لالش

لالش یان لالەش پەرستگە و شوێنی پیرۆزی ئێزیدییەکانە کە دەکەوێتە ناو دۆڵێک لە قەزای شێخان لە پارێزگای دھۆکدا. ئێزیدییەکان لایان وایە ھیچ نەبێت جارێک سەردانی لالش بکەن، ئەمەش ھاوشێوەی حەجی موسڵمانان وایە. لە کاتی چوونە لالش سەردانی گۆڕەکەی شێخ عەدی کوڕی موسافر دەکەن.

لالش
شوێنی پیرۆز
لالشا نورانی - Lalish - لالش
شوێنی گۆڕی شێخ ئادی
وڵات	کوردستان عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	دھۆک دیفاکتۆی نەینەوا
قەزا	شێخان
دامەزراندن	١٤١٤
بەرزایی	٨٤٩ مەتر (٢٬٧٨٥ پێ)

پەرستگاکە لە سەرووی شارۆچکەی شێخانەوەیە، کە پێش گۆشەگیری لەسەر ئێزدییەکان لەلایەن داعشەوە دووھەمین ژمارەی دانیشتوانی ئێزیدی ھەبووە. پەرستگاکە نزیکەی شەست کیلۆمەتر لە باکووری مووسڵەوە دوورە و ١٤ کیلۆمەتر لە ڕۆژئاوای شارۆچکەی شێخانەوە دوورە. پەرستگاکە لە بەرزی نزیکەی ھەزار مەتر لە ئاستی دەریاوە دروستکراوە و دەکەوێتە نێوان سێ شاخ، لە رۆژئاوا ھیجرەت، لە باشووری میسات و لە باکور عەرەفات.

چاوەڕوان دەکرێت لانیکەم جارێک لە ژیانیاندا، ئێزدییەکان بۆ سەردانی گۆڕی شەخ عەدی و شوێنە پیرۆزەکانی دیکە، زیارەتێکی شەش ڕۆژە بکەن بۆ لالش. ئەم شوێنە پیرۆزانەی تر مەزارگەیەکن کە تایبەتن بە بوونەوەرە پیرۆزەکانی تر. دوو کانیاوی پیرۆز ھەیە کە پێیان دەوترێت زەمزەم و کانییە سپی. لە خوار پیرۆزگای شێخ ئادی کە گۆڕی شێخ حسنیشی تێدایە لەناو ئەشکەوتێکدا ھەڵکەوتووە.

ھەروەھا لالیش شوێنی پرا سەڵات(پردی سیرات) و شاخێکە بە ناوی چیای عەرەفات کە شوێنی گرنگی لە ئایینەکانی تردا ھەیە. ھەروەھا چاوەڕوان دەکرێت ساڵانە ئێزیدییەکانی دانیشتووی ناوچەکە زیارەتێک بکەن بۆ بەشداریکردن لە جەژنی پاییزی مەجلیسی حەوت ڕۆژە، کە لە نێوان ٦ بۆ ١٣ی تشرینی یەکەم ئاھەنگ دەگێڕدرێت.

لە ساڵی ١٩٩١ەوە دەکەوێتە قەزای شێخان.

مێژوو

مێژووی پەرستگای لالیش نزیکەی ٤٠٠٠ ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە.

لە سەرەتای سەدەی دوازدەھەمدا، شێخ ئادی کوڕی موسافیری ئومەوی رووی لە لالیش کرد. ئادی لە ساڵی ١١٦٢ کۆچی دوایی کرد و بەخاک سپێردرا. لە شەڕێکی گەورەدا دژی ئێزدییەکان لە ساڵی ١٤١٥ گۆڕی ئادی ڕوخێندرا.

دۆڵی لالیش لە ساڵی ١٨٩٢ لەلایەن ھۆزە موسڵمانەکانی دەوروبەرەوە بە سەرکردایەتی عوسمانییەکان خراوەتە ژێر دەستی، گۆڕستانی پیرۆزە ئێزدییەکان تاڵان کراون و زیانیان پێگەیشت و پەرستگای لالیش کرا بە قوتابخانەی قورئان. داگیرکردنی پەرستگاکە لە کۆتاییدا بووە ھۆی یاخیبوونێکی توند و بەربڵاوی ئێزیدییەکانی شێخان و شنگال لە دژی عوسمانییەکان و ھۆزە کوردە موسڵمانەکانی دراوسێ. تا ساڵی ١٩٠٤ بوو کە ئێزیدییەکان بە سەرکردایەتی میر عەلی بەگ سەرکەوتوو بوون لە وەرگرتنەوەی زۆرەملێی پەرستگاکەیان و دەرکردنی موسڵمانان.

