تازەخورماتوو
تازەخورماتوو یەکێک لە شارەدێیەکانی قەزای داقووق، لە پارێزگای کەرکووک، ناوەندی ناحیەی تازەخورماتووە. ١٠ کم لە شاری کەرکووکەوە دوورە و ژمارەی دانیشتووانەکەی نزیکەی ٤٥ ھەزار کەسە لە نەتەوەی تورکمان و کوردن، لە ساڵی ٢٠١٥دا لەلایەن داعشەوە ھێرشی کیمیاباران کرا.[١]
تازەخورماتوو | |
|---|---|
| تازة خورماتو - Taza Khurmatu | |
 شارەدێی تازەخورماتوو | |
| وڵات |  کوردستان عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان (ناوچە جێناکۆکەکان) |
| پارێزگا | کەرکووک |
| قەزا | داقووق |
| ناحیە | تازەخورماتوو |
| بەرزایی | ٢٤٣ مەتر (٧٩٧ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٤) | |
| • سەرجەم | ٤٥٬٠٠٠ |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی(سۆرانی) و تورکمانی |
| • ئایین | ئیسلام(سوننە و شیعە) و یارسان |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٤:٣٠ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٠٩٦٤ |
ناو دەستکاری
- جیاوازی ھەیە لە بنەچەی ناوی (خورماتوو)، دەگوترا سەرچاوەی ناوی (خورما-تی) یان (خورماتوو) لە وشەی (خورما) و (توو) وەرگیراوە، وشەیەکی کوردییە، بۆیە مانای گشتی ئەوەیە، تووەکان بە قەبارەی خورما گەورەن. لەو شوێنەی ھەرکەسێک لە باخەکانی شارەوە چاودێری دار تووەکان بکات کە زۆریان نەماوە، توو بە قەبارەی خورما ھەیە.
- جگە لەوەش بۆچوونێکی تر ھەیە کە پێی وایە بنەچەی ئەو ناوە ئاشورییەکی دێرینە، وەک چۆن ئەو شارەدێیە پێشتر ناوی (خەیر مەتی)ی لەسەر بووە، بۆیە نووسراوە و ڕۆژنامەکان بۆ (خورماتوو و خورماتی)، وە زیاد دەکرێت بۆی (توز یان دووز) دوای دۆزینەوەی خوێی تیایدا دواتر ، کەواتە مانای گشتی بریتییە لە (خوێ خەیر مەتی) یان (قەڵای خەیر ماتی).[٢]
جوگرافیا دەستکاری
رووبەرەکەی ٥٤٠/١١٥ ھەزار دۆنم دەبێت. لە ناوچەکەدا نزیکەی بیست گوندی نەتەوەی کورد و عەرەب و تورکمان ھەیە کە بەناوبانگترینیان بریتین لە (گوندی بەشیر) و (گەرداگلۆ). بە ناحیەی تازەخورماتوودا دوو ڕووبار تێدەپەڕێت:
- ڕووباری خاسە: دەکەوێتە ڕۆژئاوای تازەخورماتوو.
- ڕووباری کۆر دەرە: شارەدێی تازە دابەش دەکات بەسەر دوو بەشدا، تازەی کۆن و تازەی تازە، ھەروەھا حەوت پردی ھەیە کە ھەردوو دیوی ناحیەکە بەیەکەوە دەبەستنەوە.[٣]
دانیشتوان دەستکاری
تازە خورماتوو زۆرینەی تورکمانن ھەروەھا کوردی لێدەژی. لە ناودارترین ھۆز و ئێڵە تورکمانەکانی نیشتەجێی تازە بریتین لە:(حسکلی، مورادلی، قەرەسقلو، قەرەناز، سەفوکلەر، بەیات، نەجارلەر(بەنی عەز)، دەندەن، ئورجلی، صالحی، موالی ، شبلە، ئەغلەلەر، ئیمامی، بۆیاخچی، فەتخان، بەکرلەر، سەیدلەر، موجاورلەر، ونداوی، بابا، قار یاغدی، صوفی، دەرکەزلی، ینکجەلی).
