پارێزگای کەرکووک
پارێزگای کەرکووک (بە عەرەبی: محافظة كركوك،[٢] بە ئینگلیزی: Kirkuk Governorate,[٣] بە تورکمانی: Kerkük ili ,[٤]بە سوریانی:ܣܠܘܟ ܣܠܘܟ)یەکێکە لە پارێزگاکانی عێراق و ھەرێمی کوردستان دەکەوێتە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق. ناوەندەکەی شاری کەرکووکە. بەسەر چوار قەزادا دابەشکراوە. ڕووبەری ئەم پارێزگایە ٩٬٦٧٩ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە (٣٬٧٣٧ میل چوارگۆشە). لە ساڵی ٢٠١٧ ژمارەی دانیشتووانی مەزەندەکراو ١٬٢٥٩٬٥٦١ کەس بووە.[٥]
پارێزگای کەرکووک | |
|---|---|
| بە عەرەبی: محافظة كركوك بە ئینگلیزی: Kirkuk Governorate | |
   چەند وێنە و نەخشەیەکی پارێزگای کەرکووک | |
 ئاڵا | |
 پارێزگای ھەڵەبجە | |
| وڵات |  کوردستان عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان (ناوچە جێناکۆکەکان) |
| مەڵبەند | کەرکووک |
| ژمارەی قەزاکان | ٤ |
| ژمارەی ناحیەکان | ١٦ |
| ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان | ١٢ |
| بوون بە پارێزگا | ١٩٢٤ |
| دەسەڵات حکوومەتی خۆجییی | |
| • جۆر | ئەنجومەنی پارێزگای کەرکووک |
| • پارێزگار | ڕاکان جبوری |
| • ژ. ئەندامانی ئەنجومەن | ٢٨ |
| ڕووبەر | |
| • پارێزگا | ٩٬٦٧٩ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٣٬٧٣٧ میلی چوارگۆشە) |
| • ئاو | ٣٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٠٠ میلی چوارگۆشە) ٢% |
| • شاری | ٣٫٤٠٤ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٫٣١٤ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ٢٢٥ مەتر (٧٣٨ پێ) |
| بەرزترین بەرزایی | ٣٦٠٧ مەتر (١١٬٨٣٤ پێ) |
| نزمترین بەرزایی | ٢٥٠ مەتر (٨٢٠ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٨) | |
| • پارێزگا | ١٬٥٩٧٬٨٧٦ |
| • چڕی | ١٦٠ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٤٠٠ کەس لە میلی چوارگۆشە) |
| سەرناوی دانیشتوو | کەرکووکی |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی (سۆرانی)، عەرەبی، تورکمانی و سوریانی |
| • ئایین | ئیسلام(سوننە و شیعە)، یارسان و مەسیحی |
| • ب پ م(٢٠١٧) | ٠٫٧٠٦[١] بەرز · ٢ەم بۆ ١٧ |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٤:٣٠ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٩٦٤+ |
| وێبگە | https://www.kirkuk.gov.iq/ |
پارێزگاکە تا ساڵی ١٩٧٦ ناوی پارێزگای کەرکووک بووە، دواتر ناوی پارێزگاری ئەل تەئمیم بووە، بە واتای «نیشتمانبوون»، کە ئاماژەیە بۆ خاوەندارێتی نیشتمانی لە یەدەگی نەوت و گازی سروشتی ناوچەکە. لە ساڵی ٢٠٠٦ ناوی «پارێزگاری کەرکوک» گەڕێنرایەوە.
دەسەڵاتی پارێزگادەستکاری
- پارێزگار:ڕاکان سەعید ئەلجەبووری.