لە ٣ی ئابی ٢٠١٤ەوە، ئاوارەکانی ئێزیدی لە شنگال ھەڵھاتن و لە پەرستگاکەدا پەنایان گرت، دوای ئەوەی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام شنگال و دەوروبەری خستە ژێر گەمارۆوە. کاتێک نزیکەی ٥٠ ھەزار ئێزیدی کە لەسەر چیای شنگال گیریان خواردبوو لە ڕێگەی ڕێڕەوێکی وشکانی کە لەلایەن یەکەکانی پاراستنی گەل(یەپەگە) و پارتی کرێکارانی کوردستان(پەکەکە) کرایەوە، ئازاد کران، زۆرینەیان لە ڕێگەی سووریاوە ھەڵھاتن و بە دەوری باکووری زنجیرە چیای شەنگالدا سووڕانەوە بۆ ئەوەی بگەنە لالیش و شێخان لە ھەرێمی کوردستان.

پەسنکردنی پیرۆزگاکە

گرنگترین پیرۆزگا لە لالش گۆڕی شێخ ئادی کوڕی موسافیری ئومەوی کە گرنگترین پیرۆزی ئێزیدییەکانە. قوبەیەکی گەورە(گومەز) بەرز دەبێتەوە بەسەریدا، کە لە دوورەوە دەبینرێت. لە لای ڕاستی قوبەکە گۆڕی پیرۆزی شێخ حەسەن و لە لای چەپی قوبەکە کەمێک بچووکتری شێخ موز ھەیە. لە بەردەم پیرۆزگای شێخ ئادی، ئەو شوێنە ھەیە کە پێی دەوترێت سوقا مێریفێتێ، گۆڕەپانێکی گەورەیە کە زیارەتکاران تێیدا دەمێننەوە و لە جەژنەکاندا ئاھەنگ دەگێڕن.

جگە لەوەش لە لالش دوو کانیاوی پیرۆز ھەیە، کانیا سپی و کانیا زمزم کە دەوترێت بەستراوەتەوە بە بیری زەمزەم لە مەککە. ھەردوو کانییەکە لە دوو شوێنی سەربەخۆوە سەرچاوە دەگرن و پێکەوە لە پشت گۆڕی شێخ ئادی دەڕژێن، وردتر لە کوچەی گەیی. یەکگرتنی ئەو دوو کانییە کە پێی دەوترێت مێرزێت بێھرە لە ڕێگەی نافورە بچووکەکانەوە دەبینرێت. لە تەنیشت ئەم بیرەوە گۆڕێک ھەیە. بەپێی بیروباوەڕی ئێزدییەکان دەوترێت گۆڕی ئادەمە. منداڵانی ئێزدی لە بەھاری سپیدا مەعموود(ھەڵکێشان لە ئاو بۆ پیرۆزی) دەکرێن. ئەوانەی دەرفەتیان نییە خۆیان بێنە لالش دەتوانن بە یارمەتی ئەو کەمۆڵانە کە ئاوی کانی سپی تێدایە مەعمودیەتیان لێ وەربگیرێت.

لە بنی دۆڵی لالش پردی سەڵات (پرا سەڵات) ھەیە. پیرۆزەکان لە ناشرینەکان جیا دەکاتەوە. دەتوانرێت تەنھا بە پێی پەتی بچێتە ناو ناوچە پیرۆزەکەوە. لە سەرووی دۆڵی لالیشەوە چیای عەرەفات ھەیە کە بەردی پیرۆزی فەلەک ("بەخت")ی لەسەرە. زۆربەی ئەو زیارەتکارانەی کە دێنە لالش، سەرکەوتن بەسەر ئەم شاخەدا بە ئەرکی دەزانن. ئەوەی کە لێرەدا کانییەکی زەمزەم و کێوی عەرەفە ھەیە، وەک لە مەککە، لەلایەن ئێزدییەکانەوە ڕوون دەکرێتەوە کە شێخ ئادی لە ماوەی ژیانیدا ئەو دووانەی بۆ لالش گواستۆتەوە.

