محەممەد

محەممەدی کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەڵیب (بە عەرەبی: أَبُو الْقَاسِم ﷴ بْن عَبْدﷲ بْن عَبْد المُطَّلِب بْن ھَاشِم؛ لەدایکبووی ٢٢ی نیسانی ٥۷١ – ٨ی حوزەیرانی ٦٣٢) پێغەمبەریێکی عەرەبی (مستعرب)ە مستعرب واتە عەرەب کراو،پێغەمبەری ئیسلامە و کەسایەتییەکە کە موسڵمانان بە پێغەمبەری خوای دادەنێن کە بۆ ھەموو مرۆڤەکان ھاتووە ھەتا خەڵک بگەڕێنێتەوە بۆ یەکتاپەرستی و خواپەرستی لەسەر ڕیبازی ئیبراھیم. شوێنکەوتووانی لەو باوەڕەدان کە باشترین دروستکراوەی خوایە و پێشەوای مرۆڤە و لەگەڵ ناوھێنانیدا دەڵێن «صلی اللە علیە وسلم» واتە «دروودی خوای لێبێت». ئەم سڵاوناردنە لە قورئان و سوننەتدا ھاتووە و وایان لێدەکات سڵاواتی لەسەر بدەن. موسڵمانان وتە و کردار و سیفەتەکانیان پاراستووە لە پەڕتووکەکانی ژیننامە و فەرموودە، و یادی لەدایکبوونی دەکەنەوە لەمانگی ڕەبیعول ئەوەل لە ھەموو ساڵێکدا. لە مەککە لە مانگی ڕەبیعولئەولی ساڵی فیل، بەرامبەر ساڵی ٥٧٠ یان ٥٧١ی زایینی لە دایکبووە، پێش ئەوەی لەدایک بێت باوکی کۆچی دواییی کردووە و ھەر لە مناڵیشدا دایکی لەدەست دەدات، پەروەردە دەبێت لای عەبدولموتەڵیب کوڕی ھاشم باپیرەی پاشان لای ئەبو تاڵیب کوڕی عەبدولموتەڵیب مامی، لەو ماوەیەدا خەریکی شوانی دەبێت، پاشان بازرگانی دەکات، لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا ژیانی ھاوسەری پێک ھێناوە لەگەڵ خەدیجە کچی خووەیلید، کە دایکی ھەموو مناڵەکانی بووە بێجگە لە ئیبراھیم.

محەممەد کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەليب
نووسراوەی محەممەد بە عەرەبی
«ئەحمەد، ئەبووقاسم، ئەبووتەییب، پێغەمبەری گەڕانەوە، پێغەمبەری بەزەیی، پێشەوای بەنی ئادەم، خۆشەویستی ڕەحمان، موختار، مستەفا، موجتەبا، سادق، مەسدووق، ئەمین، خاوەن شەفاعەت و پێگەی بەرز، خاوەن چاکە و پلەی بەرز، خاوەن تاج و میعراج، پێشەوای لە خواترسان، پێشەوای نێردراوان، پێغەمبەری نەخوێندەوار، پێغەمبەری خوا، دوایین پێغەمبەر، پێغەمبەری مەزن، چرایەکی ڕووناک، نوور، میھرەبان و ھتد»
لەدایکبوون	١٢ی ڕەبیعولئەوەل ٥٢ی پێش کۆچی (نیسانی ٥٧١ زایینی) مەککە
کۆچی دوایی	ڕەبیعولئەوەل ١١ی کۆچی / حوزەیرانی ٦٣٢ز مەدینە
ڕێزلێنراوە بە	ئیسلام
ناردن	ڕەمەزان ١٢ پ. ک / ئابی ٦١١ز, ئەشکەوتی حەراء لە مەککە
شوێنگەی سەرەکی	حوجرەی عائیشە لە مزگەوتی پێغەمبەر لە مەدینە
مێژووی یادەوەری	١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ھەموو ساڵێکی کۆچیی
شەفیعە بۆ	بەگشتی بۆ ھەموو خەڵکی بەتایبەتیش بۆ ئیمانداران
نەژاد	لە عەرەبە لە قوڕەیش لە نەوەی ئیسماعیل کوڕی ئیبراھیم دایکی ئامینە کچی وەھب باوکی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدول موتەلیب دایکی بە شیری حەلیمە سەعدی، و سۆیبە باوکی بە شیری حارس کوڕی عەبدول عیز خوشک و براکانی بە شیری حەمزە کوڕی عەبدولموتەڵیب (مامی)، و ئەبووسەلەمە کوڕی عەبدئەسەد، و ئەبووسوفیان کوڕی حارس (کوڕی مامی)، و عەبدوڵڵا کوڕی حارس، و شەیما کچی حارس، و ئەنیسە کچی حارس خێزانەکانی خەدیجە کچی خووەیلید، و سوودە کچی زمعە، و عائیشەی کچی ئەبووبەکر، و حەفسە کچی عومەر، و زەینەب کچی خزیمە، و ئوم سەلەمە، وزەینەب کچی جەحش، و جوبریە کچی حارس، و ماریە قبتی، و ئوم حەبیبە، و سەفییە کچی حەیی، و مەیموونە کچی حارس کوڕەکانی قاسم، و عەبدوڵڵا، وئیبراھیم کچەکانی زەینەب، و ڕوقەیە، و ئوم کەلسوم، و فاتیمە

لە پێش ئیسلامدا حەنیفی بووە و خوای پەرستووە لەسەر ڕیبازی ئیبراھیم و پەرستنی بتی ڕەتکردووەتەوە کە لەو کاتانەدا بەربڵاوبووە لە مەککەدا، موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە نیگای خوای پێ گەیشتووە کاتێک لە تەمەنی چل ساڵیدا بووە، سێ ساڵ بە نھێنی بانگەوازی کرد، پاشان دە ساڵی تری لە مەککە بەسەر برد بە بانگکردنی خەڵکەکەی و بازرگانەکان و سەردانکەرانی کەعبە کە دەھاتنە مەککە، لە ساڵی ٦٢٢ز کۆچی کرد بۆ شاری مەدینە کە ناودەبرا بە یەسرب، دوای ئەوەی گەورەکانی قوڕەیش کەوتنە پیلان گێڕان لێی و بانگەوازەکەیان ڕەت دەکردەوە، دە ساڵی کۆتایی ژیانی لە مەدینە بەسەر برد بە بانگەوازی ئیسلامی، و بناغەی دەوڵەتی ئیسلامیی دانا، کە دواتر فراوان بوو و مەککە و ھەموو شار و ھۆزە عەرەبییەکانی گرتەوە، و بۆ یەکەم جار عەرەبی یەکخست لەسەر یەک ئایینی یەکتاپەرستی و لە دەوڵەتێکی یەکگرتوودا، بانگەشەی بۆ دورکەوتنەوە لە ڕەگەزپەرستی و وەلانانی دەمارگیری ھۆزایەتی کرد.

سەرچاوەکانی ژیاننامەی

لەبەر ئەوەی کەسایەتییەکی کاریگەرە لە مێژوودا، بۆیە ژیان و کاروبار و بیروباوەڕی بە شێوەیەکی بەرفراوان لێدوانی لەسەر کراوە لەلایەن لایەنگران و نەیارەکانی بە درێژایی سەدەکان. موسڵمانان لە کۆن و نوێدا گرنگییان داوە بە ژیاننامەکەی بەوەی بە پەیڕەوێکی کرداری دادەنرێت بۆ ئیسلام، زانایانی ئیسلام دانراوی زۆریان لەسەر داناوە و ھەموو شتێکی پەیوەندیداریان پێوەی نوسیوەتەوە.

قورئان

وتاری سەرەکی: قورئان

قورئان بە گرنگترین سەرچاوە دادەنرێت بۆ زانینی ژیاننامەی محەممەد

قورئان بە سەرچاوەیەکی سەرەکیی دادەنرێت لە زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەد، دێرینترن و باوەڕپێکراوترین سەرچاوەی ژیاننامەی پێغەمبەرە، لەبەرئەوەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی محەممەد خۆی و ھەموو موسڵمانان یەک نوسخەی قورئان کۆیان دەکاتەوە لەگەڵ جیاوازی کۆمەڵە ئیسلامییەکاندا، لەگەڵ ئەوەی قورئان ھەموو ژیاننامەی محەممەد لە خۆناگرێت، بەڵام چەند ئاماژەدانێکی تیایە بۆ ژیانی بە دەربڕینی ئاشکرا بێت یان بە ئاماژەدان. ھەندێک لە سیفەتەکانی باسکراوە لەگەڵ بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی، ڕەوشت و تایبەتمەندییەکانی، و باری دەروونی، و ھەندێک شت لە بارەی غەزاکانییەوە باسکراوە. لەقورئاندا ٢٨٠ ئایەت باسی غەزاکان دەکات کە دەکاتە ڕێژەی (٪٤،٦٥) ی قورئان، ھەندێکیان بە ئاماژە باسیان کردووە و ھەندێکیان ڕاستەوخۆ، وەک غەزای بەدر، غەزای ئوحود، غەزای خەندەق، سوڵحی حودەیبییە، غەزای خەیبەر و فەتحی مەککە. بۆ نموونە سوورەتی ئەحزاب باسی ژیانی پێغەمبەر دەکات لەگەڵ خێزان و ھاوەڵەکانی، و وردەکاری زۆری تێدایە دەربارەی غەزای خەندەق.

کتێبی فەرموودە

وتاری سەرەکی: فەرموودە

ژیاننامەی پێغەمبەر بەشێکی فراوانی گرتووە لە کتێبەکانی فەرموودەدا، ھەموو ئەوانەی کتێبیان لە فەرموودەدا داناوە، بەش و دەروازەی تایبەتیان داناوە لەسەر ژیانی پێغەمبەر محەممەد، و بانگەوازەکەی، و ھاوەڵەکانی، لەگەڵ ئەوەی ئەو ڕووداوانە بەپێی کات ڕیزبەند نەکراوان، لەبەرئەوەی ئەوان مەبەستیان کۆکردنەوەی وتەکانی محەممەد و کردار و فەرمان و حوکمەکانی بووە. بەشێک لە ژیاننامەکەی لەو کێبانەدا ھاتووە بەمەبەستی بەڵگە ھێنانەوە بۆ حوکمی شەرعی، بەم ھۆیەوە زۆر بەوردی باس نەکراوە و تەنیا گێرانەوەی ھەندێک ھەواڵ بووە بەپێی ڕێبازی فەرموودەناسان. زانایانی موسڵمان کۆکن لەسەرئەوەی کە ناودارترین و دێرینترین کتێب لەبارەی ھەواڵی ژیاننامەی پێغەمبەرەوە موەتتەئی مالیکە، کە کۆمەڵێک فەرموودەی دەربارەی ژیاننامە و سیفاتەکانی پێغەمبەر ھێناوە و باسێکی تایبەتی جیھادی کردووە. پاشان سەحیحی بوخاری باسی چەند لایەنێکی کردووە پێش پێغەمبەرایەتی و دوای دابەزینی سروش، کتێبێکی تایبەت کردووە بە غەزاکانی و جیھاد، بەشێکی زۆر لەسیفاتەکانی و بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی باسکردووە، کەدەکاتە دەیەکی کتێبەکەی. و دواتر سەحیحی موسلیم کە بەشێکی زۆریان لە ژیانی محەممەد باسکردووە. ھەروەھا ھەریەکە لە ئەبووداوود، ئەحمەد کوڕی حەنبەل،ئیبن ماجە، و ترمزی، بەھەمان شێوە بەشێکی کتێبەکانیان تەرخان کردووە بۆ ژیانامەی پێغەمبەر بەڵام بە جیاوازی لە شێوەی ڕێکخستن و ڕیزبەندیدا.

کتێبەکانی ژیاننامە (سیرە)

کتێبەکانی ژیننامەییەکان لە قۆناغێکی دواتر لە نوسیەوەی فەرموودە نوسراون، ھاوەڵەکان گرنگییان دەدا بە گێڕانەوەی ژیاننامەکەی بە زارەکی، یەکەم کەس کە گرنگی دا بە نووسینەوەی ژیاننامەکەیدا عوروە کوڕی زوبەیر بوو. پاشان ئەبان کوڕی عوسمان (مردن ١٠٥کۆچی)، پاشان وەھاب کوری مونەبی (مردن ١١٠ کۆچی)، پاشان شوڕەحەبیل کوری سەعید (مردن ١٢٣کۆچی) و لە دواتریش ئیبن شیھابی زوھری (مردن ١٢٤کۆچی) بەڵام بەشی زۆری نووسینەکانیان لە ناوچوون، نەگەیشتوون بە ئێمە، جگە لە چەند پاشماوەیەکی پەرتەوازە کە لەلایەن محەممەد کوڕی جەریری تەبەرییە گێردراوەتەوە. لە دواتردا محەممەد کوڕی ئیسحاق دێت لە نووسینەوەی ژیاننامەی محەممەددا بە تەواوی و شارەزایان بە ڕاسترین کتێبی ژیننامەی دادەنێن لەو سەردەمەدا. کتێبەکەی بە ئێمە نەگەیشتووە بەڵام ئیبن ھیشام (مردن ٢١٨ کۆچی) ھەستاوە بە گێرانەوەی کتێبەکەی بە پوختکراوەیی کە ناسراوە بە ژیننامەی ئیبن ھیشام. تەبەری (مردووی ٣١٠ی کؤچی) لە مێژووەکەیدا بەشێوەیەکەی سەرەکی پشتی بە گێڕانەوەکانی ئیبن ئیسحاق بەستووە.

کتێبەکانی شەمائل و دەلائل

وتاری سەرەکی: زانستی شەمائیل

بە سەرچاوەیەکی بنەڕەتی دادەنرێت لە زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەددا، ئەمانەش ئەو کتێبانەن کە دانەرەکانیان گرنگییان داوە بە باسی محەممەد و خوو ڕەوشت و سیفەتەکانی، و ھەڵسوکەوتی لە شەو و ڕۆژدا. زانستی شەمائیل جێگای گرینگی پێدانی زانایانی موسڵمان بووە، و یەکێک بووە لە بابەتەکانی کتێبەکان فەرموودە، دواتر زانایان کتێبی تایبەتیان لەسەر نوسیووە، ئەبول بەختەری (مردووی ٢٠٠ی کۆچی) یەکەم کەسە کتێبی لەسەر شەمائیل نوسیووە بەناوی صفة النبي، دواتر ئەبول حەسەن مەدائینی (مردووی ٢٢٤ی کۆچی) بەناوی صفة النبي، دواتر کتێبی شەمائیلە محەممەدیەکان ی ترمزی، دواتر داوود کوڕی عەلی ئەسفەھانی (مردووی ٢٧٠ی کۆچی) بەناوی الشمائل المحمدية، دواتر قازی ئیسماعیل مالیکی (مردووی ٢٨٢ی کۆچی) بەناوی الأخلاق النبوية، دواتر ئیبن فارس (مردووی ٢٩٥ی کۆچی) بەناوی أخلاق النبي، و چەندانی تر لەسەردەمەکانی دواتردا. ھەروەھا کتێبەکانی دەلائل بە یەکێکی تر لە سەرچاوە بنەڕەتییەکانی ژیاننامەکەی دادەنرێن، ئەمەش ئەو کتێبانە دەگرێتەوە کە بەڵگە و نیشانەکانی پێغەمبەرایەتیی محەممەد دەسەلمێنێت بەپێی بیروباوەڕی موسڵمانان. زۆر کتێب لەم بوارەدا دانراون و ناودارترینییان بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی بەیھقییە. هەروەها بوخاری و موسلیم بەشێک لە کتێبەکەیان تایبەت کردووە بە بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی.

سەرچاوەکانی تر

ھەروەھا چەندین جۆری تر سەرچاوە ھەیە، وەک کتێبەکانی تەفسیری قورئان و ھۆکانی ھاتنە خوارەوە. بەھۆی ئەوەی بەشێکی زۆری زانایانی ئیسلامی پشت بە ڕاڤە و لێکدانەوەکانی سەدەکانی سەرەتایی سەرھەڵدانی ئایینی ئیسلام دەبەستن، لە ناویشیان ئەو ئایەتانەی پەیوەندی بە ژیانی پێغەمبەری ئیسلامەوە ھەیە. لە نموونەی ئەو کتێبانەش تفسیری ئیبن کەسیر، تەفسیری تەبەری، و ھەروەھا تەفسیری قورتوبی. جگە لەو کتێبە مێژوویانەی بە شێوەیەکی گشتی گرینگی بە ڕووداوە مێژووییەکان داوە وەک تاری تەبەری و تاریخی ئیبن خەلدوون، ھەروەھا ئەو سەرچاوانەی جیا لە زمانی عەرەبی نوسراونەتەوە.

کورتەیەکی مێژوویی

گرینگترین ھۆزە عەرەبیەکان لە نیمچە دورگەی عەرەب

لە ڕووی سیاسییەوە، نیمچەدوورگەی عەرەبی لێک ھەڵوەشابوو، نە دەوڵەتێک یەکی دەخست و نە حکوومەتێک بەڕێوەی دەبرد، دەوڵەتە دێرینەکانی کە لە یەمەن و نەجد و دەورووبەری عێراق و شام بوون لێک ھەڵوەشابوون، و ژیانی کۆچەری دەستی بەسەر شارەکانی حیجازدا گرتبوو، و ھۆزەکان یەکەی سەرەکیی سیاسی و کۆمەڵایەتی بوون. و کاروبارەکانی مەککە لە ڕێگای دارول نەدوە بەڕێوەدەبرا. لە شاری مەدینە بە شێوەیەکی گشتیی بەردەوام کێشە و ناکۆکی لە نێوان ئەوس و خەزرەج ھەبوو. دەوڵەتی مەنازرە لە حیرە و دەوڵەتی غەساسینە لە شام لەلایەن فارس و ڕۆمەکان ڕێگە بەگەشەیان درابوو، بۆ ئەوەی ببنە ڕێگر لەبەردەم فراوانخوازی عەرەبەکان. فارسەکان دەوڵەتی مەنازیرەیان ھەشت ساڵ پێش پێغەمبەرایەتی ڕوخاند.

لە ڕووی ئابوورییەوە، دەشتەکییە عەرەبەکان پشتیان بە شوانکارەیی و کۆچکردن دەبەست بۆ ئەو ناوچانەی ئاویان لێیە، ئەمەش ببووە ھۆی شەڕ بۆ دەستکەوتنی پێداویستییەکان، بەڵام لە شارەکاندا چالاکی بازرگانی و کشتوکاڵی و پیشەسازی ھەبوو، مەککە چالاکی بازرگانی تێیدا باڵادەست بوو و ڕێگەی بازرگانی نێوان شام و یەمەنی بەڕێوە دەبرد، و سوودی لە پایە ئاینییەکەی وەردەگرت بۆ پاراستنی کاروانە بازرگانیەکان. بەڵام مەدینە کشتوکاڵ تێیدا لەبرەودا بوو بەھۆی باخی میوە و خورما و ترێوە. عەرەب دیناری بیزەنتی و درھەمی فارسییان بەکاردەھێنا لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا، بەڵام لە ڕووی پیشەسازییەوە مەدینە ناسرابوو بە داڕشتنی جوانکاریی زێڕ و زیو، لەگەڵ دروستکردنی شمشێر و تیر و ڕم و زرێپۆش، ھەروەھا لە شارە عەرەبییەکاندا ئاسەنگەری و زەڕەنگەری و پێست خۆشکردن و چنین پەرەی سەند، ھەروەھا عەرەب چەند جۆرێک مامەڵەی دارایییان دەزانی وەک قەرز و ڕەھن و باج.