- سەرۆکی ئەنجومەنی پارێزگا (PCC): ڕێبوار تاڵەبانی.[٦]
قەزاکاندەستکاری
| قەزا | دانیشتووان لە ٢٠١٨دا |
|---|---|
| کەرکووک | ٩٧٤٬٨٢٤ |
| دووبز | ٥٠٬٢٤١ |
| داقووق | ٦٦٬٤٣٣ |
| حەویجە | ١٢٠٬٦٧٩ |
ناودەستکاری
تا ساڵی ٢٠٠٨ ئەو پارێزگایە ناونرا پارێزگای تەئمیم، ئەمەش وەک ئاماژەیەک بۆ بڕیاری بە نیشتمانیکردنی نەوتی عێراق لە سەرەتای حەفتاکانی سەدەی بیستەمدا، تاوەکو بڕیارێک لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقەوە بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی دەرچوو بۆ گەڕانەوە ناوەکە بۆ کەرکووک.[٧]
پیشەسازی نەوتدەستکاری
بە بەرھەمھێنانی نەوت بەناوبانگە، بەو پێیەی شەش کێڵگەی نەوتی تێدایە، گەورەترینیان لە شاری کەرکووکە، کە یەدەگی نەوتی نزیکەی ١٣ ملیار بەرمیلە. نەوتی باکوور لە ڕێگەی بۆری نەوتی باکوورەوە ھەناردەی بەندەری جەیھانی تورکیا دەکرێت.
جوگرافیادەستکاری
پارێزگای کەرکووک ھاوسنوورە لەگەڵ پارێزگای ھەولێر و پارێزگای سەلاحەددین و پارێزگای سلێمانی. لە ساڵی ١٩٤٧ پارێزگای کەرکووک بە ڕووبەری ٢٠٣٥٥ کیلۆمەتر دووجا لە ڕووی ئیدارییەوە بەسەر قەزای چەمچەماڵ و قەزای داقووق و قەزای کەرکووک و قەزای کفری دابەشکرا. لە ساڵی ١٩٦٢ دا دابەشکردنی خاکی پارێزگاکە گۆڕدرا و ئێستا لە قەزاکانی چەمچەماڵ و حەویجە و کەرکووک و کفری و توزخورماتوو پێکھاتبوو. لە ساڵی ١٩٧٠ەوە دەست پێدەکات، ھەندێک قەزا لە بازنەی کەرکووک دابڕێنران و پەیوەست بوون بە پارێزگاکانی دراوسێ. لە ساڵی ١٩٧٥ قەزای چەمچەماڵ و قەزای کەلار لە پارێزگای کەرکووک جیاکرانەوە و بە پارێزگای سلێمانی بەسترانەوە و قەزای کفری بە پارێزگای دیالە و قەزای دووزخورماتوو بە پارێزگای سەلاحەددین یەکتریان گرتەوە. لە ساڵی ١٩٩٧دا خاکی پارێزگای کەرکووک بە شێوەیەکی بەرچاو کەمکرایەوە بۆ ٩٦٧٩ کیلۆمەتر دووجا، ئێستا ڕووبەری پارێزگاکە ١٠٢٨٢ کیلۆمەتر دووجایە، ناوەندی ئیداری شاری کەرکووکە.
دابەشی کارگێڕیدەستکاری
| قەزاکان | دانیشتووان، ٢٠٠٣ |
|---|---|
| قەزای کەرکووک | ٦٢٢٬٢٤٩ |
| قەزای حەویجە | ١٥١٬٢٦٧ |
| قەزای داقووق | ٤٠٬٢٣٧ |
| قەزای دووبز | ٣٤٬٢٥٤ |
| سەرجەم | ٨٤٨٬٠٠٧[٨] |
دیمۆگرافیدەستکاری
سنوورەکانی پارێزگای کەرکووک لە ساڵی ١٩٧٦ دەستکاری کران؛ کاتێک ٤ قەزا زیادکرا بۆ پارێزگای سلێمانی و پارێزگای دیالە و پارێزگای سەلاحەددین. بەم ٤ قەزایە، لە پارێزگای کەرکووک کورد زۆرینەیەکی ڕوونی پێکدەھێنا.[٩] پارێزگاری کەرکووک لە پارێزگای نەینەوا، قەزای زابی عەرەبی خرایە سەر.[١٠]
لەگەڵ سیاسەتەکانی بەعەرەبکردنی حیزبی بەعس، ژمارەی عەرەبەکان لە سەرژمێرییە فەرمییەکان لە ماوەی ٤٠ ساڵدا پێنج ھێندە زیادی کردووە، بەڵام جێی متمانەترین زانیارییەکان کە ئاماژەن بۆ دابەشبوونی نەتەوەیی پارێزگاکە بریتین لە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٧.[١١] ژمارەی کورد لە ساڵی ١٩٥٧ تا ساڵی ١٩٧٧ تاڕادەیەک بە بەردەوامی ماوەتەوە، کەمبوونەوەی ژمارەیان ھاوکاتە لەگەڵ پرۆسەی بەعەرەبکردنی لە ساڵانی نەوەدەکاندا. تورکمانەکان کاریگەری جدییان لەسەر بوو بەھۆی گۆڕینی سنوورەکانی کەرکووک لەلایەن بەعسەوە ڕێژەکەیان لە ٢١٪ بۆ ٧٪ دابەزی.
