شەڕی چاڵدێران

شەڕی چاڵدێران شەڕێک بوو لە نێوان ھێزەکانی سوڵتان سەلیمی یەکەمی عوسمانی و شا ئیسماعیلی یەکەمی سەفەوی کە لە ٢٣ی ئابی ١٥١٤ ڕوویدا و لە ئاکامدا سوپای عوسمانی سەرکەوت و ئەو ناوچانەی کە ئێستا باشووری کوردستان و باکووری کوردستانی پێ ئەوترێ خستەسەر خاکی خۆی. ئەم شەڕە دەستپێکی ١٢٤ ساڵ شەڕی ئەو دوو حکومەتە بوو کە لە ١٦٣٨ و بە پەیماننامەی قەسری شیرین کۆتایی پێھات. لە ئەنجامی ئەم شەڕەدا کوردستان بۆ یەکەمین جار دابەش بوو لە نێوان حکوومەتی عوسمانی و سەفەوییەکاندا.

سەرەتا

کاتێک شا ئیسماعیل مەزهەبی شیعەی بەسەر گەلەکەیدا سەپاند، و بە عەقیدەی فەرمی دەوڵەت لە ئێران ناساند، کاردانەوەکان توندوتیژ بوون، بە تایبەت کە زۆرێک لە دانیشتوانی شارە سەرەکییەکانی ئێران، وەک تەبرێز، سوننە بوون.  بۆیە هۆزەکانی قزیلباشی تورکی قوتابخانەی عەلەویی بەلای خۆیدا ڕاکێشا، ئەمەش وای لێکردن ببنە پایەی سەرەکی سوپاکەی و ئەوان بە شێوەیەکی سەرەکی گلەیییان لە ڕێوشوێنە دارایی و کارگێڕییەکانی عوسمانییەکان دەکرد، تەنانەت ڕێگەیان بۆ ڕوودانی نائارامییەکی گەورە ئامادە دەکرد لە ئەنادۆڵ، کە وای لێکرد پشتیان پێ ببەستێت بۆ نەهێشتنی هەموو نەیارەکانی و سەپاندنی عەقیدەی شیعە بە زۆر، ئەوە بەربەستێک بوو لە نێوان ئەو و عوسمانییەکان.  دەوڵەتە کوردەکان، هۆزە تورکەکانی چیای تاوروسی بچووک و کەمینە مەسیحییەکانی ئەرمینیا هەموویان بوون بە موڵکی شا، بەپێی ئیدیعای ئەوان.  تا ئەو کاتەی لە ساڵی ١٥٠٨دا بەغدای داگیر کرد و گۆڕی ئیمامە سوننەکانی ڕوخاند و کۆمەڵێک لە زانایانی سەربڕی، دەنگۆیەک لە وڵاتانی تورکدا ڕوون دەکرایەوە کە کۆمەڵکوژییەکی گەورە بەسەر سوننەکانی بەغدادا هاتووە لەسەر دەستی سەفەوییەکان،لەم ماوەیەدا پەیوەندییەکانی نێوان سەفەوی و عوسمانییەکان بە بەستەڵەکێک تایبەتمەند بوون، لە سەرەتای دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی سوڵتان سەلیمەوە، باڵیۆزی ڤێنیز و هەنگاریا و میسر و ڕووسیا گەیشتوونەتە لای بۆ ئەوەی پیرۆزبایی لێ بکەن، ئەویش لە کۆتاییدا بە ئا ئاگربەست لەگەڵ هەموویان بۆ ماوەیەکی زۆر، بەڵام هیچ باڵیۆزێک لە ئێرانەوە نەگەیشتە لای، هەمووان لەم کاتە تایبەتەدا درکیان بەوە کرد کە شەڕ لە نێوان سەلیم و نەیارەکەیدا سەرهەڵدەدات، شا ئیسماعیل.  سەلیمی یەکەم بە گومانەوە سەیری جموجۆڵەکانی سەفەوییەکان دەکرد، بە تایبەت دوای ئەوەی شا ئیسماعیل شاندێکی زەبەلاحی نارد بۆ لای قانسوح غوری سوڵتانی میسر کە ٢٠٠ کۆیلەیان تێدابوو، بۆ ئەوەی لەو شەڕە چاوەڕوانکراوە ئاگاداری بکەنەوە و بانگهێشتی بکەن بۆ هاوپەیمانی لەگەڵیدا ئەو لە دژی سوڵتان سەلیم، بۆی ڕوونی کردەوە کە ئەگەر ڕازی نەبن، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی شەڕی هەردووکیان دەکات لەسەر ئەو توند بوو، شکستی هێنا و موڵکی لێ دزی، بۆیە بڕیاریدا هێرش بکاتە سەر نەیارەکەی سەفەوی و لێدانێکی بەهێز لێبدات پێش ئەوەی ئامادەکاری بکات بۆ شەڕەکە.  بۆیە ئەویش وەفدێکی نارد بۆ لای مەملوکەکان، بانگهێشتی کردبوون بۆ یەکگرتنەوە، بەڵام دوای گفتوگۆیەکی زۆر، مەملوکەکان پێیان باشتر بوو بێلایەن بمێننەوە، تەنانەت ئەگەر مەیلیان بۆ لای سەفەوی هەبێت.

کاریگەری شەڕی چاڵدێران لەسەر کورد

عوسمانیەکان دژی ئەم فراوانخوازیەی شائیسماعیل وەستان کە لە ناوچەکانی کوردستان و عێراق کردی چونکە وەکوو ئاشکرا بوو لەوکاتەدا عوسمانییەکان ئەو فراوان خوازییەیان بەدەست تێخستنی سنوورەکەیان واتە (سنوورێ دەوڵەتی عوسمانی) دادەنا، جگە لەوەی کە سنووری کوردستان جێگیر ڕێک و پێک نەبوو بەم جۆرە کێشەی سنوور بووە ھۆیەکی کاریگەر بۆ ھەڵگیرساندنی شەو ناکۆکی لە نێوان عوسمانی و سەفەوی ئەمە سەڕەراێ ئەوەی ئەوانەی کە لەدەست دەسەڵاتی سوڵتان واتە سوڵتانی عوسمانی ڕایان دەکرد و پەنایان دەبردە بەر دەولەتی سەفەوی لە ڕێگاێ ھاوبیرەکانیانەوە کەوتنە ھاندانی خەلکی ئەنادۆل کە شۆڕش د«ێ عوسمانییەکان بەرپا بکەن.

گرنگترین ھۆکارەکانی شەڕەکە

• سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەفەوی لە ئێران و پەلھاوێشتنیان بۆ ناوچە نزیکەکانی ژێر دەستی عوسمانییەکان.
• عوسمانیەکان ڕازی نەبوون کەئەم ناوچە پڕ بایەخە و ستراتیژیانە لەژێر دەستەڵاتی سەفەوی دابێت.
• عوسمانیەکان لەوکاتەوە نەیانتوانیبوو ھیچ فرانخوازیێکی تر بکەنلە ئەورووپا، بۆیە لەوەدەگەڕان کەلە ناوچەی تردا فراوانخوازی بکەن.
• داگیرکردنی ڕۆژئاوای عەرەب و کەنداو و دەریای سوور لەلایەن ئیسپانی و پورتوگالییەکان.^{[ژێدەر پێویستە]}.

خوێندنەوەی زۆرتر

• شا ئیسماعیلی یەکەم و جەنگی چاڵدێران، نوسینی: ھاشم حیجازی فەر، وەرگێڕانی لە فارسیەوە: کەمال ڕەشید شەریف، خانەی وەرگێڕان، ٢٠٠٢