ئێڵ و ھۆزە کوردەکان زۆرینەی پێکھاتوون لە:(کاکەیی، داودی، باجەلانی و زەنگەنە).[٤]
ئابووری دەستکاری
بە یەکێک لە ناوچە بەناوبانگەکانی پارێزگای کەرکووک دادەنرێت بەھۆی زۆری ژمارەی دارەکانی بەتایبەت لە وەرزی بەھاردا کە ناوچەکە بە سەوزایی و دار و باخچەی زۆرەوە جوان دەبێت. بەھۆی جوانی و زۆری دارخورما و زەیتوون و ترێ، باخچە گشتیەکانی بە زەوی سەوز و پارکی کەرکووک ناودەبرێن. تازە بۆ ئابوورییەکەی پشت بە کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و بازرگانی دەبەستێت.[٥]
مێژوو دەستکاری
لە تازەخورماتوو چەند شوێنێکی شوێنەوار ھەیە، گرنگترینیان “تل تازە(قەڵا)”ی بەناوبانگن لە نزیک بازاڕ و “سێ گرد (ئۆج تەپە)”، کە تا ئەمڕۆ توێژەران نەیانتوانیوە بنەچەی دیاری بکەن، بەڵام پێیان وایە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئاشووری و ئیسلامی و بەشێکیشی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەفەوی و ئاماژەش ھەیە بۆ بوونی ھەندێک شوێنەوارە دێرینەکان مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ بوونی ئۆرخۆنی.[٦]
شارەدێی تازەخورماتوو گوندێک بوو کە پێشتر پێی دەگوترا “خورماتوو جەک” یان “خورماتوو چۆک” بە واتای خورمایەکی زۆر، وە کە کوڕی تەیموور عومەر شێخ بەھادەر لە مانگی یەکی ساڵی ١٣٩٤دا لەم گوندە لە ناوچەی سێ گرد وەستابوو(نزیک وێستگەی کارەبای تازەی ئێستا) و شوێنەکەی وەک ئۆردوگا گرتبوو ئەو لە ڕێگادا بوو بۆ بەغدا بۆ ئەوەی بچێتە پاڵ باوکی. ڕۆژێکیان بۆ پیاسەکردن چووە دەرەوە، تیرێکی یەکێک لە ماسیگرەکانی ناوچەکە بە ھەڵە لێی دەدات، کە بووە ھۆی مردنی و دەوروبەری و سەرکردەکەش، شێخ بەھادور، توڕە دەبن، خەڵکەکەی کوشت و ڕووخاندنی... گوندێک بۆ تۆڵەی سەرکردەکەیان چەند کەسێک لەم کارەساتە ھەڵھاتن.[٧]
لە گێڕانەوەیەکدا مێژووی دێرینی شارەدێیەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی ئیلخانی لە ساڵی ٦٥٦ کۆچی - ١٢٥٨ ز، بەڵام لە سەردەمی دەوڵەتی قەرەقۆینلو لە ساڵی ٨١٤ کۆچی - ١٤١١ زاینی دروستکراوە و پەرەی پێدراوە لە لایەن ھۆزە کۆنەکانی تورکمانەوە نیشتەجێ بووە، لەنێویاندا خێڵەکانی ئۆغوز و عەزاری. تازە خورماتوو لە ساڵی ١٥٤٨ز لە ١٠٣ خانوو و ٢٠ مووچە پێکھاتبوو، میڵ و جلشۆر و وەرشەی قوماشی ھەبوو.[٨]
ناحیەی تازە لە ساڵی ١٩٦٠ لە چوارچێوەی فەرمانی کۆماری عێراق ژمارە ٦٣٥ لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٦٠ دامەزراوە، بەڵام ھەندێک خزمەتگوزاری و ئاسانکاری گرنگی تێدا نییە. لە سەردەمی سەددام حوسێندا تازە خورماتوو تووشی نادادپەروەری و زوڵم و گۆشەگیری بوو، لە ساڵی ١٩٨٠ی زایینیەوە بە لەسێدارەدان و زیندانیکردن و دادگاییکردنی گروپێکی گەورەی باشترین گەنجانی تازە دەستی پێکرد، ئەم کارە سەرکوتکەرانە دوای ڕاپەڕینی جەماوەری تا ساڵی ٢٠٠٣ بەردەوام بوون لەبەر ھۆکاری تائیفی و نەتەوەیی.
شارەدێیەکە لە سەردەمی سەدامدا ئەزموونی بەعەرەبکردن بووە کە زەوی تورکمانەکان و کوردەکان دەستی بەسەردا گیرا و درایە دانیشتوانی عەرەب.
دوای رووخانی رژێمی سەدام، تازە خورماتوو لە ٢٠ی حوزەیرانی ٢٠٠٩ تووشی کارەساتێکی گەورە بوو، کاتێک خۆکوژێک لە نزیک مزگەوت و حوسێنییەی پێغەمبەری مەزن (د.خ) لە ناوچەی عاشور بارھەڵگرێکی بۆمبڕێژکراوی تەقاندەوە و بەھۆیەوە ٨٩ کەس کوژران و برینداربوون ٢٠٠ کەس کە زۆربەیان ژن و منداڵن و بەتەواوەتی ناوچەکە ڕووخا. شەھیدان لە گۆڕێکی بەکۆمەڵدا بە ناوی گۆڕستانی شەھیدانی دەوڵەتەوە بەخاک سپێردران.[٩]
لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١٤ لەگەڵ گوندەکانی نزیکی براوەچلی، قەرەناز، چەرداغلی، بەشیر، کۆمەڵکوژی لانیکەم ٤٠ گوندنشینی بەخۆیەوە بینی کە لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ئەنجامدرابوون.[١٠] لە مانگی ئازاری ٢٠١٦دا، دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ھاوەنێکی تەقاند کە مادەیەکی کیمیایی نەناسراوی تێدابوو و بەھۆیەوە کەسێک کوژرا و ٦٠٠ کەسیش برینداربوون.[١١][١٢]
لە ئێستادا لەلایەن لیوا تورکمانەکانی، حەشدی تورکمانی کۆنترۆڵ دەکرێت.