ساڵنامەی فێستیڤاڵی ئێزدیدا

ئێزدییەکان بە شێوەیەکی سەرەکی لە چوارچێوەی فێستیڤاڵی ساڵانەی ئێزدییەکان جەژنا جەماعییە("جەژنی پێکەوەبوون") لە ٦ تا ١٣ی نیسان سەردانی لالش دەکەن. بەڵام لە کاتەکانی دیکەشدا، وەک فێستیڤاڵی سەری ساڵ لە مانگی نیساندا (چارشەما سۆر/عیدا سەری ساڵ) و فێستیڤاڵی ڕێزلێنان لە خودا لە مانگی کانوونی دووەمدا (عیدا ئەزی). فێستیڤاڵی سەری ساڵ ھەمیشە لە سێیەم چوارشەممەی مانگی نیساندا بەڕێوەدەچێت. ڕۆژی چوارشەممە بۆ ئێزدییەکان جەژنە، چونکە دەوترێت فریشتەی پیرۆز مەلەک تاووس لە ڕۆژێکی چوارشەممەدا زەوی زیندوو کردووەتەوە. لە بەرامبەردا فێستیڤاڵی ڕێزلێنان لە خودا لە سێیەم ڕۆژی ھەینی مانگی کانوونی دووەم بەڕێوەدەچێت، واتە ھەموو ساڵێک بەروارەکە دەگۆڕێت. ئێزیدییەکان لە لالشەوە زەوی پیرۆز لەگەڵ خۆیان دەھێنن، کە بە ئاوی پیرۆزی کانیی کانییە سیپی دروست دەبێت بۆ تۆپی ڕەق. بە "بەردی پیرۆز" دادەنرێت (سنگ بەرات) و لە زۆرێک لە مەراسیمە ئاینییەکاندا ڕۆڵێکی گرنگ دەبینن. بە پێچەوانەوە زیارەتکاران قوماشی وەک پەتۆ و زەیتی گوڵەبەڕۆژە و ئاژەڵیش وەک بەخشین دەھێنن. قوماشەکان بۆ داپۆشینی گۆڕە پیرۆزەکان بەکاردەھێنرێن. حاجیەکان قوماشەکان گرێ دەدەن و ئاواتێک دروست دەکەن. پەتووەکە دەکاتە فتیلی بچووک. ئەم فتیڵانە بۆ ڕووناککردنەوەی دۆڵی لالش بەکاردەھێنرێن.

خزمەتکارەکانی لالش

ئێزدییەکانی دوو گوندی دووانەکەی بەعشیقە و بەحزانێ بە پلەی یەکەم ئەرکی پاراستنی پیرۆزگای لالشیان لە ئەستۆدایە. بە خزمەتکاری لالش دادەنرێت. ھەموو ئێوارەیەک گەنجێکی زگوورد لە ماڵی بەناو فەقیر ٢٣١ پڵیتەی دیاریکراو بەو فتیڵ و نەوتەی کە زیارەتکاران ھێناویانە، لالش ڕووناک دەکاتەوە. ئەم چرایانە کە تا بەرەبەیان دەسوتێن، بە ھێمای نێردراوانی پیرۆز و باوباپیران و فریشتەکان و ھتد دادەنرێت. ئەم کولتە ئاگرییە لە بیروباوەڕی دێرینی ئێزیدییەکانەوە ھاتووە، کە ئێزدییەکان باوەڕیان بە ئاگر ھەبووە وەک ھێزی باڵای سەر زەوی.

لالش لە ئەدەبدا

• لە ڕۆمانی کارل مەی لە ڕێگای کوردستانی کێویدا، دۆڵی "شێخ ئادی" (پارس پرۆ تۆتۆ بۆ لالش) دیمەنی شەڕ و پێکدادانی نێوان ئێزیدییەکان و سەربازانی عوسمانییە.

• مەلای جزیزی لە یەکێ لە شیعرەکانیدا ناوی لالشی ھێناوە:

دلگەشتەمە ژ دەیرێ، ناچم کەنیشتەیێ قەت

میحرابی وی ب من ڕا، وەر دا بچینە لالش

وێنە

• 

  فێستیڤاڵی لالیش لە ڕۆژی سەری ساڵی ئێزیدی ساڵی ٢٠١٧

• 

  زیارەتکاران و نوێژخوێنان لە مەزارگەی خاتوونە فێکسرا لە لالیش، لەگەڵ میچەویری مەزارەکە، شێخ میرزا (دووەم لە چەپەوە)، ناوەڕاستی ٢٠١٩

• 

  پردی پیرە سەڵات لە لالش

• 

  ئەو قوماشە ڕەنگاوڕەنگانەی کە بۆ داپۆشینی گۆڕەکانی ناو پیرۆزگای لالیش بەکاردەھێنران.