لە ساڵی ١٩٧٧ەوە ٢٠٠٠ مەسیحی (ئاشووری) وەک عەرەب تۆمارکراون. لە کۆتایی شەڕی کەنداو تا ساڵی ١٩٩٩ نزیکەی ١١ ھەزار خێزانی کورد لە کەرکووک ڕاگوێزراون.[١٢] لەدوای لەشکرکێشی ٢٠٠٣ بۆ سەر عێراق تا ئێستا ١٠٠ ھەزار کورد گەڕاونەتەوە شاری کەرکووک.[١٣]
بەپێی سەرژمێری ساڵی ١٩٩٧، عەرەب ٤٥٪ی دانیشتووانی پارێزگای کەرکووک پێکدەھێنن، و لە: قەزای حەویجە، قەزای داقوق، قەزای دیبس، ناحیەی ئەلملتەقە لە قەزای کەرکووک، و بەشێکیشیان لەناو شارەکەدان لە کەرکووک و قەزای کەرکووک. لەکاتێکدا کورد ٣٨٪ی دانیشتووانی پارێزگاکە پێکدەھێنێت، زۆربەیان دەکەونە شاری کەرکووک و بەشێک لە قەزای داقوق و قەزای دووبز، ھاوتەریب لەگەڵ ئەوەشدا، تورکمان ١٧٪ی دانیشتووانی پارێزگاکە پێکدەھێنن و لە شاری کەرکووک و قەزای داقوق چڕبوونەتەوە.[١٤]
ئامارەکاندەستکاری
داتای نەتەوەیی لە ڕاپۆرتێکی کۆمەڵەی نەتەوەکان لە ساڵی ١٩٢٥ و داتای بەریتانی لە ساڵانی ١٩٢٤ و ١٩٣٠ و ١٩٣١:
ڕاپۆرتێکی گرووپی قەیرانی نێودەوڵەتی ئاماژە بەوە دەکات کە ئامارەکانی سەرژمێری ساڵانی ١٩٧٧ و ١٩٩٧ «ھەموویان بە کێشەیەکی زۆر دادەنرێت، بەھۆی گومانی دەستکاریکردنی ڕژێمەوە» لەبەرئەوەی ھاووڵاتیانی عێراق تەنیا ڕێگەیان پێدرابوو ئاماژە بە سەر بە نەتەوە عەرەبەکان یان کوردەکان بکەن؛ لە ئەنجامدا، ئەمەش ژمارەی کەمینە نەتەوەیییەکانی دیکەی لاواز کرد، وەک سێیەم گەورەترین گرووپی نەتەوەیی عێراق – تورکمانەکانی عێراق.[١٥]
| داتای نەتەوەیی بۆ پارێزگای کەرکووک (لیوا) | ||||||||
| نەتەوە | ١٩٢٤[١٦] | ٪ | ١٩٢٥[١٧] | ٪ | ١٩٣٠[١٨] | ٪ | ١٩٣١[١٦] | ٪ |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| کورد | ٧٩٬٦٤٦ | ٥٤٫٤٪ | ٤٧٬٥٠٠ | ٤٢٫٥٪ | ٦٧٬٧٠٣ | ٤٩٫٥٪ | ٧٧٬٦٠٨ | ٥٦٫٧٪ |
