شەڕی چاڵدێران

شەڕی چاڵدێران شەڕێک بوو لە نێوان ھێزەکانی سوڵتان سەلیمی یەکەمی عوسمانی و شا ئیسماعیلی یەکەمی سەفەوی کە لە ٢٣ی ئابی ١٥١٤ ڕوویدا و لە ئاکامدا سوپای عوسمانی سەرکەوت و ئەو ناوچانەی کە ئێستا باشووری کوردستان و باکووری کوردستانی پێ ئەوترێ خستەسەر خاکی خۆی. ئەم شەڕە دەستپێکی ١٢٤ ساڵ شەڕی ئەو دوو حکوومەتە بوو کە لە ١٦٣٨ و بە پەیماننامەی قەسری شیرین کۆتایی پێھات. لە ئەنجامی ئەم شەڕەدا کوردستان بۆ یەکەمین جار دابەش بوو لە نێوان حکوومەتی عوسمانی و سەفەوییەکاندا.

سەرەتا

کاتێک شا ئیسماعیل مەزھەبی شیعەی بەسەر گەلەکەیدا سەپاند، و بە عەقیدەی فەرمی دەوڵەت لە ئێران ناساند، کاردانەوەکان توندوتیژ بوون، بە تایبەت کە زۆرێک لە دانیشتووانی شارە سەرەکییەکانی ئێران، وەک تەبرێز، سوننە بوون؛ بۆیە ھۆزەکانی قزیلباشی تورکی قوتابخانەی عەلەویی بەلای خۆیدا ڕاکێشا، ئەمەش وای لێکردن ببنە پایەی سەرەکی سوپاکەی و ئەوان بە شێوەیەکی سەرەکی گلەیییان لە ڕێوشوێنە دارایی و کارگێڕییەکانی عوسمانییەکان دەکرد، تەنانەت ڕێگەیان بۆ ڕوودانی نائارامییەکی گەورە ئامادە دەکرد لە ئەنادۆڵ، کە وای لێکرد پشتیان پێ ببەستێت بۆ نەھێشتنی ھەموو نەیارەکانی و سەپاندنی عەقیدەی شیعە بە زۆر، ئەوە بەربەستێک بوو لە نێوان ئەو و عوسمانییەکان. دەوڵەتە کوردەکان، ھۆزە تورکەکانی چیای تاوروسی بچووک و کەمینە مەسیحییەکانی ئەرمینیا ھەموویان بوون بە موڵکی شا، بەپێی ئیدیعای ئەوان. تا ئەو کاتەی لە ساڵی ١٥٠٨دا بەغدای داگیر کرد و گۆڕی ئیمامە سوننەکانی ڕوخاند و کۆمەڵێک لە زانایانی سەربڕی، دەنگۆیەک لە وڵاتانی تورکدا ڕوون دەکرایەوە کە کۆمەڵکوژییەکی گەورە بەسەر سوننەکانی بەغدادا ھاتووە لەسەر دەستی سەفەوییەکان، لەم ماوەیەدا پەیوەندییەکانی نێوان سەفەوی و عوسمانییەکان بە بەستەڵەکێک تایبەتمەند بوون، لە سەرەتای دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵاتی سوڵتان سەلیمەوە، باڵیۆزی ڤێنیز و ھەنگاریا و میسر و ڕووسیا گەیشتوونەتە لای بۆ ئەوەی پیرۆزبایی لێ بکەن، ئەویش لە کۆتاییدا بە ئا ئاگربەست لەگەڵ ھەموویان بۆ ماوەیەکی زۆر، بەڵام ھیچ باڵیۆزێک لە ئێرانەوە نەگەیشتە لای، ھەمووان لەم کاتە تایبەتەدا درکیان بەوە کرد کە شەڕ لە نێوان سەلیم و نەیارەکەیدا سەرھەڵدەدات، شا ئیسماعیل. سەلیمی یەکەم بە گومانەوە سەیری جموجۆڵەکانی سەفەوییەکان دەکرد، بە تایبەت دوای ئەوەی شا ئیسماعیل شاندێکی زەبەلاحی نارد بۆ لای قانسوح غوری سوڵتانی میسر کە ٢٠٠ کۆیلەیان تێدابوو، بۆ ئەوەی لەو شەڕە چاوەڕوانکراوە ئاگاداری بکەنەوە و بانگھێشتی بکەن بۆ ھاوپەیمانی لەگەڵیدا ئەو لە دژی سوڵتان سەلیم، بۆی ڕوونی کردەوە کە ئەگەر ڕازی نەبن، ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی شەڕی ھەردووکیان دەکات لەسەر ئەو توند بوو، شکستی ھێنا و موڵکی لێ دزی، بۆیە بڕیاریدا ھێرش بکاتە سەر نەیارەکەی سەفەوی و لێدانێکی بەھێز لێبدات پێش ئەوەی ئامادەکاری بکات بۆ شەڕەکە؛ بۆیە ئەویش وەفدێکی نارد بۆ لای مەملوکەکان، بانگھێشتی کردبوون بۆ یەکگرتنەوە، بەڵام دوای گفتوگۆیەکی زۆر، مەملوکەکان پێیان باشتر بوو بێلایەن بمێننەوە، تەنانەت ئەگەر مەیلیان بۆ لای سەفەوی ھەبێت.

کاریگەری شەڕی چاڵدێران لەسەر کورد

عوسمانییەکان دژی ئەم فراوانخوازییەی شائیسماعیل وەستان کە لە ناوچەکانی کوردستان و عێراق کردی چونکە وەکوو ئاشکرا بوو لەوکاتەدا عوسمانییەکان ئەو فراوان خوازییەیان بەدەست تێخستنی سنوورەکەیان واتە (سنوورێ دەوڵەتی عوسمانی) دادەنا، جگە لەوەی کە سنووری کوردستان جێگیر ڕێک و پێک نەبوو بەم جۆرە کێشەی سنوور بووە ھۆیەکی کاریگەر بۆ ھەڵگیرساندنی شەو ناکۆکی لە نێوان عوسمانی و سەفەوی ئەمە سەڕەراێ ئەوەی ئەوانەی کە لەدەست دەسەڵاتی سوڵتان واتە سوڵتانی عوسمانی ڕایان دەکرد و پەنایان دەبردە بەر دەولەتی سەفەوی لە ڕێگاێ ھاوبیرەکانیانەوە کەوتنە ھاندانی خەلکی ئەنادۆل کە شۆڕش د «ێ عوسمانییەکان بەرپا بکەن.

گرنگترین ھۆکارەکانی شەڕەکە

• سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەفەوی لە ئێران و پەلھاوێشتنیان بۆ ناوچە نزیکەکانی ژێر دەستی عوسمانییەکان.
• عوسمانییەکان ڕازی نەبوون کەئەم ناوچە پڕ بایەخە و ستراتیژیانە لەژێر دەستەڵاتی سەفەوی دابێت.
• عوسمانییەکان لەوکاتەوە نەیانتوانیبوو ھیچ فرانخوازیێکی تر بکەنلە ئەورووپا، بۆیە لەوەدەگەڕان کەلە ناوچەی تردا فراوانخوازی بکەن.
• داگیرکردنی ڕۆژاوای عەرەب و کەنداو و دەریای سوور لەلایەن ئیسپانی و پورتوگالییەکان..

خوێندنەوەی زۆرتر

• شا ئیسماعیلی یەکەم و جەنگی چاڵدێران، نووسینی: ھاشم حیجازی فەر، وەرگێڕانی لە فارسییەوە: کەمال ڕەشید شەریف، خانەی وەرگێڕان، ٢٠٠٢