لە ڕووی ئایینییەوە، بت پەرستی نیمچەدوورگەی عەرەبی گرتبوویەوە بە شێوەیەکی گشتی، کۆمەڵە خواوەندێکیان دەپەرست دروست کرابوون لە بەرد و تەختە، ژمارەیان دەگەیشتە ٣٦٠ بت لە دەوری کەعبە، ئەو ھۆزانە دەیانپەرستن کە دەھاتن بۆ حەج و قوربانی و نەزریان بۆ دەکردن، گەورەترینیان کۆنترینیان بتی (ھوبەل) بوو کە قوڕەیش و کینانە دەیانپەرست ھەروەھا بتی (عووزا) شیان دەپەرست، و بتی (مەنات) ھوزەیل و خوزاعە دەیانپەرست، ھۆزی سەقیف بتی (لات) یان دەپەرست. لەگەڵ ئەمانەشدا چەند دروشمێکیان لە پاشماوەی ئایینی ئیبراھیم بۆ مابوویەوە وەک بەرز ڕاگرتنی کەعبە، و سەردان کردنی، و حەج و عومرە، لە ھەمان کاتدا چەند تاکێک ھەبوون کە لەسەر ڕێبازی ئیبراھیم و ئیسماعیل بوون بە تەنھا و ناسرابوون بە حەنەفییەکان، ھەروەھا چەند ئایینێکی تر ھەبوو بە شێوەیکی دیاریکراو وەک جوولەکە لە یەمەن و مەدینە، و مەسیحییەت لە نەجران و حیرە و دەوروبەری شام، و ھەروەھا بڵاوبونەوەیەکی دیاریکراوی ئاگرپەرستی ھەبوو کە لە ئێرانەوە ھاتبوون.

نەژادی

ئەمانەش ببینە: داڕێژە:درەختی نەژادی محەممەد

ڕەجەڵکی پێغەمبەر

ئەبوول قاسم محەممەدی کوڕی عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب کوڕی عەبدولمەنناف کوڕی قوسەیی کوڕی کیلابی کوڕی موڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالیبی کوڕی فیھری کوڕی مالیکی کوڕی نەزڕی کوڕی کینانەی کوڕی خوزیمەی کوڕی مودرکەی کوڕی ئیلیاسی کوڕی مزەڕی کوڕی نزاری کوڕی مەعدی کوڕی عەدنانە (تائێرە زانایان کۆدەنگن)، لەگەڵ ئەوەی سەلمێنراوە دەچێتەوە سەر نەسەبی ئیسماعیلی کوڕی ئیبراھیم.

ھیچ لقێک نییە لە قوڕەیشدا کە نزیکایەتی لەگەڵ محەممەددا نەبێت، و موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە خوا ھەڵیبژاردووە لە باشترین ھۆز و پشت و نەسەبدا. گوتویەتی (خرجتُ من نكاح ولم أخرج من سفاح من لدن آدم إلى أن ولدني أبي وأمّي) واتا: (من لەئادەمەوە تاوەکوو دایک و باوکم لە ھاوسەرگیریەوە لەدایکبووم، لە داوێنپیسی لەدایک نەبووم). ھەروەھا گوتوویەتی (إنَّ الله اصطفى كنانة من ولد إسماعيل، واصطفى قريشًا من كنانة، واصطفى من قريش بني هاشم، واصطفاني من بني هاشم) واتا: (خوای گەورە کینانەی لە منداڵەکانی ئیسماعلدا ھەڵبژاردووە، و قوڕەیشی لە کینانەدا ھەڵبژاردووە، و بەنی ھاشمی لە قوڕەیشدا ھەڵبژاردووە، منیشی لە بەنی ھاشمدا ھەڵبژاردووە). گوتووشیەتی (نحن بنو النضر بن كنانة لا نقفو أمنا ولا ننتفي من أبينا) واتا (ئێمەی بەنوو نەزر تۆمەتی داوێن پیسی نادەینە پاڵ دایکمان، و خۆمان لە بابمان بێبەری ناکەین). ھەروەھا گوتوویەتی (إنَّ الله كلمة تعالى خلق الخلق، فجعلني في خير فِرَقِهم، وخير الفرقتين، ثم تخيَّر القبائل فجعلني في خير قبيلة، ثم تخيَّر البيوت فجعلني في خير بيوتهم، فأنا خيرُهم نفسًا، وخيرُهم بيتًا) واتا: (خوای گەورە دروستکراوەکانی دروستکردووە منی لە باشترین کۆمەڵەیان داناوە، دواتر لەتیرەکان منی لە باشترین تیرە داناوە، و دواتر لەماڵەکان منی لە باشترین ماڵدا داناوە).

• باوکی؛ عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب بووە، دایکی فاتیمەی کچی عەمری کوڕی عائیزی کوڕی عیمران کوڕی مەخزوومی کوڕی یەقەزەی کوڕی موڕڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالب بووە. عەبدوڵڵا چاکترین کوڕەکانی باوکی بووە و لێبوردەترین و نزیکترینیان بووە لێوەی، و بچووکترینیان بووە، نازناوی سەربڕدراوە بەھۆی ئەوەی باوکی سەد حوشتری بۆ سەربڕی لەجیاتی ئەو نەزرەی کە کردبووی.
• دایکی؛ ئامینەی کچی وەھب کوڕی عەبد مەناف کوڕی زوھرە کوڕی کیلاب بووە، لەو سەردەمەدا باشترین ژنی قوڕەیش بووە لە نەسەب و شوێندا، و باوکی پێشەوای بەنی زەھرە بووە لە نەسەب و شەرەفدا، و باوکی سەرۆک و باشترینی بەنوو زوھرە بووە لەو کاتەدا.
• مام و پورەکانی: عەبباس، حەمزە، زوبەیر، حارس، غەیداق، قوسەم، عەبدول کەعبە، موقەوەم، جەحل، ئەبوو لەھەب، ئەبوو تاڵیب و زیرار. پوورەکانی عاتیکە، ئومیمە، ئەروا، ئوم حەکیم، بەڕڕە و سەفییە. حەمزە و عەباس و سەفییە موسڵمان بوون.

ژیانی لە پێش بانگەواز

لەدایکبوونی

دیمەنێکی مەککە لەسەر شاخی نوورەوە

کاتێک عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەلیب گەیشتە تەمەنی ھەژدە ساڵی باوکی خوازبێنی ئامینەی کچی وەھبی بۆ کرد لەمامی وھەیب کوڕی عەبدول مەناف کەلەلای ئەوان دەژیا. عەبدوڵڵا لەمەککە گواستیەوە و ئامینە بە پێغەمبەر دووگیان بوو. ئامینە دەیگووت کاتێک پێغەمبەر لەزگیدا بووە پێی گوتراوە (إنّك قد حملت بسيّد هذه الأمّة، فإذا وقعَ على الأرض فقولي "أعيذه بالواحد من شرِّ كل حاسد"، ثم سمّيه "محمدًا) واتا (تۆ گەورەی ئەم ئوممەتەت لە زگدایە، کاتێک لەدایکبوو بڵێ بە خوای تاک و تەنیا دەیپارێزم لە خراپەی ھەموو چاوپیسێک، و دواتر ناوی بنێ محەممەد). عەبدوڵڵا بەمەبەستی بازرگانی بەرەو شام بەڕێکەوت مانگێک بەنەخۆشی لە مەدینە مایەوە و دواتر مرد. لەو کاتەدا تەمەنی پێغەمبەر دوو مانگ لە زگی ئامینەدا(بەپێی بۆچوونی زۆربەی زانایان)، لەدوای خۆی پێنج حوشتر ڕانە مەڕێک و بەندەیەکی بەناوی بەرەکە کە کونیەکەی ئوم ئەیمەن بوو بەجێھێشت.

شوێنی لەدایکبوونی پێغەمبەر محەممەد لەدۆڵی ئەبوو تاڵیب.

پێغەمبەری ئیسلام محەممەد لە ماڵی باوکی لە شاری مەککە لە دایکبووە (بەپێی گێڕانەوەکانی سوننە لە ڕۆژی دووشەممە، ١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ساڵی فیل، بەرامبەر ٢٠ یان ٢٢ی نیسانی ساڵی ٥٧١ یان ٥٧٠ی زایینی لە دایکبووە). سەرچاوە مێژووییەکان سەبارەت بە ڕەووشی کاتی لە دایکبوونی ناکۆکیان ھەیە، بەشی زۆریان ئاماژە بەوەدەکەن محەممەد لە سکی دایکیدا بووە باوکی کۆچی دوایکردووە، بەڵام بەشێکی دیکە لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن باوکی لە ژیاندا بووە کاتێک لە دایکبووە. بەشێکی دیکە دەڵین تەمەنی سێ ساڵ بوو کاتێک باوکی کۆچی دوایکردووە، و بەشێکی دیکە دیکە دەڵێن دووساڵ بووە. سەرچاوەیەکی دیکە دەلێت تەمەنی ٧ مانگ بووە، بەشێکی دیکە دەلێن تەمەنی یەک مانگ بووە کاتێک باوکی کۆچی دوایی کردووە. بەڵام ئەم سەرچاوە و قسانە بە شێوەیەکی گشتی ڕەتکراونەتەوە، بەشی زۆری مێژوو نوسان کۆکن لەسەر ئەوەی پێغەمبەر بەبێ باوکی لەدایکبووە. کاتێک عەبدولموتەڵیب باپیری پێغەمبەر ھەواڵەکەی پێدەگات زۆری پێ خۆش دەبێت و دەچێتە کەعبەوە سوپاسی خوا دەکات و ناوی محەممەدی بۆ ھەڵدەبژێرێت کە لەو کاتەدا ئەو ناوە لە ناو عەرەب باو نەبووە. تەنھا سێ کەس ھەڵگری ئەو ناوە بوون. لە ھەندێک گێڕانەوەدا ھاتووە بە خەتەنکراویی لەدایکبووە، بەڵام گێڕانەوەی ڕاست ئەوەیە عەبدول موتەلیب لەڕۆژی حەوتەمدا خەتەنەی کردووە و خوانێکی بۆ ڕێکخستووە. دایکی گوتبووی ئەو ناخۆشی و لاوازی و قورساییانەی بەسەردا نەھاتووە کە بەسەر ژنانی دووگیاندا دێن، و کاتێک لەدایکبووە ڕوەوە قیبلە لەدایکبووە سەری بەرزکردبوەوە بەرەو ئاسمان، پەنجەکانی قوچاندبوون وەک ئەوەی تەحیات بخوێنێ. ھەروەھا لەکاتی لەدایکبوونیدا وەک ئەوە وابووە نورێک لێوەی دەرچوبێت کە کۆشکەکانی شامی ڕوناک کردۆتەوە. ئوم عوسمان کچی ئەبول عاس دەڵێت: (حضرتُ ولادة رسول الله صلى الله عليه وسلم، فرأيت البيتَ حين وضع قد امتلأ نورًا، ورأيت النجوم تدنو حتى ظننتُ أنها ستقعَ عليّ) واتا (لە کاتی لەدایکبوونی پێغەمبەردا مزگەوتی حەڕامم بینی پڕبوبوو لە نوور و ڕوناکی، و ئەستێرەکانم دیتن نیزیک دەبونەوە وامزانی بەسەرمدا دەکەون). کاتێک لەدایکبووە مژدەیان بە عەبدول موتەلیب داو زۆر پێی خۆشحاڵ بوو، و بردیە ناو کەعبە و سوپاسی خوای کرد و گووتی: (ليكوننّ لابني هذا شأن) واتا (ئەم کوڕەم پلە و پایەیەکی گەورەی دەبێت). جوولەکە زانی کە محەممەد لەدایکبووە، حەسان کوڕی سابت دەڵێت: (والله إني لغلام يفعة، ابن سبع سنين أو ثمان، أعقل كل ما سمعت، إذ سمعت يهوديًا يصرخ بأعلى صوته على أطمة بيثرب: يا معشر يهود، حتى إذا اجتمعوا إليه، قالوا له: ويلك ما لك؟ قال: طلع الليلة نجم أحمد الذي ولد به) واتا (من منداڵ بووم، حەوت یان ھەشت ساڵ دەبووم، دەمزانی چ دەگوزەرێ، گوێم لە جوولەکەیەک بوو لەسەر بەرزایەکی مەدینە دەیگووت: ھۆ کۆمەڵی جوولەکە، ئەوانیش کۆبونەوە و گووتیان چی ڕویداوە؟ گووتی: ئەمشەو ئەستێرەی لەدایکبوونی ئەحمەد دەرکەوتووە).

پەروەردە بوونی

دوای دایکی یەکەم کەس سوەیبە بەندەی ئەبوو لەھەب شیری پێدا، کە بە ھۆی مژدەی لەدایکبوونی پێغەمبەر ئازادی کردبوو، بوخاری دەگێڕێتەوە لە عوڕوەی کوڕی زوبەیرەوە (لما مات أبو لهب رآه بعض أهله بمنامه، قال له: ماذا لقيت؟ قال أبو لهب: لم ألقَ بعدكم (أي لم ألقَ بعدكم خيرًا) غير أني سُقيت في هذه بعتاقتي ثويبة) واتا: (کاتێک ئەبوو لەھەب مرد، کەسوکارەکەی لەخەودا دیتیان، پێیان گووت توشی چ بووی؟ گووتی توشی ھیچ شتێکی باش نەبووم، تەنیا ئەوە نەبێت ئاوم پێدراوە بە ھۆی ئازادکردنی سوەیبە). ئوم ئەیمەن لەباوەشی دەگرت تاوەکوو گەورەبوو، پێغەمبەر پێی دەگووت دایە، و کاتێک تەماشای دەکرد دەیگووت ئەوە پاشماوەی بنەماڵەکەمە. دوای لەدایکبوونی پێغەمبەری ئیسلام تەنھا بۆ ماوەیەکی کەم لای دایکی مایەوە تا ئەو کاتەی دایەنێکیان بۆ دۆزییەوە، ئەمەش بەھۆی ئەوەبوو یەکێک لە خوونەریتی خێزانە دەوڵەمەندەکانی قورەیش ناردنە دەرەوەی منداڵەکانیان بوو بۆ بیابان نشینیی، بەمەبەستی ئەوەی دووربن لە نەخۆشی و لە ئاوھەوایەکی تەندروست گەشە بکەن. سوەیبە لەھەمانکاتدا شیری خۆیداوەتە کوڕەکەی خۆی بەناوی مەسروح و ھەروەھا ئەبوو سەلەمەی مەخزوومی، ھەمزەی کوڕی عبدولموتەڵیب کە دواتر ئەم سێ کەسە بوونە برای شیری پێغەمبەر، پاشان بردیانە لای حەلیمەی سەعدیە و ئەو گرتییە خۆی، و لەگەڵ عەبدوڵڵای کوڕی شیری پێدەدا لە بیابانی بەنی سەعد، مێردەکەی ناوی حارس کوڕی عەبدول عوزا بوو، دوو کچی ھەبوو بەناوی ئەنیسە و حوزافە کەپێشی دەگوترا شەیما، لەگەڵ دایکی ئەویش بەشداری دەکرد لەبەخێوکردنی. زانایانی ژیننامە کۆکن لەسەر ئەوەی لەو ساڵەدا بیابانی بەنی سەعد بە ھۆی وشکەساڵیەوە دەیناڵاند، بەڵام کاتێک پێغەمبەر ھات زەویەکانی حەلیمە سەوز بوون و گوانی ماڵاتەکەی پڕبوون لەشیر. دوو ساڵ لەلای حەلیمە ماوەیەوە تاوەکوو لەشیر چۆوە، و چەند مانگ جارێک دەیھێنایەوە بۆ لای دایکی. پاش ئەوەی جارێکی دیکە حەلیمە دایکی پێغەمبەر ڕازی دەکات بۆ ئەوەی بۆ ماوەیەکی دیکەش لەلایان بمێنێتەوە، بە ھۆی ترس لەپەتایەک لەمەککەدا بڵاوبوەتەوە، و بە ھۆی بەرەکەتی پێغەمبەر بۆیە ئامینە ڕازیبوو.

ھەندێک دیکە لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە چوار ساڵ لەلای حەلیمە ماوەتەوە، بەڵام ئەوەی زیاتر زانایان و مێژوونوسان لەسەری کۆکن ئەوەیە کە ماوەی پێنج ساڵ پێغەمبەر لەلای حەلیمەی سەعدی ماوەتەوە ئەویش بەھۆی ئەو فەرموودەیەی کە پێغەمبەر باس لە شانازیکردن بە وەرگرتنی شێوازی ئاخاوتنی لە خێڵی بەنی سەعد و کاری شوانی لەگەڵ برا شیرییەکەی دا دەکات.لەتەمەنی چوار یان پێنج ساڵی سنگی لەتکرا، کەچەند جارێکی تریش دووبارە بۆتەوە، بەم ھۆیەوە حەلیمە گێڕایەوە بۆ لای دایکی. موسلیم ئەو ڕوداوەی گێڕاوەتەوە و دەڵێت: (أن رسول الله صلى الله عليه وسلم أتاه جبريل وهو يلعب مع الغلمان، فأخذه فصرعه فشق عن قلبه فاستخرج القلب، فاستخرج منه علقة، فقال: هذا حظ الشيطان منك. ثم غسله في طست من ذهب بماء زمزم، ثم لأمه (جمعه وضم بعضه إلى بعض) ثم أعاده في مكانه، وجاء الغلمان يسعون إلى أمه (مرضعته) فقالوا: إن محمدًا قد قُتل، فاستقبلوه وهو منتقع اللون. قال أنس: وقد كنت أرى أثر ذلك المخيط في صدره.) واتا:

کاتێک محەممەد لەگەڵ منداڵان یاری دەکرد جوبرەئیل ھات بۆلای، و خستیە سەر زەوی و سینگی لەت کرد و دڵی دەرھێنا، پارچەیەکی لەدڵی دەرھێنا و گووتی ئەمە بەشی شەیتانە، دواتر لەتەشتێکی زێڕدا بەئاوی زەمزەم شوشتی، دواتر بۆیەکی ھێنایەوە و دڵی خستەوە جێگای خۆی، منداڵەکان ڕایانکردە لای دایەنەکەی و گووتیان محەممەد کوژراوە، و بەڕەنگی چڕژاوی گەڕایەوە، ئەنەس دەڵێت: شوێنەواری ئەو ھێڵەم لەسەر سینگی دەدیت.