| تورکمان | ٢٨٬٣٩٥ | ١٩٫٣٪ | ٢٦٬١٠٠ | ٢٣٫٤٪ | ٢٨٬٧٤١ | ٢١٪ | ٢٨٬٧٤١ | ٢١٪ |
| عەرەب | ٣٥٬٦٤٩ | ٢٤٫٤٪ | ٣٥٬٦٥٠ | ٣١٫٩٪ | ٢٦٬٥٦١ | ١٩٫٤٪ | ٢٦٬٥٦١ | ١٩٫٤٪ |
| جوو | ١٬٧٠٣ | ١٫٢٪ | - | ٦٬٧٤٢ | ٤٫٩٪ | ٢٬٤٧٢ | ١٫٨٪ | |
| مەسیحی | ١٬٠٠٠ | ٠٫٧٪ | ٢٬٤٠٠ | ٢٫١٪ | ١٬٢٢٨ | ٠٫٩٪ | ١٬٢٢٨ | ٠٫٩٪ |
| ئی تر | - | - | - | ١٩٢ | ٠٫١٪ | |||
| سەرجەم | ١٤٦٬٣٩٣ | ١١١٬٦٥٠ | ١٣٦٬٧٠٥ | ١٣٦٬٨٠٢ | ||||
| ئەنجامی سەرژمێری بۆ پارێزگای کەرکووک | ||||||||
| زمانی دایک | ١٩٤٧ (نەتەوە) | ڕێژەی سەدی | ١٩٥٧ | ڕێژەی سەدی | ١٩٧٧ | ڕێژەی سەدی | ١٩٩٧ | ڕێژەی سەدی |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| عەرەبی | ١٠٩٬٦٢٠ | ٢٨٪ | ٢١٨٬٧٥٥ | ٤٥٪ | ٥٤٤٬٥٩٦ | ٧٢٪ | ||
| کوردی | ١٥١٬٥٧٥[١٩] | ٥٣٪ | ١٨٧٬٥٩٣ | ٤٨٪ | ١٨٤٬٨٧٥ | ٣٨٪ | ١٥٥٬٨٦١ | ٢١٪ |
| تورکمانی | ٨٣٬٣٧١ | ٢١٪ | ٨٠٬٣٤٧ | ١٧٪ | ٥٠٬٠٩٩ | ٧٪ | ||
| سوریانی | ١٬٦٠٥ | ٠٫٤٪ | بەردەست نییە | بەردەست نییە | بەردەست نییە | بەردەست نییە | ||
| عیبری | ٤٬٠٤٢[٢٠] | ١٫٠٥% | ١٢٣ | ٠٫٠٠٣٪ | بەردەست نییە | بەردەست نییە | بەردەست نییە | بەردەست نییە |
| ئی تر | ٦٬٥٤٥ | ١٫٧٧٪ | بەردەست نییە | بەردەست نییە | بەردەست نییە | بەردەست نییە | ||
| سەرجەم | ٢٨٥٬٩٠٠[١٩] | ٣٨٨٬٨٢٩ | ٤٨٣٬٩٧٧ | ٧٥٢٬٧٤٥ | ||||
ئەنجامی ھەڵبژاردنەکانی ٢٠١٨دەستکاری
ئەمەی خوارەوە ئەنجامی ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ٢٠١٨ لە پارێزگای کەرکووک. زۆرجار ئەنجامی ھەڵبژاردن بۆ خەمڵاندنی دیمۆگرافیای ھەرێم بەکاردەھێنرێت؛ بەڵام ھاووڵاتیانی عێراق پێویست ناکات دەنگ بە حیزبەکان بدەن بە پشت بەستن بە نەتەوایەتییەکەی.