فەرمانگەکان دەستکاری
لە قەزاکەدا ژمارەیەک فەرمانگەی فەرمی و حکومی ھەن، لەوانە بەڕێوەبەرایەتی ناحیەی تازە، ئەنجوومەنی ناحیەی تازە، بەڕێوەبەرایەتی شارەوانی تازە، ئاو، کارەبا، کاروباری مەدەنی، کشتوکاڵ، ئیدارەکانی ڤێتێرنەری، کۆمەڵەی کۆڵبەران، بنکەی پۆلیس ، ناوەندی بەرگری شارستانی، فەرمانگەیەکی زانیاری، مەکۆیەک بۆ چالاکییەکانی گەنجان، مەکۆی ڕۆشنبیری، وێستگەی گەنمەشامی زەرد، وێستگەی پاککردنەوەی ئاو لە نزیک پڕۆژەی ئاودێری کەرکوک، وێستگەی پڕکردنەوەی سووتەمەنی، باخچەی ساوایان، قوتابخانەی سەرەتایی و ناوەندی و ناوەندی، بەڕێوەبەرایەتی گواستنەوەی کارەبا، وێستگەی بەرھەمھێنانی غاز، دادگای باڵای تازە، بەڕێوەبەرایەتی کۆنترۆڵی باکوور، کلینیکی تەندروستی تازە، تۆمارکردن تێبینی خانووبەرە بکە.[١٣]
شوێنە پیرۆزەکان دەستکاری
- مزگەوتی سەقەلین.
- مزگەوتی گەورە و حوسەینیەی پێغەمبەر(ﷺ).
- مزگەوتی ئیمامی محمد الباقر.
مزگەوتی گەورەی تازە.
- حسێنییە زەھرا.
- حسێنییەی ئیمام مەھدی
- حسێنییە عەلی الئەکبەر
- تەکێ و مەزاری حەجی خانکار بەکتاش وەلی.
- مزگەوت و حوسێنییەی ئیمام عەلی.
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ https://www.trthaber.com/haber/dunya/son-3-yil-icinde-tazehurmatuda-yaklasik-100-kisi-kansere-yakalandi-407854.html
- ^ https://web.archive.org/web/20200928162754/https://books.google.com.sa/books?id=QsQ7DwAAQBAJ&pg=PT108&dq=معنی+طوزخورماتو&hl=en&sa=X&ved=2ahUKEwi7nuqpn4zsAhWJ2aQKHSlQAzAQ6AEwAXoECAAQAg#v=onepage&q=معنی%20طوزخورماتو&f=true
- ^ https://al-bab.com/minority-groups/turkmen
- ^ https://www.voanews.com/a/us-holds-islamic-state-agent-tied-to-chemical-weapons/3227596.html
- ^ https://unpo.org/article/2610
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Question of the Frontier between Turkey and Iraq - League of Nations. 1925. p. 38.
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Derzsi-Horváth, András (2017). "Iraq after ISIL: Kirkuk". GPPi. Retrieved 21 October 2020.
- ^ https://www.nasdaq.com/news-and-insights
- ^ https://www.nbcnews.com/id/wbna31459332
- ^ https://www.washingtonpost.com/world/shiite-villagers-describe-massacre-in-northern-iraq/2014/06/23/278b0fb2-76c8-4796-83f7-840c277e93d8_story.html
- ^ https://hickoryrecord.com/_services/v1/client_captcha/challenge?request=X2xiX3JhdGVfZm9yZWlnbjpMMjVsZDNNdmQyOXliR1F2WVhBdmFYSmhjV2t0YjJabWFXTnBZV3h6TFdsekxXTm9aVzFwWTJGc0xXRjBkR0ZqYTNNdGEybHNiQzFqYUdsc1pDMTNiM1Z1WkM5aGNuUnBZMnhsWHpGbU56VTFORFk1TFRVM1lUUXROV0prWlMwNE1HWXdMVEkzTjJVd05qbG1NV1ZpTUM1b2RHMXM6MTY2MDQ4MTAzMzoweGQ5MjYyNjI5OWRiZmQwYThjMzQzODBhYWVkYWYyNTI2YmRiYTg1N2E[بەستەری مردوو]
- ^ https://news.antiwar.com/2016/03/11/iraqi-girl-3-dies-in-isis-chemical-attack/
- ^ تازة تتعرض لأعنف ھجوم من "داعش" ب42 صاروخ کاتیوشا