لە تەمەنی شەش ساڵیدا بوو کاتێک دایکی کۆچی دوایی کرد، لەکاتی گەڕانەوەیان لەسەردان کردنی خاڵوانیان لە بەنی نەجار، و گۆڕەکەی لەشوێنێکە پێیدەگوترێت ئەبوا. پاشان عەبدول موتەلیبی باپیرەی بردیە لای خۆی تا لەگەڵ منداڵەکانیدا بژی، و کاتێک لە تەمەنی ھەشت ساڵیدا بوو عەبدول موتەلیب کۆچی دوایی کرد لە مەککە، و پێش مردنی ئەبو تالیبی کوڕی ڕاسپارد بە پەروەردەی محەممەد.

لاویەتی

مامی ئەبوتاڵیب داھاتێکی زۆری نەبوو، لەبەرئەوە محەممەد سەرەتا شوانی دەکرد لە بەنی سەعد لەسەر چەند قیڕاتیک بۆ خەڵکی مەککە (قیڕات بەشێکە لە درھەم یان دینار) بۆ یارمەتیدانی مامی، دەڵێت (ما بعث الله نبيًا إلا رعى الغنم. فقال أصحابه: وأنت؟ فقال: نعم، كنت أرعاها على قراريط (أجزاء من الدراهم والدنانير) لأهل مكة) واتا: خوای گەورە ھیچ پێغەمبەرێکی نەناردووە شوانی نەکردبێت، ھاوەڵەکانی گووتیان تۆش کردووتە؟ گووتی بەڵێ منیش شوانیم بۆ خەڵکی مەککە کردووە بەرامبەر چەند قیڕاتێک. «لەگەڵ ئەوەی شیعە ھەواڵی شوانییەکەی ڕەت دەکەنەوە»، کاتێک گەیشتە تەمەنی ١٢ ساڵی لەگەڵ مامی ڕۆیشت بۆ شام بۆ بازرگانی، کاتێک گەیشتنە بوسڕا چوون بۆلای ڕاهیبێک بەناوی بەحیرا، کە زانا بوو لەئینجیلدا سەیری محەممەدی دەکرد و تێیڕادەما، دواتر بە ئەبوو تاڵیبی گووت (ارجع بابن أخيك إلى بلدك واحذر عليه اليهود فوالله إن رأوه أو عرفوا منه الذي أعرف ليبغنه عنتًا، فإنه كائن لابن أخيك شأن عظيم نجده في كتبنا وما ورثنا من آبائنا) واتا: برازایەکەت بگەڕێنەوە بۆ شارەکەت ئاگات لەجوولەکە بێت ھیچی لێنەکەن، سوێند بەخوا ئەگەر ئەوەی من دەربارەی محەممەد دەیزانم ئەوان بیزانن ئەوا دەیکوژن ئێمە لەکتێبەکانمان و قسەی باب باپیرانمان پلە و پایەکەی دەزانیین. لەمەککە ناونرا بە ئەمین و ڕاستگۆ و خەڵک ئەمانەتیان لە لا دادەنا، بەوە ناسراوە ھەرگیز کڕنووشی بۆ بتەکان نەبردووە سەرەڕای بڵاویان لەناو قوڕەیشدا، و بەشداری گاڵتەو گەپی گەنجەکانی نەکردووە، بەڵکوو لەگەڵ گەورەکان بەشداری جەنگەکانی کردووە و یارمەتی داون، لەتەمەنی چواردە ساڵیدا جەنگی فیجار لەنێوان کینانە و قەیسی عەیلان ڕویدا، پێغەمبەر لەگەڵ قوڕەیش کە بەشێک بوون لە کینانە بەشداری کردووە، بەرامبەرەکانیان بریتی بوون لە تیرەکانی هەوازن، غەتەفان، سولەیم، عەدوان، فەھم و چەندانی تر لە تیرە قەیسییەکان، پێغەمبەر دەربارەی ئەو جەنگە دەڵێت (قد حضرته مع عمومتي، ورميت فيه بأسهم، وما أحب أني لم أكن فعلت) واتا: لەگەڵ مامەکانم بەشداریم لەو جەنگەدا کردووە و تیرم ھاویشتووە، پێشم خۆشنییە بەشداریم نەکردبا. ھەروەھا دەڵێت (كنت أنبل على أعمامي) واتا: لەگەڵ مامەکانم تیرم دەھاویشت. وەدەشڵێت ( ما سرني أني لم أشهده إنهم تعدوا على قومي عرضوا عليهم أن يدفعوا إليهم البراض صاحبهم فأبوا) واتا: پێم خۆشنییە بەشدار نەبوبام ئەوان دەستدرێژیان کردە سەر گەلەکەم، سەرەڕای ئەوەی گەلکەم پێشنیازی ڕادەستکردنەوە بەڕڕاز_کەسێک بوو لەکینانە پیاوێکی کوشتبوو بەھۆی ئەوەوە جەنگی فیجار ھەڵگیرسا_ یان کردبووە. بەشداری کردووە لە ھاوپەیمانیەتی فزول، ڕێککەوتننامەیەک بوو قوڕەیش لەماڵی عەبدوڵڵا کوڕی جودعان لەمەککە بەستبوویان، ڕێککەوتبوون لەسەر پاراستنی کەسانی لاواز و ستەملێکراو. دەربارەی دەڵێت: (لقد شهدتُ في دار عبد الله بن جدعان حِلفًا، لو دُعيت به في الإسلام لأجبتُ) واتا: لەماڵی عەبدوڵڵای کوڕی جودعان بەشداریم لە ھاوپەیمانیەتیەک کرد، ئەگەر لەئیسلامدا داوای بەشداریم لێبکەن بەشدار دەبم. ماوەیەک بەر لە دابەزینی سروش بۆ پێغەمبەر، بەهۆی لافاوەوە دیوارەکانی کەعبە داڕوخان، بۆیە خەڵکی مەککە بڕیاریاندا دوبارە کەعبە نوێبکەنەوە، لە کاتی بنیادنانەوەی کەعبە کێشە و ناکۆکییەکی زۆر کەوتە نێوان ھۆزەکانی مەککە، بەھۆی ئەوەی ھەریەکەیان ھەوڵی دەدا ھۆزەکەی ئەوان بەردە ڕەشەکە بخەنەوە جێگای خۆی، ئەم ناکۆیییەکە چەند ڕۆژێکی خایەند، دواتر بەمەبەستی چارەسەرکردنی ئەم کێشە لە مزگەوتی حەرام کۆبوونەوە دواجار گەیشتنە ڕێکەوتنێک ھەرکەسێک یەکەم کەس لە دەرگای مزگەوتەوە بێتە ژوورەوە ئەو دەکەن بە ناوبژیوانی خۆیان و بەردەکە لە جێگای خۆی دابنێت، ئەوەبوو پێغەمبەر محەممەد ھاتە ژوورەوە، بەھۆی ناوبانگی لە ڕووی ڕاستگۆی و دەستپاکییەوە، ھەموویان ڕازی بوون لەسەر بڕیار و قسەکانی، و گووتیان: (هذا الأمينُ، قد رَضينا بما يقضي بيننا) واتا: ئەوە ئەمینە ھات ڕازین ببێ بەناوبژیوان. دوای ئەوەی پێغەمبەر لە کێشەکە گەیشت، داوای پۆشاکێکی کرد و بەردەکەی خستە سەری و ھەموو تیرە و ھۆزەکانی شاری مەککەی بانگکرد و ھەر یەکەی چەمکێکیان گرت و ھەڵیان گرت، پاشان بە دەستی خۆی بەردەکەی خستەوە شوێنی خۆی. ئەمەش بووە ھۆی چارەسەرکردنی کێشەکە، زانایان و شوێنکەوتوانی ئایینی ئیسلام ئەم ڕووداوەیان وەک دانایی و لێھاتوویی پێغەمبەر لە چارەسەرکردنی خێرای کێشەکان داناوە.

ھاوسەرگیری لەگەڵ خەدیجە

وتاری سەرەکی: خەدیجە کچی خووەیلید

ئەو گومەزەی لەسەر گۆڕی خەدیجە دروستکرابوو

خەدیجە کچی خووەیلید، ژنێکی بازرگانی شاری مەککە بوو، ڕێزلێگیراو و خاوەنی پارە و سامان بوو، کچی خوەیلدی کوڕی ئەسەدی کوری عبدالعزی کوڕی قصی بوو. دایکی فاتیمەی کچی زائدە کوڕی ئەسام کوڕی عامری کوڕی لوئەی بوو، خەدیجە پێش ئەوەی شوو بە پێغەمبەر بکات دوو شووی دیکەی کردبوو. سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژە بەوەدەکەن لە ناو خانەوادەکەی شکۆمەند و خاوەن پلە و پایە بووە سەروەت و سامانی خۆی ھەبوو لەگەڵ ئەوەشدا سەرچاوە مێژووییەکان بە شێوەیەکی گشتی ئەوەیان ڕووننەکردووەتەوە خەدیجە چۆن ئەو ماڵ و سامانەی دەستکەوتووە بەڵام بەشێک لە سەرچاوەکان دەلێن بەھۆی بارزگانییەوە توانیویەتی گەشە بە سەروەت و سامانەکەی بکات. کاتیک ھەواڵی دەست پاکی محەممەد گەیشت پێی، ناردی بە شوێن محەممەدا و پێشنیاری خستە بەردەمی کە بەشداری بکات لە بازرگانییەکەیدا بۆ شام، محەممەد ڕازی بوو و دەرچوو بۆ شام و شتومەکی کڕی، لە گەشتەکەیدا خزمەتکارێکی لەگەڵ بوو بەناوی مەیسەرە، کاتێک گەشتنە شام لە بازاڕی بوسڕا لەژێر سێبەری دارێک دانیشت کە لە نزیک سەومەعەی ڕاھیبێک بوو بەناوی نەستوڕا، ڕاھیبەکە بە مەیسەرەی گووت (ما نزل تحت ھذە الشجرة قطّ إلا نبیّ) واتا: تەنیا پێغەمبەران لەژێر سێبەری ئەم دارەدا دانیشتوون، مەیسەرە کاتێک گەرما بەتین دەبوو دەیبینی دوو فریشتە سێبەر بۆ پێغەمبەر و حوشترەکەی دەکەن، کاتێک گەڕایەوە بۆ مەککە قازانجێکی زۆری کردبوو دوو ئەوەندەی جارانی پێشوو، مەیسەرەی خزمەتکاریش ئەو شتانەی بۆ خەدیجە گێڕایەوە کە بەسەریان ھاتووە، بۆیە لە دوای گەڕانەوەکەی لە شام خەدیجە پێشنیاری ھاوسەرگیری خستە بەردەمی لەڕێی نەفیسە کچی مەنییە، محەممەدیش ڕازی بوو و داواکەی خستە بەردەم مامەکانی، ئەبوو تاڵیبی مامی لەگەڵی چوو خوازبێنی بۆ کرد لە عەمری کوڕی ئەسەدی مامی و مارەییەیەکەی بیست حوشتر بوو، خەدیجەی خواست کاتێک لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بوو خەدیجە لە تەمەنی ٤٠ ساڵیدا یان ھەندێک دەڵێن ئەویش لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بووە. خەدیجە یەکەم ژنی محەممەدە و تاوەکوو لەژیاندا مابوو ژنی تری نەھێناوە، دوای ئەوەی بیست و پێنج ساڵ لەلای مایەوە پازدە ساڵ پێش پێغەمبەرایەتی و دە ساڵ دوای پێغەمبەرایەتی، و دایکی ھەموو منداڵەکانی بوو بێجگە لە ئیبراھیم کە دایکی ئەو ماریە قیبتی بوو، مناڵەکانی تری قاسم و عەبدوڵڵا و زەینەب و ئوم کەلسوم و فاتمە بوون. قاسم و عەبدولڵا لە سەردەمی نەفامیدا مردن بەڵام ھەموو کچەکانی موسڵمان بوون و لە گەڵیدا کۆچیان کرد بۆ مەدینە، بەڵام ھەموویان ھێشتا پێغەمبەر لە ژیاندا بوو مردن بێجگە لە فاتیمە.

مژدەکان لە نزیکبوونەوەی ناردنی

موسڵمانان لەو بڕوایەدان کە خوا ھەر پێغەمبەرێکی ناردبێت بەڵێنی لێوەرگرتووە کە بە نەتەوەکەی بڵێت باوەڕ بە دوایین پێغەمبەر بھێنن کە محەممەدە و سەری بخەن، و محەممەد خۆی فەرموویەتی: (أنا دعوة إبراهيم، وكان آخر من بشّر بي عيسى بن مريم) واتا: من بانگەوازی ئیبڕاھیمی باوکمم، مژدەکەی عیسام، ھەروەھا لە کتێبەکانی ژیننامەدا ھاتووە کەوا حاخامەکانی یەھوود و قەشە مەسیحییەکانی ناو عەرەب باسیان لە ھاتنی پێغەمبەر محەممەد کردووە پێش ناردنی کاتێک کاتەکەی نزیک بووەتەوە. فاڵگرەوە عەرەبەکان لە جنۆکە شەیتانەکانەوە زانیایان کە بەدزیەوە گوێیان دەگرت و ھەواڵەکانیان لەئاسمانەوە دەھێنا پێش ئەوەی ڕێگریان لێبکیرێت. قەشە مەسیحییەکان و حاخامە جوولەکەکان لە کتێبەکانیان سیفەتی خۆی سیفەتی کاتی ھاتنیان دەزانی، و پێغەمبەرەکانیان بەڵێنیان لێوەرگرتبوون کاتێک هات باوەڕی پێبێنن. ئیبن عەبباس دەڵێت : جوولەکەکانی خەیبەر جەنگیان لەگەڵ غەتەفان دەکرد کاتێک بەیەک گەیشتن جوولەکەکانی خەیبەر دۆڕان، و جوولەکەکان ئەم دوعایەیان کرد؛ خوایە ئێمە داوات لێدەکەین بەحەقی پێغەمبەر محەممەدی ڕاستگۆ کە بەڵێنت داوە بۆمانی بنێری سەرمان بخەی بەسەریاندا، بۆیە کاتێک گەیشتن بەغەتەفان ئەو دوعایەیان کرد و لێیان بردنەوە، کاتێک پێغەمبەر وەحی بۆ ھات باوەڕیان پێنەکرد، خوای گەورە ئایەتی دابەزاند (ئەوان لەپێشدا بە پێغەمبەر ھەڕەشەیان لە بێباوەڕان دەکرد بەڵام کاتێک ھات باوەڕیان پێنەھێنا). لەباسی موسڵمان بوونی سەلمانی فارسی دەڵێت یەکێک لەڕاھیبەکان پێیگووتوە: سەردەمی پێغەمبەرێک نیزیک بۆتەوە، بەدینی ئیبراھیم نێردراوە لەوڵاتی عەرەب دەردەکەوێت، کۆچدەکات بۆ زەوییەک لەنێوان دوو چیا دایە و خورمای لێدەچێندرێت، چەند نیشانەیەکی ھەیە؛ دیاری وەردەگرێت بەڵام خێر وەرناگرێت، لەنێوان شانەکانی مۆری پێغەمبەرایەتی ھەیە، ئەگەر بتوانی بگەی بەو وڵاتە ئەو پێی بگە. عامر کوڕی ڕەبیعە دەڵێت: (سمعت زيد بن عمرو بن نفيل يقول أنا أنتظر نبيًا من ولد إسماعيل ثم من بني عبد المطلب بن هاشم ولا أراني أدركه، وأنا أؤمن به وأصدّقه وأشهد أنه نبيّ، فإن طالت بك مدة فرأيته فأقرئه مني السّلام، وسأخبرك ما نعته حتى لا يخفى عليك. قلت: هلمّ. قال: هو رجل ليس بالقصير ولا بالطويل ولا بكثير الشعر ولا بقليله وليست تفارق عينيه حمرة وخاتم النبوة بين كتفيه، واسمه أحمد، وهذا البلد مولده ومبعثه، ثم يخرجه قومه منها، ويكرهون ما جاء به حتى يهاجر إلى يثرب فيظهر أمره، فإيّاك أن تخدع عنه فإني طفت البلاد كلها أطلب دين إبراهيم، فكل من أسأل من اليهود والنصارى والمجوس يقولون "هذا الدين وراءك" وينعتونه مثل ما نعته لك ويقولون "لم يبق نبي غيره) واتا: گوێم لە عەمر کوڕی نوفەیل بوو دەیگووت چاوەڕێی پێغەمبەرێک دەکەم لەنەوەی ئیسماعیل، دواتر لەنەوەی عەبدول موتەڵیب کوڕی ھاشم و وانازانم پێیبگەم، من باوەڕم پێی ھێناوە و بەڕاستی دادەنێم و شایەتی دەدەم پێغەمبەرە، ئەگەر تەمەنت درێژ بوو و پێی گەیشتی لەمنەوە سەلامی لێبکە، و سیفاتەکانیت پێدەڵێم تاوەکوو لێت تێکنەچێ. گووتم: پێم بڵێ. گووتی: پیاوێکە نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە، پرچی نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە، سورایی ھەمیشە لەچاوەکانیدا ھەیە و مۆری پێغەمبەرایەتی لەنێوان شانەکانیەتی، ناوی ئەحمەدە و ئەو وڵاتەی ئێرە شوێنی لەدایکبوون و ناردنیەتی، دواتر گەلەکەی لە وڵات دەریدەکەن و ڕقیان لە بەرنامەکەیەتی، ئینجا کۆچدەکات بۆ مەدینە و سەردەکەوێت، ئاگات لێبێت لێت تێکنەچێت من ھەموو وڵاتان گەڕاوم بەدوای دینی ئیبراھیم، پرسیارم لە ھەر جوولەکە و مەسیحی و ئاگرپەرستێک کردبێت گووتویانە: بگەڕێوە لەوەڵاتی تۆ سەرھەڵدەدا، بەو شێوەیەی بۆم وەسف کردی ئاوا بۆیان وەسف کردووم و دەیانگووت تەنیا ئەو پێغەمبەرە ماوە بنێردرێت. محەممەد پێش پێغەمبەرایەتی چەند شتێکی دەبینی لەوانە (إني لأعرف حجرًا بمكة كان يسلّم علي قبل أن أُبعث، إني لأعرفه الآن) واتا: من بەردێک دەزانم لەمەککە پێش پێغەمبەرایەتی سەلامی لێدەکردم، ئێستا دەیناسمەوە. ئەگەر ویستبای دەست بەئاو بگەیەنێت دوور دەکەوەتەوە تاوەکوو ماڵەکانی مەککە وندەبوون و دەچوو بۆ شیو و دۆڵەکانی دەوری مەککە، بەلای ھەر دار یان بەردێکدا تێپەڕیبا دەیگووت «سەلامت لێبێت ئەی پێغەمبەری خوا»، سەیری لای ڕاست و چەپی خۆیدەکرد تەنیا بەرد و داری دەبینی، ئەو بارودۆخە بەردەوام بوو تاوەکوو جبرەئیل ھات بۆلای لە ئەشکەوتی حیرا.

