre-accueille-1-000-familles-de-refugies-fuyant-l-irak_4470547_3218.html
- ^ https://www.wsj.com/articles/kurds-with-u-s-aid-push-to-take-mosul-dam-1408322338
- ^ https://www.lefigaro.fr/international/2014/08/10/01003-20140810ARTFIG00116-irak-les-frappes-americaines-se-poursuivent-tandis-que-les-yazidis-fuient-les-djihadistes.php
- ^ https://www.nytimes.com/2018/04/02/magazine/iraq-sinjar-checkpoints-militias.html?smid=tw-nytimesatwar&smtyp=cur
- ^ https://atlantico.fr/pepites/etat-islamique-en-irak-decapites-crucifies-ou-executes-yezidis-sont-massacres-djihadistes-1698567.html ٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ https://www.rudaw.net/english/kurdistan/140820142
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە چیای شنگال تێدایە. |