| حیزب | کۆی گشتی دەنگەکان[٢١] | ڕێژەی سەدی | کورسی | |
|---|---|---|---|---|
| یەکێتی نیشتیمانی کوردستان | ١٨٣٬٢٨٣ | ٣٧٫٨٪ | ٦ | |
| ھاوپەیمانی عەرەبی کەرکووک | ٨٤٬١٠٢ | ١٧٫٤٪ | ٣ | |
| بەرەی تورکمانی کەرکووک | ٧٩٬٦٩٤ | ١٦٫٤٪ | ٣ | |
| ھاوپەیمانی سەرکەوتن | ٢٤٬٣٢٨ | ٥٪ | ٠ | |
| ھاوپەیمانی فەتح | ١٨٬٤٢٧ | ٣٫٨٪ | ٠ | |
| ھاوپەیمانی نیشتمانی | ١٤٬٩٧٩ | ٣٫١٪ | ٠ | |
| ھاوپەیمانی نیشتمان بزووتنەوەی گۆڕان ھاوپەیمانی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری گرووپی ئیسلامی کوردستان |
١٤٬١١٨ | ٢٫٩٪ | ٠ | |
| بزووتنەوەی نەوەی نوێ | ١٣٬٠٩٦ | ٢٫٧٪ | ٠ | |
| ھاوپەیمانی کلدانەکان کورسی مەسیحی تەرخان کراوە |
٤٬٨٦٤ | ١٪ | ١ | |
| گرووپی ئیسلامی کوردستان | ٤٬٦٣١ | ١٪ | ٠ | |
| ئەنجومەنی جەماوەریی ئاشووری کلدانی سریانی | ٣٬٨١٠ | ٠٫٨ز | ٠ | |
| ئیتر | ٣٩٬٢٨٦ | ٨٫١٪ | ٠ | |
| سەرجەم | ٤٨٤٬٦١٨ | ١٠٠٪ | ١٢(+١) | |
ئەمانەش ببینەدەستکاری
سەرچاوەکاندەستکاری
- ^ "Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab". hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). Retrieved 2018-09-13.
- ^ https://www.kirkuk.gov.iq/
- ^ http://www.rupelanu.com/hevpeymaniya-kurdistani-bi-96-namzedan-dikeve-hilbijartinan-7371h.htm
- ^ https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/421937
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Central Organization for Statistics and Information Technology, Iraq
- ^ http://en.aswataliraq.info/Default.aspx?page=article_page&c=slideshow&id=141690 ٢٨ی تەممووزی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ https://web.archive.org/web/20180620213027/http://journals.sagepub.com/action/cookieAbsent
- ^ GeoHive (Global Statistics is a collection of tables and graphs providing a statistical look at countries, their population, area, capital, main cities, etc.):Administrative units the Republic of Iraq — Kirkuk داڕێژە:Vebarxiv
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Mohammed, Ihsan (2017). Nation Building in Kurdistan. London: Routledge. p. 34.
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Mohammed, Ihsan (2017). Nation Building in Kurdistan. London: Routledge. p. 33
- ^ https://books.google.iq/books?id=zSy2Njz0jWYC&pg=PA43&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
- ^ https://www.economist.com/unknown/1999/02/18/an-ancient-tragedy
- ^ https://www.themilitant.com/2005/6912/691204.html
- ^ https://web.archive.org/web/20190611210241/https://books.google.com/books?id=zSy2Njz0jWYC&pg=PA43
- ^ https://web.archive.org/web/20190808043240/http://www.genocidewatch.org/images/Iraq_08_11_13_Turkey_and_Iraqi_Kurds_Conflict_or_Cooperation.pdf
- ^ ئ ا Fuat Dundar (2012). "British Use of Statistics in the Iraqi Kurdish Question (1919–1932)" (PDF): 44. Retrieved 12 November 2019.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ^ Fuat Dundar (2012). "British Use of Statistics in the Iraqi Kurdish Question (1919–1932)" (PDF): 30. Retrieved 12 November 2019.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ^ Fuat Dundar (2012). "British Use of Statistics in the Iraqi Kurdish Question (1919–1932)" (PDF): 38. Retrieved 12 November 2019.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(help) - ^ ئ ا C. J. Edmonds (1957). Kurds, Turks and Arabs, Politics, Travel and Research in North-Eastern Iraq, 1919-1925. Oxford University Press. p. 438. Retrieved 17 November 2019.
- ^ Abbas Shiblak (1986). The lure of Zion: the case of the Iraqi Jews. p. 21.
- ^ "IHEC results - Kirkuk" (PDF) (بە عەرەبی). Archived from the original (PDF) on 23 May 2018. Retrieved 22 May 2018. ٢٣ی ئایاری ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