ژیانی دوای ناردنی تا پێش کۆچ

دابەزینی سروش

ئەشکەوتی حیرا

کاتێک گەیشتە تەمەنی چل ساڵی بە زۆری دەردەچوو بۆ ئەشکەوتی حیڕا دەمایەوە لە «چیای نوور لە دووری دوو میل لە مەککەوە»، ئەمەش لە ھەموو ساڵێکدا بوو، ئاو و خواردنی لەگەڵ خۆی دەبرد و مانگێک تیایدا دەمایەوە و پەرستن و تێڕامانی دەکرد. موسڵمانان لەو بڕوایەدان کە بۆ یەکەم جار سروشی بۆ دابەزی لە ١٧ی ڕەمەزان یان ٢٤ی ڕەمەزان یان ٢١ی ڕەمەزان بەرامبەر ١٠ی ئابی ٦١٠ز، (٢٧ی ڕەجەب دانراوە لای شیعە). عائیشە بەسەرھاتی دابەزینی سروش دەگێڕێتەوە و دەڵێت: (أول ما بدأ به رسول الله صلى الله عليه وسلم من الوحي الرؤيا الصالحة في النوم، فكان لا يرى رؤيا إلا جاءت مثل فلق الصبح، ثم حُبب إليه الخلاء، وكان يخلو بغار حراء، فيتحنّث فيه الليالي ذوات العدد قبل أن ينزع إلى أهله، ويتزوّد لذلك، ثم يرجع إلى خديجة فيتزود لمثلها، حتى جاءه الحقّ وهو في غار حراء، فجاءه المَلك فقال: اقرأ، قال: ما أنا بقاريء. قال: فأخذني فغطّني حتى بلغ مني الجهد، ثم أرسلني فقال: اقرأ، قلت: ما أنا بقاريء، فأخذني فغطني الثانية حتى بلغ مني الجهد، ثم أرسلني فقال: اقرأ، فقلت: ما أنا بقاريء، فأخذني فغطني الثالثة، ثم أرسلني فقال:﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ۝١ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ۝٢ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ۝٣ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ۝٤ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ۝٥﴾ [عەلەق:١–٥]

فرجع بها رسول الله صلى الله عليه وسلم يرجف فؤاده، فدخل على خديجة بنت خويلد رضي الله عنها فقال: زمّلوني زملّوني، فزمّلوه حتى ذهب عنه الروع، فقال لخديجة وأخبرها الخبر: لقد خشيت على نفسي. فقالت خديجة: كلا والله ما يخزيك الله أبدًا، إنك لتصل الرّحم، وتحمل الكلّ، وتكسب المعدوم، وتُقرِي الضيف، وتُعين على نوائب الحقّ. فانطلقت به خديجة حتى أتت به ورقة بن نوفل بن أسد بن عبد العزى، ابن عم خديجة، وكان امرءًا تنصّر في الجاهلية، وكان يكتب الكتاب العبراني، فيكتب من الإنجيل بالعبرانية ما شاء الله أن يكتب، وكان شيخًا كبيرًا قد عمي، فقالت له خديجة: يا ابن عمّ، اسمع من ابن أخيك. فقال له ورقة: يا ابن أخي ماذا ترى؟ فأخبره رسول الله صلى الله عليه وسلم خبر ما رأى، فقاله له ورقة: هذا الناموس الذي نزل الله به على موسى، يا ليتني فيها جذع، ليتني أكون حيًا إذ يُخرجك قومك، فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم: أوَمخرجيّ هم؟ قال: نعم، لم يأتِ رجل قطّ بمثل ما جئتَ به إلا عُودِي، وإن يدركني يومك أنصرك نصرًا مؤزرًا) واتا:

پێغەمبەر سەرەتا خەونی ڕاستی دەبینی، ھەر خەونێکی دیتبا وەک بەری بەیان دەھاتە دی، دواتر خەڵوەتی لەلا خۆشەویستکرا و خەڵوەتی دەکرد لە ئەشکەوتی حیڕا، و چەند شەوێک تێیدا دەماوە بەندایەتی دەکرد پێش ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ لای خێزانەکەی، بۆ ئەوەی کەلوپەلی پێویست لەگەڵ خۆی ببات، لەسەر ئەو کارە بەردەوامبوو تا وەکوو وەحی بۆ ھات لە ئەشکەوتی حیڕادا، جوبرەئیل ھات بۆ لای و پێیگووت: بخوێنە، ئەویش گووتی: خوێندەواریم نییە، پێغەمبەر گووتی: بە توندی باوەشی پێداکردم تا وەکوو ئازاریدام دواتر بەریدام و گووتی: بخوێنە، گووتم: خوێندەواریم نییە، پێغەمبەر گووتی: جاری سێیەم بە توندی باوەشی پێداکردم تاوەکوو ئازاریدام دواتر بەریدام و گووتی: ﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ۝١ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ۝٢ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ۝٣ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ۝٤ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ۝٥﴾ [عەلەق:١–٥] (کوردی: بخوێنە بەناوی ئەو خوایەی دروستی کردووی، مرۆڤی لە خوێنپارەیەک دروستکردووە، بخوێنە خوای تۆ بەخشندەترینە، ئەو خوایەی بەھۆی پێنووس مرۆڤی فێرکردووە، فێری ئەو شتانەی کردووە کە نەیزانیوە). پێغەمبەر بە ترسێکی زۆرەوە گەڕایەوە ماڵەوە و بە خەدیجەی گووت: دامبپۆشن دامبپۆشن، دایانپۆشی تاوەکوو ترسەکەی نەما، بەخەدیجەی گووت ج ڕویداوە و پێی گووت لەژیانی خۆم ترسام، خەدیجە گووتی: سوێند بەخوای گەورە ھەرگیز خوا سەرشۆڕت ناکات، تۆ خزمایەتی بەجێدەھێنی، یارمەتی بێتوانایان دەدەی، ھاوکاری کەسانی ھەژار دەکەی، ماف بۆ خەڵکی دەگێڕیەوە. خەدیجە لەگەڵ خۆی بردی بۆلای وەرەقە کوڕی نەوفەل کە ئامۆزای خەدیجە بوو، لەنەفامیدا ببوو بە مەسیحی، ئەوەندەی خوا ویستی لەسەربێت ئینجیلی بەعیبری دەنووسی، پیاوێکی پیربوو بینایی لەدەستدابوو. خەدیجە گووتی: ئەی ئامۆزاکەم گوێ لەبرازاکەت بگرە بزانە دەڵێ چی، وەرەقە گووتی کوڕە برا دەڵێی چی؟ پێغەمبەر ئەوەی دیتبووی بۆی گێڕایەوە، وەرەقە پێیگووت: ئەوە ھەر ئەو شتەیە کەبۆ مووسا دابەزیوە، خۆزگە گەنج و بەتوانا دەبووم کاتێکک گەلەکەت دەرتدەکەن، پێغەمبەر گووتی: ئەوان دەرمدەکەن؟ وەرەقە گووتی: بەڵێ، ھەر کەسێک شتێکی وەک ئەوەی تۆی ھێنابێت دوژمنایەتی کراوە، خۆئەگەر لەکاتەدا زیندووبم زۆر چاک سەرتدەخەم).

شاخی نوور

ئبن ئیسحاق دەڵێت: یەکەم جار جوبرائیل لە خەودا ھاتووەتە لای پێغەمبەر ، دەگێڕێتەوە پێغەمبەر وتی لە کاتی خەودا ھات بۆلام ، پێی وتم بخوێنە ، وتم خوێندەواریم نیە جارێکی دیکە گەڕایەوە و ھەمان شتی دووبارە کردەوە ، ووتی بخوێنە ، منیش وتم خوێندەواریم نیە پاشان ئەم ئایەتەی گووت .﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ۝١ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ۝٢ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ۝٣ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ۝٤ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ۝٥﴾ [عەلەق:١–٥] (کوردی: بخوێنە بەناوی ئەو پەروەردگارەتەوە کە ھەموو شتێکی دروستکردووە ، ئادەمیزادی لە چەند خانەیەکی ھەڵواسراوا (لەناومنداڵدان) درووستکردووە ، بخوێنە لە کاتێکدا کە ھەر پەروەردگاری تۆ بەخشندەیە ، ئەو زاتەی کە بەھۆی قەڵەمەوە زانست و زانیاری فێرکردووە و ئادەمیزادی فێری ئەو شتانەکردووە کە نەیزانیوون). ئەمەش یەکەم ئایەتی قورئان بوو کە دابەزی بۆی .

لە دوای ئەو ڕووداوە ماوەیەک سروشی بۆ نەھات، گوتراوە چل ڕۆژ یان کەمتر، گوتراوە شەش مانگ، گوتراوە نزیکەی سێ ساڵ یان کەمتر بووە، تا کۆتایی ھات بە دابەزینی ئایەتەکانی سەرەتای سورەتی مودەسیر ، پاشان سروش دابەزی و بەردەوام بوو بۆ ماوەی بیست و سێ ساڵ تا کۆچی دوایی کرد. دەربارەی چۆنیەتی دابەزینی وەحی پێغەمبەر دەڵێت: (أحيانًا في مثل صلصلة الجرس، فهو أشده عليّ فيفصم عني وقد وعيت ما قال، وأحيانًا يتمثل لي الملك رجلاً فيكلمني فأعي ما يقول) واتا: ھەندێک جار وەک زرینگانەوەی زەنگێک ھەستی پێدەکەم کە لە ھەموو شێوەکان لەلام گرانترە، دەنگەکە نامێنێت و من ئەوەم لەبەرکردووە کە گووتویەتی، ھەندێکجار فریشتەیەک لەشێوەی مرۆڤێک دێت بۆلام و قسەم لەگەڵ دەکات. عائیشە دەڵێت: (ولقد رأيتُه ينزل عليه الوحي في اليوم الشديد البرد، فيفصِم عنه، وإنَّ جبينه ليتفصَّد عرقًا) واتا: لەڕۆژی زۆر ساردی زستاندا بینیومە وەحی بۆ دادەبەزێت، کاتێک تەواو دەبێت ڕومەتەکانی عارەقیان لێدەچۆڕێتەوە. ھەر لەو ماوەیەدا بۆدووەم جار سینگی لەتکرا.

سەرەتای بانگەواز

شایەتمان «لا إله إلا الله محمد رسول الله» کە پێغەمبەر محەممەد بانگەوازی بۆ ئەکرد

موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە محەممەد نێردراوە بۆ ھەموو مرۆڤایەتی گوتویەتی (أنا رسولُ من أدركتُ حيًا، ومن يولد بعدي) واتا: من پێغەمبەر ھەموو زیندوانم و پێغەمبەری ئەوانەشم دوای من لەدایک دەبن، و لەدوای ھاتنە خوارەوەی ئایەتەکانی سورەتی مودەسیر، دەستیکرد بە بانگ کردنی خەڵک بۆ ئیسلام لە گەورە و بچوک، و سەربەست و بەندە و پیاوان و ژنان و یەکەم کەس کە باوەڕی پێ ھێنا بەپێی گێڕانەوەکانی سوننە خەدیجە کچی خووەیلیدی خێزانی و عەلی کوڕی ئەبوتالیبی ئامۆزای بوو کە تەمەنی دە ساڵ بوو(بەپێی گێڕانەوەکانی شیعە عەلی یەکەم کەس بووە کە باوەڕی پێ ھێناوە، ئەو کاتە مناڵ بووە لە تەمەنی دە ساڵی یان ھەشت ساڵیدا بووە و دەژیا لە ژێر چاودێری محەممەدا)، و زەیدی کوڕی حارسە یەکەم پیاو بووە کە باوەڕی پێ ھێناوە و پاشان ھاوڕێی نزیکی ئەبوبەکر باوەری پێ ھێنا (لە ھەندێک گێڕانەوەدا ھاتووە کە ئەبوبەکر پێش عەلی باوەڕی ھێناوە و یەکەم پیاو بووە کە موسڵمان بووە) ئەبوو حەنیفە دەڵێت: ئەبوبەکر یەکەم پیاو بوو باوەڕی پێھێنا، وعەلی یەکەم منداڵ بوو باوەڕی پێھێنا، و بە موسڵمان بوونی ئەبوبەکر ئیسلام دەرکەوت لە مەککە، یەکەم کەس بوو کەموسڵمان بوونی خۆی دەرخست، و دەستی کرد بە بانگ کردنی ھۆز و نزیکەکانی بۆ ئیسلام و ئەوانەی بە بانگەوازی ئەبوبەکر موسڵمانبوون، عوسمان کوڕی عەفان و عەبدول ڕەحمان کوڕی عەوف و تەڵحە کوڕی عوبەیدوڵڵا و زوبێر کوڕی عەوام و سەعد کوڕی ئەبی وەقاس بوون.

محەممەد لە سەرەتادا سێ ساڵ بە نھێنی بانگەوازی کرد، و لە یەکەمینی ئەو حوکمانەی ھاتنە خوارەوە فەرمان کردن بوو بە نوێژکردن ئەنجامدانی دوو ڕکات بەیانیان و دوو ڕکات لەشەواندا، موسڵمانان سەرەتا بە نھێنی کۆدەبوونەوە بۆ نوێژکردن و بە دیداری پێغەمبەر محەممەد دەگەیشتن. کاتێک ژمارەیان گەیشتە سی ژن و پیاو، محەممەد ماڵی ئەڕقەمی کوڕی ئەبو ئەڕقەمی بۆ ھەڵبژاردن تا تیایدا کۆببنەوە بە مەبەستی ڕێنمایی و فێربوون، و کاتێک ژمارەیان گەیشتە چل کەس، فەرمان کرا بە محەممەد بە ئاشکرا بانگەواز ڕابگەیەنێت.

بانگەواز بە ئاشکرا

دوای سێ ساڵ بانگەوازی نھێنی، محەممەد دەستی کرد بە ئاشکراکردنی بانگەواز دوای ئەوەی لەلایەن خواوە فەرمانی پێکرا، عەلی کوڕی ئەبوتاڵیب دەڵێت: (لما نزلت «وأنذر عشيرتك الأقربين» جمع رسول الله ﷺ قرابته، فاجتمع له ثلاثون رجلاً، فأكلوا وشربوا، فقال لهم: من يضمن عني ديني ومواعيدي ويكون معي في الجنة ويكون خليفتي في أهلي؟ فقال علي: أنا) واتا: کاتێک ئایەتی خزمە نزیکەکانت ئاگادار بکەوە دابەزی، پێغەمبەر کەسە نزیکەکانی کۆکردەوە، سی کەس کۆبونەوە نان و ئاویان خوارد، پێغەمبەر گووتی کێ زەمانەتی دینەکەم دەکات لەگەڵ منە لەبەهەشت و دەبێتە جێگرەوەی من لەناو خێزانەکەمدا: عەلی کوڕی ئەبو تاڵیب گووتی من.

ئیبن عەبباس دەڵێت لمّا أنزلت «وأنذر عشيرتك الأقربين» صعد رسول الله ﷺ على الصّفا فقال: يا معشر قريش! فقالت قريش: مالك يا محمد؟ قال: أرأيتم لو أخبرتكم أن خيلاً بسفح هذا الجبل أكنتم تصدقونني؟ قالوا: نعم، أنت عندنا غير متَّهم، وما جربنا عليك كذبًا قطّ. قال: فإنّي نذيرٌ لكم بين يدي عذابٍ شديدٍ، يا بني عبد المطلب! يا بني عبد مناف! يا بني زهرة! إنّ الله أمرني أن أُنذر عشيرتي الأقربين، وإنّي لا أملك لكم من الدنيا منفعة ولا من الآخرة نصيبًا، إلا أن تقولوا لا إله إلا الله. فقال أبو لهب: تبًا لك سائر اليوم، ألهذا جمعتنا؟ فأنزل الله تبارك وتعالى «تبت يدا أبي لهب وتب» واتا: کاتێک ئایەتی ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ ۝٢١٤﴾ [شەعەرا:٢١٤] (کوردی: خزم و کەسە نزیکەکانت ئاگادار بکەوە)دابەزی پێغەمبەر چووە سەر چیای سەفا و گووتی: ئەی قوڕەیش، قوڕەیش گوتتیان چیبووە ئەی محەممەد؟ ەویش گووتی ئەگەر پێتان بڵێم لەپشت ئەو شاخەوە سوپایەک ھەیە و دەیەوێت بەسەرتاندا بدات بڕوام پێدەکەن؟ گوتییان بەڵێ، تۆ لەلای ئێمە کەسێکی پاکی و ھەرگیز درۆمان لێنەبیستووی. پێغەمبەر گووتی کەواتە من نێردراوم بۆ لاتان تاوەکوو لەسزایەکی بە ئازار ڕزگارتان بکەم. ئەی بەنو عەبدولموتەلیب، ئەی بەنوو عەبدمەناف، ئەی بەنوو زوھرە خوا فەرمانی پێکردووم خزمە نزیکەکانم ئاگادار بکەمەوە، من لەلای خوا ھیچ سودێکتان پێناگەیەنم، ئەگەر شایەتی نەدەن کە ھیچ خوایەک شایەنی پەرستن نییە جگە لە ئەڵڵا، ئەبوولەھەب گووتی دەستت بە بڕین چێ ھەر بۆ ئەوە کۆت کردووینەوە؟ خوای گەورە ئایەتی ﴿تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ ۝١﴾ [مەسەد:١] (کوردی: لەناوچێ ھەردوو دەستی ئەبوولەھەب، وە لەناویشچوو) دابەزاند.

بەپێی ڕیوایەتێکی زوھری ئیبن عەباس دەڵێت؛ قوڕەیش لە دژی بانگەوازی محەممەد نەوەستان تا ئایەتەکان لەسەر بت پەرستی ھاتنە خوارەوە،بەڵام زۆربەی موفەسیر و نوسەرانی ژیننامە دەڵێن دژایەتی پێغەمبەر و ھاوەڵەکانی ھەر لەسەرەتای باگەوازی ئیسلامەوە دەستی پێکرد. لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی ئەو کەسانەی کە دەچوونە ئیسلامەوە مەترسی دروستبوو بۆ شێوازی ژیانی ئاینی لە مەککە و بە خراپی کار دەکردە لەسەر ھێزی ئابووری قوڕەیش، بۆیە قوڕەیش دژی بانگەوازەکەی وەستان و داوایان لیدەکرد واز بھێنیت بەڵام محەممەد ڕازی نەبوو لە بەرامبەر ھیچ شتێک دەست لە بانگەواز ھەڵگرێت. ھەر لەبەر ئەوە قورەیش گوتیان: محەممەد توشی جۆرێک لە شێتی بووە، و گوتیان جنۆکە و شەیتان تێکیان داوە و ھەروەھا پێیان گوت ساحیر و شاعیرە. کاتێک زانیان بەمە ناتوانن ڕێگە لە بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکە بگرن بۆیە بڕیاری ئازاردانی موسڵمانانیان دا، و ھەر سەرۆک ھۆزێک ئازاری ئەو کەسانەی دەدا لە ھۆزەکەی کە موسڵمانبوون، و بڕیاری ئازاردان و لێدانیان دا بۆ ھەر یەکێک موسڵمان بێت. ھەتا گەیاندیانە ئەوەی کە ئازاری پێغەمبەر خۆشیان دەدا.

ئیبن مەسعوود دەڵێت: حەوت کەس لە مەککەدا موسڵمان بوونی خۆیان ئاشکرا کرد: ئەوانیش پێغەمبەر، ئەبووبەکر، بیلالی حەبەشی، خەبابی کوڕی ئەرەت، سوھەیبی ڕۆمی، عەماری کوڕی یاسر و سومەیە کچی خەیات، ھەرچی پێغەمبەر و ئەبووبەکرن ئەوا ھۆزەکانیان دەیان پاراستن، بەڵام ئەوانی تر بەرگی ئاسنیان لەبەردەکرا و لەبەر خۆری بیابان دادەندران، و ئەبوو جەھل ھات و سومەیەی بە ڕمێک کوشت. هەتاوەکوو پێغەمبەریش پارێزراو نەبوو لە دژایەتی قوڕەیش، عەبدوڵڵای کوڕی عەمری کوڕی عاس دەگێڕێتەوە دەڵێت: لەو کاتەی پێغەمبەر نوێژی لە نزیک کەعبە دەکرد عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت ھات و شانی پێغەمبەری گرت و جلەکەی لەملی ھاڵاند و ویستی بیخنکێنێت، لەو کاتەدا ئەبووبەکر ھات و لەپێغەمبەری دورخستەوە و گووتی: ئایا کەسێک دەکوژن کە دەڵێت خوای من تەنیا ئەڵڵایە و ئایەت و نیشانەی لەلای خواوە بۆ ھێناون. زۆرترین ئەو کەسانەی دژایەتی پێغەمبەر و ھاوەڵەکانیان دەکرد بریتیبوون لە: ئەبوو جەھل، ئەبوو لەھەب، ئەسوەد کوڕی عەبد یەغوس، حارس کوڕی قەیس کوڕی عەدی، وەلید کوڕی موغەیڕە، ئومەییە کوڕی خەلەف و عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت. تا کار گەیشتە ئەوەی پێغەمبەر دووعایان لێبکات و بڵێ: ئەی خوای گەورە تۆڵە لە ئەبوو جەھل، و عوتەبەی کوڕی ڕەبیعە، و شەیبەی کوڕی ڕەبیعە، و وەلیدی کوڕی عوتبە،و ئومەیەی کوڕی خەلەف،و عوقبەی کوڕی ئەبوو موعەیت و عیمارەی کوڕی وەلید بکەیتەوە.

قوڕەیش ھەوڵیاندا لەڕێگەی گفتوگۆوە محەممەد لەئیسلام پاشگەز بکەنەوە، عوتبەی کوڕی ڕەبیعەیان بۆ ئەو مەبەستە نارد کەیەکێک بوو لە سەرکردەکانی قوڕەیش، کاتێک گوێی لەقورئان بوو گەڕایەوە و بەقوڕەیشی گوت: بەقسەم بکەن واز لەو پیاوە بێنن ھەرچی دەڵێت، سوێند بەخوا ئەوەی کەدەیڵێت داھاتوویەکی گەورەی دەبێت، خۆئەگەر عەرەب بەسەریدا سەرکەوتن ئەوا کەسانی تر کارەکەیان بۆ کردوون، بەڵام خۆئەگەر سەرکەوت بەسەر عەرەبدا ئەوا دەسەڵات و سەربەرزی ئەو دەسەڵات و سەربەری ئێوەیە. دواتر زۆر ھەوڵیان لەگەڵدا سامان و سەرکردایەتییان خستە بەردەست بەڵام ھەموو جارێک ڕەتیدەکردەوە. لەو کاتەدا محەممەد لەژێر پارێزراوی ئەبوو تالیبی مامیدا بوو، بۆیە قوڕەیش چەندین وەفدیان دەنارد بۆ لای و زۆر گلەییان لێدەکرد، تاوەکوو دژایەتی کردنی زیاتری قەومەکەی قورسبوو بەلایەوە و بەمحەممەدی گوت: برازای خۆم ئەوە خزمان ھاتوون و ئەوە و ئەوەیان گوتووە، خۆم و خۆشت بپارێزە و داوای شتێک مەکە کە نەخۆم نەخۆت نەتوانین ھەڵبگرین، ئەوەی کە خزمەکانت پێیان ناخۆشە مەیڵێ. پێغەمبەر وایزانی کە مامی چیتر پاڵپشتی ناکات و دەیداتە دەست قوڕەیش، و چیتر توانای پاراستنی نەماوە، لەو کاتەدا پێغەمبەر قسە بەناوبانگەکەی کرد و گوتی:ئەی مامە ئەگەر خۆر لەسەر شانی ڕاستم دانێن، مانگیش لەسەر شانی چەپم دانێن، واز لەو ئیسلامە ناھێنم تاوەکوو خوای گەورە سەریدەخات یان لەپێناویدا دەمرم. دواتر محەممەد گریا، ئەبوو تاڵیب گوتی: برازای خۆم بەردەوام بە و ئەوەی پێت خۆشە بیکە، سوێند بەخوا ھەرگیز ناتدەم بەدەستەوە.

کۆچکردن بۆ حەبەشە

شوێنی شانشینی حەبەشە کە موسڵمانان کۆچیان بۆ کرد لە دوای ئازاردانیان.

کاتێک نەھامەتی زیادی کرد لەسەر موسڵمانان پێغەمبەر محەممەد ڕێگەی پێدان کە کۆچ بکەن بۆ حەبەشە لە ساڵی ٦١٥ز بۆ لای پاشا ئەسحەمەی نەجاشی لەبەرئەوەی ستەمی لە کەس نەدەکرد، پێغەمبەر گوتی: زەوی حەبەشە پاشایەکی لێیە لەلای ئەو کەس ستەمی لێناکرێت تاوەکوو ئەو کاتەی خوای گەورە دەروتان لێدەکاتەوە. سەرەتا ١١ پیاو و ٤ ژن کۆچیان کرد لەسەرویانەوە عوسمانی کوڕی عەفان و خێزانەکەی، لەمانگی رەجەبی ساڵی پێنجی پێغەمبەرایەتی. ڕۆشتنی ئەوانە لەشەودا بوو بە نھێنی چوونە سەر دەریا بۆ بەندەری شعێبە، لەو کاتەدا دوو کەشتی دەڕۆشتن بۆ حەبەشە و ئەوانیش لەگەڵ ئەو دوو کەشتییە ڕۆشتن، کە ئەمە یەکەم کۆچککردنە لەئیسلامدا. دواتر نزیکەی ٨٠ پیاو و ژنی تر کۆچیان کرد بۆ حەبەشە، کە بەکۆچی دووەمی حەبەشە ناسراوە. لەدوای کۆکردن بۆ حەبەشە و بەدیاریکراوی لەرەمەزاندا، پێغەمبەر چووە حەرەم و دەستی بەنوێژ کرد، لەنوێژەکەدا سوورەتی نەجمی خوێند، پێشتر ئەوانە گوێیان لەقورئان نەبوبوو و بەردەوام بوون لەدروستکردنی ژاوەژاو لەکاتی قورئان خوێندندا، کاتێک ئایەتی ﴿فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا ۝٦٢﴾ [نەجم:٦٢] (کوردی: کڕنوش ببەن بۆ خوای گەورە و ھەر ئەو بپەرستن) خوێند و سوجدەی برد، ھەموو ئەو قوڕەیشیانەی ئامادەبوون لە نزیک کەعبە سوجدەیان برد، تەنیا کەسێکی پیر نەبیت کە مشتە خۆڵێکی ھەڵگرت و گوتی ئەوەندە بەسە، بەم ھۆیەوە بڵاوبۆوە کەوا قورەیش موسڵمانبوون. کاتێک دەنگۆی موسڵمانبوونی قورەیش بڵاوبۆوە بەشێک لەوانەی کۆچیان کردبوو گەڕانەوە بۆ مەککە، بەڵام دەرکەوت و ھەواڵەکە ڕاست نییە، بۆیە بەشاراوەیی چوونە ناو مەککە و ھەندێکیان لەژێر پارێزراوی کەسێکدا چوونە ناو مەککە دواتر گەڕانەوە بۆ حەبەشە و بەشێکی تری موسڵمانانیان لەگەڵ دەرچوو، ئەمەش کۆچکردنی دووەمە بۆ حەبەشە، بەم شێوەیە ھەموو ئەو پیاوانەی کۆچیان کردبوو بۆ حەبەشە ٨٣ پیاوبوون. کاتێک قورەیش بینی ھاوەڵانی محەممەد لە حەبەشە پارێزراون عەبدوڵڵای کوڕی رەبیعە و عەمری کوڕی عاسیان بە چەند دیاریەکەوە نارد بۆلای نەجاشی بەو مەبەستەی موسڵمانان دەربکات لەوڵاتەکەی، نەجاشی موسڵمانەکانی بانگکرد و جەعفەری کوڕی ئەبوو تالیب بەرگری لە موسڵمانان دەکرد، و بەشێک لە سوورەتی مەریەمی بۆ خوێندنەوە، نەجاشی و پیاوە ئاینییەکان گریان دوای گوێگرتن لەقورئان، دواتر نەجاشی گوتی: ئەو قورئانە و ئەوەی پێغەمبەر عیسا ھێناویەتی لەیەک شوێنەوە هاتوون، بڕۆن سویند بەخوا هەرگیز موسڵمانەکانتان نادەم بەدەستەوە. دواتر زۆربەی ئەوانەی کۆچیانکردبوو بۆ حەبەشە ڕۆیشتن بۆ مەدینە دوای ئەوەی ئیسلام لە مەدینەدا جێگیر بوو، ھەندێکیان مانەوە تا دوای فەتحی خەیبەر ساڵی ٧ی کۆجی.

گەمارۆدانی بەنی ھاشم

کاتێک قوڕەیش زانییان موسڵمانان پارێزراون لای نەجاشی حەبەشە، و دوای ئەوەی عومەر کوڕی خەتتاب و حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب ئیسلام بوون، و ئیسلام بڵاوئەبوویەوە لە نێو ھۆزەکاندا ، ئەمە زۆربوو بەلایانەوە، کۆبوونەوە بۆ کوشتنی پیغەمبەر، قسەیان لەگەڵ بەنی ھاشم کرد و داوایان کرد بیدەن بە دەستەوە، ئەوانیش ڕازی نەبوون، و کاتێک قوڕەیش ئەمەیان زانی گەمارۆی بەنی ھاشمیان دا بەوەی کەس تێکەڵیان نەبێت و لەگەڵیان دانەنیشێت و ھیچ مامەڵەیەکیان لەگەڵ نەکات تا محەممەد ئەدەن بە دەستەوە. بۆ ئەمەش نوسراوێکیان نوسی و بە کەعبەدا ھەڵیان واسی.

دواتر پێنج لە سەرکردەکانی قوڕەیش ھەوڵیاندا کۆتایی بەو گەمارۆیە بھێنن ، پاشان ئەبوتاڵیب کۆچی دوایی کرد لە ڕەمەزان یان شەوالی دەیەم ساڵی پێغەمبەرایەتی (٣ ساڵ پێش کۆچی)،شیعەکان بە کۆی دەنگ ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی کە ئەو وەک موسڵمانێکی باوەڕدار مردووە، ئەمەش لە ڕیوایەتێکدا ھاتووە ئیبن ئیسحاق ڕایگەیاندبوو کە لە کاتی مردنیدا باوەڕی بە ئاینی ئیسلام ھێناوە، بەڵام سوننەکان بۆچوونیان وایە کە مردووە موسڵمان نەبووە.قوڕەیش نەیانتوانی ئازاری پێغەمبەر بدەن تا ئەوکاتەی ئەبوتاڵیب لە ژیاندا بوو ، مانگێک و پێنج ڕۆژ دوای مردنی ئەبو تالیب, و لە دوو مانگدا گوترا، و لە سێ ڕۆژدا گوترا، پاشان خەدیجەی خێزانی لە تەمەنی ٦٥ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد و لە مەککە بە خاک سپێردرا، پێغەمبەر زۆر خەمبار بوو بۆ لە دەستدانی مامی و ھاوسەرەکەی لەبەر ئەوە ئەو ساڵ ناونرا ساڵی دڵتەنگی .

دەرچوون بۆ تائیف

وتاری سەرەکی: چوونی محەممەد بۆ تایف

شاخی شاری تائیف

کاتێک قوڕەیش ئازاریان توند کرد لەسەر محەممەد و ھاوەڵەکانی دوای وەفاتی ئەبوتالیب مامی، محەممەد دەرچوو بۆ تائیف و داوای لێکردن بێنە ناو ئیسلامەوە، بەڵام ئەوان زۆر بە توندی ڕەتیان دایەوە و ڕازی نەبوون، و پاشان محەممەد تائیفی بە جێ ھێشت و بە خەمباری گەڕایەوە بۆ مەککە لەبەرئەوەی کەس لە خەڵکی تائیف نەھاتن بە دەم بانگەوازەکەیەوە.

ئیسرا و میعراج

وتاری سەرەکی: ئیسرا و میعراج

مزگەوتی ئەقسا

لە دوای گەشتەکەی تائیف، ڕووداوی ئیسرا و میعراج یان شەوڕەو ڕوویدا بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی، موسڵمانان بە سوننە و شیعەوە لەو باوەڕەدان، ئەم گەشتە لە مزگەوتی حەرامەوە بۆ مزگەوتی ئەقسا واتە شاری بیت المقدس بە سواری بوراق و بە ھاوەڵی جوبرەیل، لەوێ دابەزیوە و نوێژی کردووە، پاشان ئەو شەوە لە بیت المقدسەوە ڕۆیشتووە بۆ ئاسمانی دنیا، و لەوێ ئادەمی بینیوە وسڵاوی لێکردوە و ئەویش وەڵامی داوەتەوە، ھەر لە ئاسمان بەدیداری یەحیا و عیسا و یوسف و ئیدریس و ھاروون و موسا و ئیبراھیم گەیشتووە، پاشان بوراقەکە بەرزی کردۆتەوە بۆ لای خوا، و نوێژەکان لەو شەوەدا فەڕز کراون. بەپێی ڕای ئیبن ئیسحاق خوا تەنھا ئیسرای بە ڕۆحی پێغەمبەر کردووە، یان گەشتێکی ڕۆحی بووە، لە ھەمان کاتدا ھەندێ لە مێژوو ناسان وایدەبینن کە محەممەد بە ڕۆح و جەستەشی سەفەری کردووە. ھەر لەو ڕۆژەدا محەممەد بە ھۆزەکەی ڕاگەیاند بەڵام بە درۆیان خستەوە، باوەڕیان پێ نەکرد تەنھا ئەوان نەبێت کە باوەڕیان بە بانگەوازەکەی کردبوو وەک ئەبوبەکر.

بەیعەتی عەقەبەی یەکەم و دووەم

وتاری سەرەکی: بەیعەتی عەقەبە

محەممەد لە وەرزی حەجدا بانگی دەکرد بۆ لای خودا و داوای لێکردن پشتیوانی لێبکەن و تا ئیسلام دەگاتە خەڵک. لە ساڵی ١١ی پێغەمبەرایەتیدا بوو شەش لاوی یەسریب (مەدینە) ھاتن بۆ مەککە لە وەرزی حەجدا، بانگی کرد بۆ ئیسلام و ئەو لاوانە بەڵێنیان بە پێغەمبەردا کە پەیامەکەی بگەیەننە ھۆزەکانیان لە کاتێکدا لای عەقەبە بوون، خەڵکەکەیان بانگێشت کرد بۆ ئاینی ئیسلام , بە شێوەیەک پەیامەکەیان بڵاوکردەوە ھیچ ماڵێک لە ماڵەکانی ئەنسار (پشتیوانان)نەمابوو کە ئەم باسەی تێدانەکرێت.لە وەرزی داھاتووی حەجدا، دوانزە پیاو ھاتن، پێغەمبەريان بینینی و ئەوانیش بەیعەتییان داپێی ئەمەش بە بەیعەتی عەقەبەی یەکەم ناسراوە؛ و کاتێک خەڵکەکە گەڕانەوە، موسعەبی کوڕی عومەیری لەلایەن پێغەمبەری ئیسلامەوە نێردرا بۆ ئەوەی خەڵکەکە فێری نوێژ و بنەماکانی ئاینی ئیسلامیان بکات بۆیە پێی دەگوترا خوێنەر، پێش وەرزی حەجی داھاتوو، موسعەبی کوڕی عومەر گەڕایەوە مەککە.لە وەرزی سێیەمی حەجدا لە ساڵی ١٣ی پێغەمبەرایەتی،(حوزەیرانی ٦٢٢ی زایینی) نزیکەی حەفتا کەسێک لە موسڵمانانی یەسرب (مەدینە) ھاتن بۆ حەج، و کە گەیشتنە مەککە پەیوەندی نھێنیان بە محەممەدەوە کرد و ڕێکەوتن لەسەر ئەوەی محەممەد و ھاوڕێکانی کۆچ بکەن بۆ مەدینە ئەمەش بە بەیعەتی عەقەبەی دووەم ناسراوە.سێ مانگ پێش کۆچکردن بۆ مەدینە .

کۆچکردن بۆ مەدینە

لە دوای بەیعەتی عەقەبەی دووەم، بارودۆخەکە توند بوو لەسەر موسڵمانان، پێغەمبەر ڕێگەی بە موسڵمانان دا کە کۆچ بکەن بۆ مەدینە، یەکەم کەس کە ھاتە مەدینە عەبدوڵڵا کوڕی عەبد ئەلئەسەد بوو. لە مەککە تەنیا پێغەمبەر و ئەبووبەکر و عەلی کوڕی ئەبوتالیب مانەوە لەگەڵ ئەو کەسانەی لاواز بوون و توانای کۆچکردنیان نەبوو.کاتێک قوڕەیش دەرچوونی موسڵمانانیان بینی، ترسان محەممەدیش دەربچێت، لە دارولنەدوە کۆ بوونەوە، و بڕیاری کوشتنی محەممەدیان دا، و ڕێککەوتن لە ھەر ھۆزێکی قورەیش لاوێک بۆ ئەوکارە ڕاسپێرن، و محەمەد بکوژن، ئەمەش لە پێناو ئەوەی خوێنەکەی لە نێوان ھۆزەکان ون بێت. جوبڕەئیل ئەم ھەواڵەی گەیاند بە پێغەمبەر و پێی ڕاگەیاند لە شوێنەکەی نەخەوێت، محەممەد فەرمانی بە عەلی کرد بخەوێت لە جێگەکەی تا ئەمانەتەکانی لایەتی بیگەڕێنێتەوە پاشان بڕوات بە دوایاندا، پاش ئەوە پێغەمبەر چووە لای ئەبووبەکر و بەیەکەوە کۆچیان کرد و لە ڕۆژی دووشەممە دەی ڕەبیعولئەووەڵی ٦٢٢ز محەممەد خۆی چووە مەدینەوە لەگەڵ ئەبووبەکری ھاوەڵی، و پشتیوانان پێشوازییەکی گەرمیان لێ کرد.خەلیفە عومەری کوڕی خەتاب ئەم بۆنەیەی کرد بە سەرەتای مێژووی ئیسلامی، بەڵام موحەڕڕەمی کرد بە سەرەتای ڕۆژژمێری کۆچیی لە جیاتی ڕەبیعولئەووەڵ لەبەر ئەوەی ویستی کۆچەکە لە موحەڕڕەمدا دەستی پێ کرد، بەڵام شیعە لەو بڕوایەدان کە ڕۆژژمێری کۆچی ھەر لە سەردەمی محەممەددا دانراوە.

ژیانی لە مەدینە

دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی

مزگەوتی پێغەمبەر

یەکەم ھەنگاوی محەممەد لە مەدینە فەرمانی پێکردن دروستکردنی مزگەوت بوو کە ناسراوە بە مزگەوتی پێغەمبەر، ئەو شوێنەی بۆ ھەڵبژارد کە وشترەکەی لێی وەستابوو و دەستیان کرد بە بنیاتنانی مزگەوتەکە. سەرەکەی بە گەڵای خورما دروستکرابوو، ستوونەکانی لە دارخورما دروستکرابوون، زەویەکەی بە خۆڵ و داپۆشرابوو، محمد خشتی دەگواستەوە لە بیناکەیدا، سێ دەرگای بۆ دروستکرا، و قیبلەکەی ڕووی لە مزگەوتی ئەقسا دروستکرا تا کاتێک فەرمانێک ھاتە خوارەوە بۆ گۆڕینی قیبلە بۆ کەعبە دوای شانزە مانگ لە کۆچکردن ( ٢ کۆچی ).مەدینە لە پێش گەیشتنی پێغەمبەر بەدەست ناکۆکی سەد ساڵەوە دەیناڵاند لە نێوان ھۆزە جیاوازەکانیدا، سەرکردەکانی مەدینە ھەستیان ئەکرد پێویستیان بە سەرکردەیەکی یەکگرتوو ھەیە کە پەیوەندیەکانیان ڕێک بخات و ناکۆکی نێوانیان نەھێڵێت، ئەمەش وای لێکردن محەممەد قبوڵ بکەن وەک سەرکردەی مەدینە و پاڵپشتی و پارێزگاری لە خۆی و کۆچکردووە موسڵمانەکان بکەن؛ و محەممەد برایەتی خستە نێوان کۆچکردووان و پشتیوانان، ھەر پشتیوانێک کۆچکردوویەکی ھەڵبژارد تا برای بێت و لەماڵەیدا بمێنێتەوە ئەمەش لە ھەنگاوێکدا بوو بۆ دروستکردنی پەیوەندی بەھێزی کۆمەڵایەتی لە نێوانیاندا و بۆ سڕینەوە ئەو دەمارگیریەی لە نێویاندا بوو. بەم شیوەیە پشتیوانان ماڵ و سەروەتیان بەش کرد لەگەڵ کۆچکردووەکانی برایاندا.ھەروەھا محەممەد بەڵگەنامەیەکی نوسیوە کە ناسرا بە دەستوری مەدینە، ئامانجی دەستوورەکە پابەندبوونی ھەموو لایەنەکانی ناو مەدینە بوو لە کۆچبەران و لایەنگران و جولەکەکان, سەبارەت بە ئەرک و مافەکانیان دەستوورەکە ٥٢ بەندی لە خۆگرتبوو، بیست و پێنج بەندیان تایبەت بوو بە کاروبارە تایبەتەکانی موسڵمانان بیست و حەوتیان پەیوەست بوون بە پەیوەندی نێوان موسڵمانان و خاوەن ئایین و دیانەتەکانی تر، و ئەم دەستورە ڕێگەی دەدا بە خاوەن ئاینەکانی تر لەگەڵ موسڵمانان بژین بە سەربەستی، ھەروەھا باس لە ھاوپەیمانی ھۆزە جیاوازەکان کرا بوو کاتێک مەدینە بکەوێتە بەر ھێرش، و دڵنیای سەربەخۆیی دارایی ھەر ھۆزێکی تیا دووپات کرابوویەوە. زۆربەی بت پەرستەکانی مەدینە ئیسلام بوون، تەنانەت سەرکردە گەورەکانیان وەک سەعدی کوڕی موعاز، تەنھا کەمایەتییەک مانەوە لەسەر بت پەرستی کە ئەوانیش کاریگەریان دیار نەبوو.

سەرەتای ناکۆکیی سەربازی

ئەو شوێنەی چیای ئوحود، کە محمد و بەشێک لە ھاوەڵەکانی پەنایان بردووە دوای ئەوەی لە شەڕی ئوحود برینداربوون.

لەگەڵ سەرەتای بوونی موسڵمانان لە مەدینە، خاخامەکانی یەھوود لە بەنی قورەیزە و بەنی قەینوقاع و بەنی نەزیرر دەستیان کرد بە دوژمنایەتی محەممەد، و ھەندێک لە پیاوەکانی ئەوس و خەزرەج چوونە پاڵیان ئەوانەی لە سەرەوە خۆیان بە ئیسلام دەردەخست و لە لایەکی دیکە دژی ئیسلام بوون، ئەمانا ناونران بە دوو ڕووەکان، لە دوای ئەوە خوا فەرمانی جەنگی بە پێغەمبەر محەممەد کرد کە ڕووبەڕوویان ببێتەوە، دەستی کرد بە ناردنی نوێنەر و سریە، چووە غەزاوە و شەڕی کرد خۆی و ھاوەڵەکانی، ژمارەی ئەو غەزایانەی خۆی بۆی دەرچوو ٢٧ غەزا بوو، لە ٩ غەزایاندا خۆی جەنگاوە، و ژمارەی سریەکانی ٤٧ سریەیە، و لە ھەموو ئەو غەزایانەیە محەممەد بە دەستی خۆی کەسی نەکووشتوە تەنھا ئەبی کوڕی خەلەف نەبێت.

یەکەمی سریەکان حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب بوو، لە مانگی ڕەمەزان لە سەری حەوتەم مانگی کۆچییدا، سی پیاو لە کۆچگردووان دەرچوون، ڕێگەیان لە کاروانێکی قوڕەیش گرت، بەڵام شەڕ ڕووی نەدا لە نێوانیان، پاشان سریەی عوبەیدەی کوڕی حاریس، و سریەی سەعد کوڕی ئەبی وەقاس ڕوویاندا، پاشان لە مانگی سەفەری سەری دوانزەیەم مانگی کۆچییدا، پێغەمبەر محەممەد دەرچوو بۆ یەکەم غەزا کە ئەویش غەزای ودان بوو، پاشان غەزاکانی بوات و عەشیرە و بەدری یەکەم ڕوویاندا.

لە ١٧ی ڕەمەزانی ساڵی ٢ی کۆچی بەرامبەر ئازاری ٦٢٤ز، غەزای بەدری گەورە ڕوویدا، بڕیاریان دا کە کاروانێکی بازرگانی ١٠٠٠ وشتری سەر بە قوڕەیش، بە سەرۆکایەتی ئەبو سوفیان ڕابگرن،کە بەرەو شام دەچوولە ٨ یان ١٢ی ڕەمەزان ، محەمەد لەگەڵ ٣٠٥ پیاودا بۆ ئەو مەبەستە بەبێ ئامادەکاری بۆ شەڕ چوونە دەرەوە، تەنھا ئەسپێک یان دوو ئەسپ لەگەڵیان بوو، لەگەڵ حەفتا وشتریش .کاتێک ئەبو سوفیان ئاگادارکرایەوە لە جووڵەی موسڵمانەکان ڕێگەی خۆی گۆڕی بۆ کەناراوەکان و سەرکردەکانی مەککەی ئاگادارکردەوە، بۆیە ١٠٠٠ چەکدار بە سەرۆکایەتی ئەبوو جەهل هاتنە دەرەوە، بە بەکارھێنانی ١٠٠ ئەسپ و چەندین وشتر . شەڕەکە لەنزیک بیری بەدر ڕوویدا. بە سەرکەوتنی موسڵمانان شەڕەکە کۆتایی پێ ھات،قورئان بەشداری فریشتەکان لە شەڕ بە سوودی موسڵمانان لە ئایەتێکدا پشتڕاست دەکاتەوە و لە ئەنجامی شەڕەکەدا ١٤ کەس لە موسڵمانان کوژران، و ٧٠ کەس لە بێ باوەڕەکان کوژران کە ئەبو جەھلیان لە نێودا بوو، و ٧٠ی تریان بە دیل گیران، ١٦ کەسیان لێ موسڵمان بوو، لە دواتردا محەممەد یەھوودەکانی بەنی قینقاعی کردە دەرەوە لە غەزای بەنی قینقاع، بەھۆی شکاندنی پەیماننامەکە کە بە دەستووری مەدینە ناسراوە، دوای ئەوەی دەمەقاڵەیەک لە نێوانیاندا دروست بوو لەبەر ئەوەی لە بازاڕێکدا ژنێکیان دووچاری سێکسی کرابۆوە. ھۆزەکە دوای پازدە ڕۆژ لە گەمارۆدان پێغەمبەر کە خەریک بوو بڕیارێک بدات دواجار عەبدوڵڵا کوڕی ئوبەی خۆی تەسلیم کرد و بڕیاری دەرکردنی بەنی بەنی قەینوقاع دا.

چیای ئوحود، ئەو شوێنەی شەڕی ئوحود لە ساڵی ٣ی کۆچیدا ڕوویدا.

قوڕەیش ھەوڵیاندا تۆڵەی غەزای بەدر بکەنەوە، دەرچوون لەگەڵ ژمارەیەک ھۆزەکاندا بە ٣٠٠٠ جەنگاوەر و ٢٠٠ سوارچاک و ٣٠٠٠ ووشترەوە، و لەو کاتانە ئەبووسوفیان کوڕی حەرب سەرکردایەتی ئەکردن، و کاتێک ھەواڵەکە گەیشت بە محەممەد خۆیان ئامادەکرد و لەگەڵ ١٠٠٠ ھاوەڵەکانیدا بەڕێکەوت، پاشان لە ڕێگادا عەبدوڵڵا کوڕی ئوبەی کوڕی سەلوول لەگەڵ یەک لەسەر سێی سوپاکە کشایەوە (لەو کەسانەن کە پێیان دەوترێت “ دووڕووەکان”).پێش شەڕەکە پێغەمبەر ٥٠ تیرھەڵگری لەسەر چیای عەینین دانا، لە ژێر سەرکردایەتی عەبدوڵڵا بن جوبەیر، ئامۆژگاری کردن ″لە جێگای خۆتان بمێننەوە و پشتەوەمان بپارێزن، ئەگەر بینیتان سەرکەوتین لە جێگای خۆتان مەجوڵێن، وە ئەگەر بینیتان دەکوژرێین سەرمان مەخەن″. شەڕی ئوحود لە ڕۆژی شەممە ٧ شەوال لە ساڵی ٣ی کۆچی دەستی پێکرد، ، سەرەتا شەڕەکە لە بەرژەوەندی موسڵمانان بوو، تیرھاوێژەکان وایانزانی شەڕەکە کۆتای پێ ھاتووە، بێ فەرمانی پێغەمبەریان کرد و شوێنەکەیان چۆڵ کرد، خالید کوڕی وەلید ئەوەی قۆستەوە و ھاوسەنگی جەنگەکە گۆڕا بە بەرژەوەندی قوڕەیش، و ئازارێکی زۆریان بە موسڵمانان گەیاند و لەم شەڕەدا حەمزە کوڕی عەبدولموتەڵیب لەلایەن وەحشی بن حەربەوە کوژرا، ھیند کچی عوتبە بەشەکانی جەستەی بڕی، بۆیە گەدەی لە جگەری بڕدرا و لووت و گوێچکەکانی بڕا، بۆیە دواتر بانگکرا شێری خودا و شێری پێغەمبەرەکەی. لە ٨ی شەوال محەممەد دەرچوو بۆ غەزای حەمڕا لئەسەد بەڵام بێ ڕوودانی جەنگ گەڕایەوە بۆ مەدینە، لە کاتێکی دواتردا غەزای بەنی نەزیڕ ڕوویدا لەگەڵ یەھوودەکانی بەنی نەزیر دوای ئەوەی غەدریان کرد بە شکاندنی پەیماننامەکە و ھەوڵی کوشتنی پێغەمبەریان دا. بۆیە محەممەد ١٠ی ڕۆژێکی پێدان بۆ ئەوەی شارەکە بەجێبھێڵن، ئەوان ڕەتیان کردەوە و خۆیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی محەممەد ئامادەکرد، بەم ھۆیەوە بۆ ماوەی ١٥ ڕۆژ گەمارۆیان لەسەردانرا لەلایەن موسڵمانانەوە ، ھەندێک ئەلێن ٦ شەوبوو، دواتر مەدینە چۆڵیان کرد بە ژن و منداڵەوە .

گەمارۆدانی مەدینە

نەخشەیەک کە غەزای خەندەق ڕووندەکاتەوە

دوای ئەوەی بەنی نەزیر کرانە دەرەوە لە مەدینە و ڕۆیشتن بەرەو خەیبەر، خەڵکیان نارد بۆ لای قوڕەیش و ھانیان دان بۆ شەڕکردن لەگەڵ محەممەد، ڕێکەوتن لەگەڵیان، قوڕەیش ٤٠٠٠ کەس و ٣٠٠ سوارچاکیان کۆکردەوە، کۆمەڵێکی تریش لە ھۆزەکان چوونە پاڵیان لەوانە بەنی سلێم و بەنی ئەسعەد و فەزارا و بەنی غەتافان و ھەروەھا بەنی مورا ھەموویان نزیکەی ١٠٬٠٠٠ کەس بوون و ناونران بە ئەحزاب، و سەرکردەکەیان ئەبوو سوفیان کوڕی حەرب بوو، شەڕەکە لە شەوالی ساڵی ٥ی کۆچی بەرامبەر ئازاری ٦٢٧ی زایینی ئەنجامدرا لە میژوودا بە شەڕی خەندەق یان شەڕی حزبەکان ناسرا، کاتێک محەممەد بە ھەواڵەکەی زانی لەگەڵ سێ ھەزار موسڵمان لە دامێنی چیای سێلا کەمپیان دانا فەرمانیكرد ژن و منداڵەکان لە ناو قەڵاکانی مەدینە بمێننەوە تاکوو دەستی ھێرشبەرەکانیان پێ نەگات.دواتر بە ڕاوێژکردن بە سەلمانی فارسی ھەستان بە ھەڵکەندنی خەندەق یاخود چاڵ لە بەشی باکووری خۆرئاوای شارەکەدا ئەمەش بەھۆی ئەوەی تەنیا شوێنێک بوو کە تەخت و دەشتایی بوو ، شوێنەکانی دیکە بە شاخ و شیو و بەردەڵان و دارخورما دەورە درابوو. خۆی بەشدار و چاودێری کارەکە بوو، دوای ٦ ڕۆژ خەندەقەکەیان تەواوکرد. کاتێک خەندەقەکەیان تەواو کرد، قوڕەیشەکان و ئەوانەی لەگەڵیان بوون لە حزبەکان ھاتن و بە گەمارۆیەکی توندی شارەکەیان دا، لەو ماوەیەدا ھەوڵیاندا کە دەرچەیەک بدۆزنەوە بۆ ئەوەی بچنە ناو شارەکە لەو نێوەندەدا جوولەکەکانی بەنی قورەیزە ڕازی بوون کە ڕێگە بدەن حزبەکان بچنە ناو شارەکەوە لەدوای ئەوەی دانوستانیان لەگەڵ حیای کوڕی ئەختاب کە یەکێک بوو لە سەرکردەکانی بەنی قورەیزە كرد ، بەڵام ئەوە نەکرا، پاش ئەوەی پێغەمبەر توانی لە رێگای “نەعیم کوڕی مەسعوود ”سەر بە ھۆزی غەفتان بێ متمانەی لە نێوان بەنی قورەیزە و ئەحزابەکان دروستکرد. موسڵمانان و حزبەکان ٢٤ شەو مانەوە، جگە لە تیر و گەمارۆ ھیچ شەڕێک لە نێوانیاندا نەبوو. تا ڕەشەبایەکی توند ھات بە سەر سەربازگەکانی ئەحزابدا و چۆڵیان کرد. لە ئەنجامی ئەم گەمارۆدا ٨ لە موسڵمانان و ٤ لە حیزبەکان کوژران. وە کاتێک حزبەکان مەدینەیان بەجێھێشت، محەممەد بە ھاوەڵەکانی گوت « لەم ساڵە بەدواوە قوڕەیش ناتوانێت ھێرشبکاتە سەرتان ، بەڵکو ئێوە ھێرش دەکەن».  قووریشیەکان لە دوای ئەم ھێرشە و دۆرانیان نەیانتوانی جارێکی دیکە ھێرشێکی لەو شێوەیە بکەنەوە سەر مەدینە.  

دوای کۆتایی ھاتنی شەڕەکە، بەنی قورەیزە گەڕانەوە و خۆیان بە قەڵاکانیان بەھێز کرد. بەھۆی شکاندی پەیمانەکەیان محەممەد نەیتوانی ئەم کارەیان پشتگوێ بخات بەتایبەتی کاتێک خەریک بوو ببنە ھۆکاری شکستی موسڵمانان لە گەمارۆکە. لەدوای دەرچوونی قورەیشییەکان و ھاوپەیمانەکانی فەرمانی دا بەرەو شوێنی بەنی قورەیزە بچن. بۆماوەی ٢٥ شەو گەمارۆدران بێ ئەوەی ھیچ جمووجۆلێک بکەن کە واتای شەرکردن بێت ، داوای لێکردن بە بێ ھیچ مەرجێک خۆیان بەدەستەوە بدەن.بۆیە بەنی قورەیزە تەسلیم بوونی خۆیان ڕاگەیاند، ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی کە سەعدی کوڕی مەعاز بڕیار لە چارەنوسیان بدات، ھەرچەند ویستیان کە ھەمان مامەڵەی ھۆزی بەنی قیناعیان لەگەڵ بکرێت بەڵام داواکەیان ڕەتکرایەوە سەعد بڕیاریدا بە کوشتنی پیاوەکان و ژن و منداڵەکانیش بکاتە کۆیلە و دەست بەسەر سەرجەم موڵک و ماڵ و سامانیان بگیرێت.سەرئەنجام بەپێی سەرچاوەکان لە نێوان ٤٠ بۆ ٤٠٠ کەس کوژراون، لە کاتێکدا بە گوتەی ئیبن ئیسحاق ، لە نێوان ٧٠٠ بۆ ٩٠٠ کەس لە کوژراون . .سەرچاوە مێژووییە کۆنەکان کۆکن لە سەر ئەوەی کە پێغەمبەر بە بڕیارەکە ڕازیبووە، ئەمەش وەک سزایەک لە بەرامبەر پەیمان شکێنی و ناپاکیان .لەگەڵ ئەوەش ھەندێک لە توێژەرانی ھاوچەرخ گومانیان ھەیە لە جێبەجێکردنی ئەم بڕیارە.

ڕێکەوتنی حودەیبیە

وتاری سەرەکی: سوڵحی حودەیبییە

لە مانگی زیلقەعدەی ساڵی ٦کۆچی بەرامبەر ٦٢٨زاینی، محەممەد فەرمانی کرد بە شوێنکەوتووەکانی ئامادەکاری بکەن بۆ ڕێوڕەسمەکانی عومرە لە مەککە، دوای ئەوەی لە خەونیدا بینی خۆی و ھاوەڵەکانی چوونە مزگەوتی حەرامەوە،تەوافە و عەمرەی ئەنجامداوە عەرەب و خەڵکی دەوروبەری بیابانەکەیان کۆکردەوە بۆ ئەوەی لەگەڵیدا بچنە دەرەوە، ڕۆژی دووشەممە سەرەتای مانگی زولقەعدە لە ساڵی ٦ی کۆچی ، لە ساڵی ١٤٠٠ یان ١٥٠٠، دەرچوون بە بێ چەک تەنھا چەکی گەشتیار نەبێت، و کاتێک قوڕەیش بەوەیان زانی، بڕیاریان دا نەھێڵن بچێتە کەعبەوە، ٢٠٠ سوارچاکیان بە سەرکردایەتی خالیدی کوڕی وەلید نارد بۆ ڕێگەی سەرەکی مەککە، بەڵام محەممەد ڕێگەیەکی سەختتری ھەڵبژاردبوو بۆ ئەوەی ڕووبەڕوویان نەبێتەوە، تا گەیشتە حودەیبیە لە دووری ٩ میل لە مەککەوە، کۆمەڵێک کەس ھاتنە لای محەممەد ئەویش پێی وتن:« ئێمە بۆ شەڕ نەھاتووین، بەڵکو ھاتووین عەمرە بکەین ، شەڕ و کوشتار قوڕەیشی ماندوو کردووە،چی دەبێت ئەگەر ئەوان دەستبەرداری نێوان من و سەرجەم عەرەبەکانی تر ببن، ئەگەر ئەوان سەرکەوتن بەسەرمدا ئەوا ئاواتی ئەوان دێتەدی،ئەگەر خوا منیشی سەرخست ئەوا بە لێشاو دێنە ناو ئاینی ئیسلامەوە،با ئەوانش بە خواستی خۆیان پەیمان لەگەڵ ھەرکەس دەبەستن ئازادن ،ئیتر قوڕەیش نیازی چی یە؟ سوێند بە خودا بەردەوام تێدەکۆشم لە پێناو ئەو ئاینەی خودا بەمن ئەسەردە کردووە،تا خودا سەری دەخات یان من لە پێناویدا لە ناو دەچم» .پێغەمبەر خەداشی کوری ئەمییە خەزاعی ناردە لای قورەیش بۆ ئەوەی پەیامەکەی بگەیەنێتە سەرکردەکانی قورەیش کە بۆ شەڕ نەھاتوون، ھەندێک کەس ویستیان نێردراوەکە بکوژن بەڵام حەبەشەکان ڕێگەیان نەدا بیکوژن و ئازادیان کرد، ئەویش گەڕایەوە لای پێغەمبەر. ھەڵوێست و نیازەکانی پێغەمبەر بووە جێی سەرنجی ھاوپەیمانەکانی قوڕەیش ، قوڕەیشیەکانیش لە ترسی لە دەستدانی ھاوپەیمانەکانی دەستیان کرد بە وتوێژ لەگەل محەممەد. ئەوەبوو کاتێک حەلیسی کوڕی عەلقەمە گەورەی حەبەشیەکان لەلای موسڵمانەکان گەڕایەوە و بینی ئەوان بەرگی ئیحرامیان پۆشیوە و قوربانیان ئامادەکردووە، وتی ( ئەی سەرکردەکانی قوڕەیش ، سوێد بەخوا ئێمە لەسەر ئەوە ھاوپەیمانیمان لەگەڵ ئێوە نەبەستووە ،کە ڕێگە لە کەسانێک بگرن مەبەستیان مەزن ڕاگرتنی ماڵی خودایە ،بە کەسەی گیانی حەسیلی بەدەستە ،واز لە محەممەد دێنن عەمرەکەی بکات باشە ، ئەگەینا ھەموو حەبەشییەکان وەک ھەڵمەتی یەک پیاو) وتیان (بەسە ئەی (حەلیس)ماوەیەک وازمان لێبێنە تا لەناو خۆماندا لەسەر بڕیارێک ڕێکدەکەوین) پاشان ووتوێژ کەوتەوە لە نێوان موسڵمانان و قوڕەیشدا.پێغەمبەر عوسمانی کوڕی عەفانی وەک نێردراوی خۆی ناردە لای قوڕەیشیەکان بۆ ئەوەی لەگەڵیان وتووێژبکات .عوسمان و چەند کەسێکی دیکە بەرەو شاری مەککە ڕێکەوتن بۆ ماوەی سێ رۆژ لە مەککە مانەوە .پێغەمبەر وا گومانی کرد کە کوژرابن بۆیە ھاوەڵاکانی بانگ کرد و بەیعەتی لێوەرگرتن کە لە دوژمن ڕانەکەن ، هەندێکیشیان بەیعەتی مردنیاندا بە پێغەمبەر، ئەم بەیعەتدانە بە بەیعەتی ڕەزوان لە مێژوودا ناسراوە. کاتێک موسڵمانەکان خۆیان ئامادە دەکرد بۆ ئەگەری بەرپا بوونی شەڕ، قوڕەیش سوھێلی کوری عومەریان ناردە لای پێغەمبەر بۆ ئەوەی ڕێککەوتنێکی ئاشتەوایی واژۆ بکات کە بە سوڵحی حودەیبییە ناسراوە,ئەو ڕایگەیاند ھەر ڕێکەوتنێک بکەین پێویستە ئەو بەندەی لە خۆ گرتبێت کە ئەم ساڵ بگەڕێنەوە و ساڵێکی دیکە بێنەوە بۆ ناو مەککە.

شوێنەوارێکی پەیامی پێغەمبەر محەممەد بۆ ئەلموقاوقیس، فەرمانڕەوای میسر، بانگھێشتکردنی بۆ ئیسلام، وەک یەکێک لە دەرئەنجامەکانی سوڵحی حودەیبییە. لە مۆزەخانەی کۆشکی تۆپقاپی لە ئەستەنبوڵ پارێزراوە.

سەرئەنجام ھەردوولا ڕازی بوون، ھەر لە ڕێکەوتنەکەدا ھاتبوو جەنگ و شەڕ لە نێوانیان بۆ ماوەی دە ساڵ ڕابوەستێت تاوەکو سەر و ماڵی خەڵکی پارێزراو بێت و کەس دەستدرێژی نەکاتە سەر کەسی تر، ھەروەھا ھەرکەسێک بەبێ پرسی خاوەنەکەی ھەڵبێت و بڕواتە لای (محەممەد)دەبێت (محەممەد)بیداتەوە قوڕەیش، بەڵام ھەرکەسێک لەلای (محەممەد)ەوە ڕابکاتە لای قوڕەیش ئەوە نادرێتەوە (محەممەد). ھەروەھا ھەرکەس و لایەنێک دەیەوێت ھاوپەیمانی لەگەڵ محەممەد ببەستێت ئازادە وە ھەرکەس و لایەنێک بیەوێت ھاوپەیمانی لەگەڵ قوڕەیش بکات ئازادە، محەممەد و ھاوەڵەکانی ئەم ساڵ دەگەرێنەوە و ناڕۆنە مەککەوە،ساڵی داھاتوو دێنەوە و دەڕۆنە ناو مەککەوە و بۆ ماوەی سێ ڕۆژ دەمێننەوە تەنیا چەکی سواریان پێ بێت و نابێت قوڕەیش ڕگەیان لێ بگرێت) بەم شێوەیە پەیمانەکە بەستراو لە دوو پەڕدا نوسرایەوە دانەیەکیان درایە دەست پێغەمبەر و دانەیەکی دیکەیان دا بە سوھەیل کوری عومەر.

موسڵمانان بە ھۆی مەرجەکانی سوڵحی حودەیبییە، و ئەنجامنەدانی عەمرە ھەست کردن بەوەی کە قورەیش باڵەدەستی بەسەریاندا زیاتر بووە ،دڵتەنگی کردن بە شێوەیەک دوای ئەوەی کە نێدراوەکانی قوریش ڕۆیشتن محەممەد سێ جار پێی گوتن: «ھەستن قوربانی بکەن و سەرتان چاک بکەن) ، بەڵام ھیچیان ھەڵنەستا و بەقسەیان نەکرد تا ئەو کاتەی چووە دەرەوە و قوربانییەکەی خۆی سەربڕی و سەری خۆشی چاککرد، کاتێک موسڵمانەکان ئەوەیان بینی بەخێرای ھەستان و قوربانییەکانیان کرد.دە ڕۆژێک لە حودەیبیە مانەوە و ھەندێک دەلێن بیست ڕۆژ، دواتر ڕۆشتنەوە بۆ مەدینە.

.لە ئەنجامی ئەم ڕێکەوتنەدا، محەممەد ھەستا بە ناردنی نوێنەر بۆلای پاشاکانی جیھان، و بانگی کردن بۆ ئیسلام بوون، یەکەم پەیامبەری نارد بۆلای نەجاشی پاشای حەبەشە، عومەری کوری ئومەییەی بوو .کاتێک نوسراوەکەی پێ گەیشت، خستیە سەر چاوی و ھاتە سەر زەوی بۆی، موسڵمان بوو، و دەحیەت کەلبی نارد بۆ لای قەیسەر ھەرقلی پاشای ڕۆم، و عەبدوڵڵا کوڕی حەزفە سەھمی نارد بۆ لای کیسرای پاشای فارس، کە نووسراوەکەی دڕاند، ھەروەھا حاتیب کوری ئەبووبەڵتاعی نارد بۆ لای مقوقسی پاشای میسر، ھەروەھا چەندین نوێنەری تری نارد.

غەزای خەیبەر و مۆتە

وتاری سەرەکی: غەزای خەیبەر

وتاری سەرەکی: غەزای موئتە

دوای ئەوەی محەممەد گەرەنتی قوڕەیشی مسۆگەر کرد لە دوای حودەیبیە، دەرفەتی بۆ ڕەخسا  لێپرسینەوە لە جولەکەکانی خەیبەر بکات بەھۆی ھاندانی ھۆزەکان لە شەڕی خەندەقدا دژی موسڵمانان  ، بۆیە لە مانگی موحەڕەمی ٧ی کۆچیدا بۆ ئەو مەبەستە بە نھێنی لەگەڵ ١٥٠٠ (ھەندێک سەرچاوە دەلێن ١٤٠٠) لە سوپای موسڵمانان کە خاوەنی بەیعەتی ڕەدوان بوون، ڕووی کردە خەیبەر ،  ئاڵاکەشی دا بە عەلی بن ئەبی تالیب، و دروشمی ئەوانیش لەو ڕۆژەدا (ئەی مەنسور بمرە، بمرە). سوپای موسڵمانان بە شەو گەیشتنە ئەوێ، بێ ئەوەی ئاشکرابن، کاتێک ڕۆژ بووەوە جوولەکەکانی خەیبەر موسڵمانانیان بینی، ترسان و ڕایانکردە قەڵاکانیان.لەگەڵ ئەوەی پێشتر زانیبوویان سوپای موسڵمانان ھێرشدەکاتە سەریان، ھەروەھا داوای یارمەتیان لە ھۆزی غەفتان کردبوو بەڵام ئەوان لە نیوەی ڕێگا گەڕانەوە پاش ئەوەی وا بڵاوکرایەوە کە موسڵمانان ھێرشیان کردووەتە سەر ناوچەکانیان.بەمەش لە یارمەتیەکانی ھۆزی غەفتان بێ بەش بوون. کاتێک محەممەد شپرزەیی و ترسی خەیبەری بینی فەرمانی ھێرشی کرد.

توانیان سەرکەوتووبن لە دەستبەسەرداگرتنی قەڵاکان و دیلی لێ گرتن لە ناویان سەفییە کچی حوییەی کە دواتر ھاوسەرگیری لەگەڵ محەممەد کرد. دوا قەڵا کە داگیرکرا بریتی بوون لە ئەلوەتیح و ئەلسەلام و موسڵمانان بۆ چەند شەوێک گەمارۆیان دا، تا سەرکەوتنیان بەدەستھێنا. محەممەد ئەیویست جولەکەکان دەربکات لە خەیبەر بەڵام لەگەڵیان ڕێکەوت لەسەر ئەوەی ساڵانە نیوەی بەروبوومەکەیان بدەن بە موسڵمانان.پاشان دوای ٨ مانگ، محەممەد لە زولقەعدەی ساڵی ٧کۆچی دەرچوو بۆ عومرە بەو پێیەی لە ڕێکەوتنی حودەیبیەدا لەگەڵ قوڕەیش لەسەری ڕێککەوتبوون.لە جەمادی یەکەمی ساڵی ٨کۆچی، غەزای موئتە ڕوویدا لە باشووری ئوردن، کە ھۆکەی کوژرانی پەیامبەرەکەی پێغەمبەر بوو کە ناردبووی بۆ پاشای بوسڕا تا بانگی بکات بۆ ئیسلام، کە حارس عومەیرئەزدی بوو، محەممەد سوپایەکی ٣٠٠٠ کەسی نارد و لە بەرامبەریاندا سوپای ڕۆم ھەبوو بە سەرکردایەتی ھەرقل و ١٠٠٬٠٠٠ جەنگاوەرەوە، شەڕی موئتە یەکەم شەڕە کە موسڵمانان لە دەرەوەی سنوورەکانی نیمچە دوورگەی عەرەبی ئەنجامیانداوە، سێ ھەزار چەکداری موسڵمان بۆ ماوەی شەش ڕۆژ بەرگەی دوو سەد ھەزار سوپای ڕۆم و عەشیرەتە عەرەبەکانی ھاوپەیمانان گرت، لە حەوتەمین ڕۆژی دوای ئەوەی ئەو سێ سەکردەی (زەید کوڕی حاریسە، جەعفەر کوڕی ئەبووتاڵیب، عبداللە کوڕی ڕەواحە) موسڵمانان کە پێغەمبەر دیاریکردبوون کوژران ، دواتر خالید خالید کوڕی وەلید سەرکردایەتییەکەی گرتە ئەستۆ لە ڕێگای تەکنیکی سەربازی خۆی، توانى سوپای موسڵمانان بکشێنێتەوە بۆ مەدینە. شەڕەکە بە شکستی موسڵمانان کۆتایی ھات. خەڵکی مەدینە کاتێک سوپاکە گەڕایەوە سەرزەنشتیان کردن و ھاواریان کرد بەسەریاندا و دەیان وت (ھەڵھاتووەکان، ئێوە لە جیھاد کردن لە پێناو خوا ھەڵھاتوون )، محەممەد کاتێک ئەوەی بیست جوابی دانەوە و وتی (ئەمانە ھەڵھاتوو نین، بەڵکو ئەمانە کۆڵنەدەرن و راکەرەن ان شادەستیان کرد بە فڕێدانی خۆڵ بەسەر ڕووخساریان و دەیانگوت: ئەی ئاواران، ئایا ئێوە لە پێناو خودا ھەڵاتوون؟ محمد دەفەرموێت (ئەوان ھەڵنەھاتوون، ئەوانە ڕاکەرن إن شاء الله).

فەتحی مەککە

وتاری سەرەکی: فەتحی مەککە

وێنەکێشانێکی فارسی بیلالی کوڕی ڕەباح لە کاتێکدا کە لە سەربانی کەعبە بانگی نوێژی دەکرد دوای فەتحی مەککە لە ساڵی ٨ی کۆچیدا.

لە ئەنجامەکانی ڕێکەوتنی حودەیبیە، ھۆزی خزاعە ھاتنە ھاوپەیمانییەکەی محەممەدەوە، و بەنوبەکر چوونە ھاوپەیمانییەکەی قوڕەیشەوە، و بەنی بەکر و خزاعە شەڕ و کوشتاری سەردەمی نەزانی لە نێوانیاندا بوو، ماوەیەک بە ئیسلامەوە سەرگەرم بووبوون و پاشان شەڕ لەنێوانیان دەستی پێکردەوە، و قوڕەیش یارمەتی بەنوبەکریان دا،چەندین کەسیان لەیەکتری کوشت. بەمەش کۆتایی بە ڕێکەوتنەکەیان لەگەڵ موسڵمانان ھات، ئەبوو سوفیان کوڕی حەرب لە مەککەوە ھات و ویستوی ڕێکەوتنەکەیان نوێ بکاتەوە, بەڵام ڕەتکرایەوە. پاشان محەممەد فەرمانی ئامادەکردنی سوپا و جوڵەی بەرەو مەککە دەرکرد، نزیکەی ١٠٬٠٠٠ جەنگاوەر لە ١٠ی ڕەمەزانی ساڵی ٩ک، بەرەو مەککە کەوتنە جووڵە بە شێوەی نھێنی وە خەڵک لەو ڕۆژەدا بەڕۆژوو دەبن.تاکوو شەو گەیشتنە مر زەھران لە دەورووبەری مەککە، بەھەڵکردنی ١٠ ھەزار مەشخەڵ ھەواڵی گەیشتنی سوپای چاوەروانەکراوی موسڵمانان گەیشتە سەرکردەکانی مەککە.پاشان ئەبوو سەفیان و حەکیم کوڕی حزام بۆ پشتراستکردنەوەی ھەواڵەکە لە مەککە چوونەدەر،لە ڕێگە بەدیلی کوڕی وەرقایان پێ گەیشت، بە بینی ئەو سوپایە زۆرە توشی سەرسوڕمان بوون و زانییان کە توانایی ڕووبەڕووبوونەوەیان نییە. لەو کاتەدا عەبباس کوڕی عەبدولموتەلیب کە پێشتر بۆ بینینی محەممەد بەڕێکەوتبوو گەیشتە لایان، داوای لێکردن باوەڕ بە ئیسلام بھێنن و ببنە موسڵمان گەرەنتی پاراستنی گیانان دەدا تا دەگەنە لای پێغەمبەر، ئەوانیش ڕازی بوون و دواتر چوونە لای محەممەد موسڵمان بوونیان ڕاگەیاند.ڕۆژی سێشەممە، ١٧ی ڕەمەزان لە ساڵی ٨ی کۆچی، سوپا بەردەوام بوو لە ڕێپێوانەکەی بۆ شاری مەککە.موسڵمان بوونی ئەبوو سفیان کە یەکێک بوو لە سەرکردەکانی قوڕەیش کاریگەری زیاتر ھەبوو بۆ ئەوەی موسڵمانان بەبێ شەڕ بچنە ناو مەککە، محەممەد لەگەڵ ئەبوو سفیان ڕێکەوت خەڵکی مەککە ڕازی بکات لەکاتی چوونە ناوەی سوپای ئیسلام خەڵک ڕووبەروویان نەبێتەوە، پاشان گەڕایەوە مەککە بۆ ئەوەی قسەکانی محەممەدیان پێ بلێت واتە: ھەرکەسێک بچێتە ناو ماڵی ئەبووسفیان پارێزراودەبێت ! وە ھەرکەسێک دەرگاکەی ماڵەکەی دابخات ونەیەتەدەرەوە پارێزراو دەبێت! وە ھەرکەسێک بچێتە ناو مزگەوتەوە (بیت الحرام-کەعبە) پارێزراو دەبێت”.ئەمەش تا ڕادەیەکی زۆرلەلایەن خەڵکی مەککەوە پێشوازی لێ کرا.

کەعبە ساڵی ١٩١٠

دواتر محەممەد فەرمانی بە یەکە سەربازییەکانی دا لە چەند شوێنێکەوە بچنە ناو مەککە بەبێ ئەوەی ڕووبەڕووی کەس بنەوە تەنھا ئەوانە نەبێت کە شەڕیان لەگەڵ دەکەن. ئەوەبوو خالید بن الوالید و ئەوانەی لەگەڵیدا بوون لە لە خوارەوە، وە زوبەیر کوڕی عەوام و ئەوانەی لەگەڵیدا بوون لەسەرەوە و ئەبوو عوبەیدە کوڕی جەڕاح لە دۆڵەکەوە ھاتە ناوەوە مەککە لەکاتی چوونە ناو مەککە تەنھا لەلای خالید کوڕی وەلیدەوە تووشی ڕووبەڕووبوونەوە بوون،ھەندێک لە قوڕەیشەکان بە سەرۆکایەتی عیکریمە کوڕی ئەبوو جەھل ھەوڵیان دەدا ڕووبەڕووی موسڵمانان ببنەوە،خالید شەڕی لەگەڵیان کردو دوازدە کەسیانی کوشت، ئەوانی دیکە ھەڵھاتن و دوو لە موسڵمانان کوژران.

سوپاکە گەیشتە کەعبە, و چوونە ناو مزگەوتەکە, محەممەد لە بەردی ڕەش نزیک بووەوە, دەستی لێدا, پاشان سووڕی ماڵەکەی کرد, پاشان ٣٦٠بتی شکان کە لە دەورووبەری کەعبە بوون و فەرمانی کرد بت و وێنەی ناو کەعبە دەری بھێنن و بیانشکێن.

ناکۆکی لەگەڵ ھۆزە عەرەبییەکان

ماوەیەکی کەم دوای فەتحی مەککە، ھۆزەکانی ھوزان و سەقیف و لەگەڵ ھەندێکی بەنی ھیلال ڕێکەوتن لەسەر شەڕکردن لەگەڵ موسڵمانان، کاتێک محەممەد ئەوەی بیست دەرچوو لە مەککە لە غەزای حونەین دا لە ڕۆژی شەممە ٦ی شەوالی ساڵی ٨کۆچی، و ١٢٬٠٠٠ جەنگاوەر لەگەڵی دەرچوون،کە زۆربەیان لەوانە پێکھاتبوون تازەببوونەوە موسڵمان. و موسڵمانان لە ئەنجامدا سەرکەوتن و زۆربەی ھۆزی ھوزان ھەڵھاتن بۆ تائیف.دوای غەزای حونەین و لە ھەمان کاتدا، محەممەد بەرەو تائیف ڕۆیشت بۆ دەرکردنی ھوزان و سەقیف، و غەزای تائیف ڕوویدا لە نێوانیان، سوپای ئیسلامی گەمارۆیان دان ماوەی ٤٠ ڕۆژ، پاشان وازیان لێ ھێنان.لە ڕەجەبی ساڵی ٩کۆچی، غەزای تەبوک ڕوویدا کە دوایین غەزای پیغەمبەر محەممەد بوو، دوای ئەوەی ھەواڵیان پێ گەیشت لە وڵاتی ڕۆمەوە کە پاشای ڕۆم و ھاوپەیمانە عەررەبەکانی، سوپایەکیان پێک ھێناوە بۆ ھێرش بردنە سەر دەوڵەتی ئیسلامی، موسڵمانان سوپایەکیان پێک ھێنا لە ٣٠٬٠٠٠ جەنگاوەر بە ھاوڕێیەتی ١٠٬٠٠٠ سوارچاک، بەڵام لەبەر دووری ڕێگەکاکە و توندی گەرماکە تووشی سەختی بوون و کە گەیشتنە تەبووک، ٢٠ شەو تیایا مانەوە، و کاتێک ڕۆمان و ھاوپەیمانەکانیان ھەواڵی کشانی سوپای ئیسلامییان بیست ترسان و جیابوونەوە لە ناو سنووری وڵاتەکەیان، و پاشان سوپای موسڵمانان بەبێ شەڕ لە تەبوکەوە ڕۆیشتن، لە مانگی ڕەمەزاندا لە ساڵی ٩ی کۆچیدا گەڕانەوە مەدینە، موسڵمانانیش دەستیان کرد بە فرۆشتنی کەل و پەلە سەربازییەکانیان کرد بەبیانووی تەواو بوونی جیھاد بەڵام بەڵام محەممەد ڕێگای لێگرتن و نەیھێشت ئەو کارە بکەن . .زۆرێک لە مێژوونووسان ڕوودانی ئەم شەڕە دەخەنە ژێر پرسیارەوە، بە پشت بەستن بە نەبوونی ھیچ ئاماژەیەک بەو شەڕە لە ھیچ سەرچاوەیەکی دیکە جیا لە سەرچاوە ئیسلامییەکان.

لە دوای ئەوە، وەفدێکی سەقیف ھاتن بۆ مەدینە و موسڵمان بوون، ھەروەھا چەندین وەفد لە ھۆزە عەرەبیەکانەوە ئەھاتن بۆ مەدینە و ئیسلام بوونی خۆیان ڕائەگەیاند و لە نێوان ساڵەکانی ٩ک و ١٠ک دا، بە شێوەیەک کە ساڵی ٩ک ناونرا بە ساڵی وەفدەکان.

حەجی ماڵاوایی

لە زولقەعدەی ساڵی ١٠کۆچی، پێغەمبەر محەممەد ویستی ڕێوڕەسمەکانی حەج ئەنجام بدات، دوای ئەوەی ٩ ساڵی لە مەدینە بەسەربرد بێ ئەوەی حەج بکات،بۆیە بە خەڵکەکەی ڕاگەیاند کە بۆ ئەو مەبەستە بەرەو مەککە بەرێ دەکەوێت.بۆیە خەڵکێکی زۆر ھاتنە مەدینە, ھەموویان ھەوڵیاندەدا لەگەڵ محەممەد سەفەر بکەن بەرەو مەککە.ئەم حەجە لە مێژوودا بە حاجی حەجی ماڵاوایی, یان حەجی پەیوەندی, یان حەجی ئیسلام ناسراوە, بەڵام زیاتر بە حەجی ماڵاوایی ناسراوە چونکە لە وتارەکەی ماڵاوایی لە موسڵمانان کردو دوای ئەوە حەجی نەکردەوە. ھەروەھا باسی ئەو شتانەی بۆ کردن کە حەرام یان حەڵاڵن، لە ڕۆژی ٢٥ی زوقەعدەی ساڵی ١٠کۆچی، محەممەد دەرچوو بەرەو مەککە لەگەڵ نزیکەی ١٠٠٬٠٠٠ موسڵمانی ژن و پیاودا. بە وتنەوەی «لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، إنّ الحمد والنعمة لك والملك، لا شريك لك» چووە مەککەوە لە ڕۆژی یەکشەممە ٤ی زیلحەجە، و چووە مزگەوتی حەرامەوە، دوای ئەوەی مەناسیکەکانی حەجی ئەنجامدا، ووتاری حەجی ماڵاوایی دا.

لەم ھەڵوێستەدا و لەسەر شاخی عەرەفە، ئەم ئایەتە قورئانییە دابەزی ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾ (کوردی: ئەمڕۆ ئاین و بەرنامەکەتانم بەکۆتایی گەیاند و نازو نیعمەتی خۆمم بۆ تەواو کردن و ڕازیم بەوەی کە ئیسلام ببێتە بەرنامەو دین و ئاینتان) لەگەڵ ئەوەی شیعە باوەڕیان وایە ئەم ئایەتە لە کاتێکی تردا دابەزیووە.

کۆچی دوایی

شوێنی حوجرەی پێغەمبەر، کە پێغەمبەر و ئەبووبەکر و عومەری تیا نێژراوە

یەکەم شت کە پێغەمبەر محەممەد زانی کاتی وەفاتی نزیک بۆتەوە ئەوە بوو کە لە فەتحی مەککەدا سورەتی نەسری بۆ دابەزی ﴿إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ ۝١﴾ [نەسر:١] (کوردی: کاتێ یارمەتی و کۆمەکی خوا دێت، شاری مەککە ڕزگار دەکرێت و دەرگای ئازادی واڵا دەکرێت). لە کۆتاییەکانی مانگی سەفەری ساڵی ١١ی کۆچی، محەممەد توشی تایەکی بەھێز بوو، و نەخۆشییەکەی لێی توند بوو، و مۆڵەتی لە خێزانەکانی وەرگرت تا لە ماڵی عائیشەی کچی ئەبووبەکر بمێنێتەوە.

و پێغەمبەر نوێژی بە موسڵمانان دەکرد کاتێک نەخۆش بوو ١١ ڕۆژ و کاتێک نەخۆشییەکەی بە تەواوی قورس بوو فەرمانی بە ئەبووبەکر کرد نویژیان پێ بکات، و ١٣ ڕۆژ دوای نەخۆشییەکەی لە ڕۆژی دووشەممە ڕەیبعولئەوەلی ساڵی ١١ی کۆچی و لە تەمەنی ٦٣ ساڵیدا کۆچی دوایی کرد کە ئەم ڕێکەوتەش بەرامبەرە لەگەڵ ٨ی حوزەیرانی ٦٣٢ز، لە ماڵی عائشە نێژرا لە تەنیشت مزگەوتی پێغەمبەر.

پاش وەفاتی

لە دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر محەممەد شوێنکەوتوانی ناکۆکییان لەسەر ئەو کەسە ھەبوو کە دەبێتە جێنشین، کۆمەڵێک موسڵمانان کۆ بوونەوە لە سەقیفەی بەنی ساعدە، سەعدی کوڕی عوبادە خۆی پاڵاوت بۆ ئەو مەبەستە و پشتیوانان پشتگیریان کرد، لە ھەمان کاتدا عومەری کوڕی خەتتاب ئەبوبەکری سدیقی دەستنیشانکرد بۆ ئەو مەبەستە، بەپێی ئەوەی کۆچکردووەکان لە پێشترن بۆ جێ نشینی، ئەمەش پشتگیری ھەموو موسڵمانانی لەسەر بوو کە لەویا کۆ بووبونەوە، لە ھەمان کاتدا کۆمەڵێک لەو موسڵمانانەی کە لەو کاتەدا سەرگەرمی کفن و دفنی پێغەمبەر بوون دوایی ناڕازیبوون، سووربوون لەسەر ئەوەی عەلی کوڕی ئەبوتالیب جێنشین بێت لەبەر ئەو نزیکایەتیەی ھەیەتی لەگەڵ پێغەمبەر.لەو ڕووداوەوە سەرەتاکانی ناکۆکی مێژوویی لە نێوان مەزھەبی سوننە و شیعە سەریھەڵدا.

دوای جێگیر بوونی دۆخەکە بۆ ئەبوبەکر، دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدین دامەزرا. ئیشی کرد لەسەر پارستنی ئیسلام و دژایەتی کردنی ئەوانەی لە ئیسلام پاشگەز بوونەوە پاش کۆچی دوایی پێغەمبەر، و ڕێگرییان لە زەکات کرد، ھەروەھا ئەوانەی لەناوبرد کە بانگەوازی پێغەمبەرایتیان ئەکرد، ئەمەش ناسراوە بە شەڕی ڕەدە؛ و ئەبوبەکر ھەستا بە ناردنی ھێزی سەربازی بۆ ناوچە جیاوازەکان. لە سەردەمی دووەم جێ نشیندا عومەری کوڕی خەتاب و تەنھا لە ماوەی دە ساڵدا وڵاتی نێوان دوو ڕووبار و وڵاتی فارس و شام و میسر فەتح کرا .

موعجیزەکانی

وتاری سەرەکی: موعجیزەکانی محەممەد

موسڵمانان ھەموو لەو باوەڕەدان، کە گەورەترین موعجیزەی پێغەمبەر محەممەد قورئانە، پاشان زۆربەیان موعجیزەی تر دەسەلمێنن کە لە کتێبەکانی فەرموودەدا ھاتووە.

قورئان

وتاری سەرەکی: قورئان

کۆنترین نوسخەی قورئان

بەپێی بیروباوەری موسڵمانان، قورئان موعجیزەی سەرەکی پێغەمبەر محەممەدە کە بە درێژایی سەردەمەکان کەس نەیتوانیووە ھاوشێوەی ئەوە بھێنێت لەگەڵ ئەو تەحەدایەی لە قورئاندا ھاتووە،﴿قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا ۝٨٨﴾ [ئیسرا:٨٨] (کوردی: ئەی محمد پێیان بڵێ: سوێند بە خوا ئەگەر ھەموو ئادەمیزادو پەریەکان کۆ ببنەوەو (ھەوڵی بەردەوام بدەن تا) قورئانێکی وەکو ئەمە دانێن و بیھێننە (مەیدان) ناتوانن کاری وابکەن و ناتوانن لە وێنەی بھێنن، ئەگەر چی ھەموو لایەکیان ببنە پشتگیرو یارمەتیدەری یەکتر). بە زۆری ئیعجازی قورئان لە ڕەوانبێژی و ڕوون بێژییەکەیاتی، و ئیعجازی زمانەوانی یەکەم و گرنگترین ھۆکارەکانی ئیعجازی قورئانە، کە چەندیین ڕوو دەگرێتەوە، لەوانە باشی دانانەکەی و کۆبوونەوەی وشە و ڕەوانبێژییەکانی، و ئەو وێنە ڕێکخستنە سەیر و شێوازە نامۆیەی کە جیاوازە لە شێوازی قسەکردنی عەرەب و پەیڕەوەکانی ڕێکخستن و داڕشتنی کە لە پێش و دوایدا ھاوشێوەی نەبووە. لە ڕووەکانی تری ئیعجازەکەی ئەو ھەواڵانەیە کە لە پەنھاندا ھاتووە، و ھەوألی سەدەکانی ڕابردوو و پێشینەکان، و لەم دواییانەدا بزوتنەوەیەک دروست بووە باوەڕیان بە ئیعجازی زانستی ھەیە لە قورئاندا، و ئەو ئایەتانە ڕوون دەکاتەوە کە بیرۆکە زانستییەکانی ئاشکرا نەبوون تەنھا دوای ماوەیەکی دوور و درێژ نەبێت لە دەرکەوتنی قورئان.

ھێڵێک لەسەر ڕووی مانگ لەلایەن گرووپی پۆلۆ ١٠ گیراوە، زانایانی موسڵمانان لەو باوەڕەدان لە ئەنجامی موعجیزەی لەتبوونی مانگەوە دروست بووە.

لەتکردنی مانگ

موسڵمانانی سوننە کۆن لەسەر ئەوەی موعجیزەی لەتکردنی مانگ ڕوویداوە بۆ پێغەمبەر محەممەد وەک یەکێک لە موعجیزە تاکەکان، ئەمەش لە پێش کۆچکردندا بووە بۆ مەدینە، عەبدوڵڵا کوری مەسعود ئەڵێت؛ مانگ بوو بە دوو لەتەوە لەسەردەمی پێغەمبەردا بە شێکی لەسەر شاخەکە و بەشێکی ئەولاتر، پێغەمبەر ووتی شایەت بن، ھاوەڵ دانەرەکان ووتیان ئەمە جادووە. لەمەشدا ئایەتێکی قورئان ھاتۆتە خوارەوە، ﴿اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ ۝١﴾ [قەمەر:١] (کوردی: ڕۆژی قیامەت نزیک بۆتەوە و مانگیش لەت بوو).لەگەڵ ئەوەش زۆربەی مێژوو نووسانی ڕۆژئاوا گومانیان لەم موعجیزەیە ھەیە بەھی نەبوونی ھیچ بەڵگەیەکی زانستی .

لە موعجیزەکانی دیکە

دەربارەی جیھانی نادیار لەو ھەواڵانەی پێغەمبەر دەربارەی جیھانی نادیار ھەیبوو، ڕۆژی غەزای بەدر بوو، و ھەواڵەکانی دەربارەی حەسەنی کوڕی عەلی کوڕی ئەبوتالیب بەوەی کە خوا دەیکاتە ھۆکاری ئاشتی لە نێوان دوو کۆمەڵەی موسڵمانان، و ھەواڵی دەربارەی ئەوەی فاتیمەی کچی یەکەم کەس دەبێت لە خیزانەکەی بە دواییدا وەفات دەکات، ھەروەھا ھەواڵ و زانیاری دەربارەی چەندیین ڕووداوی تر داوە.لە کتێبەکانی فەرموودە و ژیاننامە باسی ڕووداوی دەرچوونی ئاو دەکەن لە نێوان پەنجەکانی پێغەمبەر محەممەدەوە و لە پێش ئەو بۆ ھیچ کەسێک ڕووی نەداوە، و لە چەند جێگەیەکدا ئەمە دووبارە بۆتەوە، و تەنانەت زانایانی موسڵمانان ئەو ئاوە بە باشترین ئاو دەژمێرن.قسەکردنی لەگەڵ گیانەوەر و بێ گیاندا، و ھەروەھا سڵاو لێکردنی لەلایەن درەخت و بەردەوە و ڕۆیشتنی درەخت بۆی، و ناڵەی قەدی ئەو درەختەی ووتاری لەسەر ئەدا کاتێک مینبەرەکەی بۆ دروستکرا، لە ئامێزی گرت و قسەی بۆ کرد، و لە موعجیزەکانی لەگەڵ گیانەوەراندا، بەسەرھاتی ئەو ووشترەیە کە سکاڵای کرد لە زۆری ئیش و کەمی ئالەف، ھەروەھا چەندین ڕووداو و بەسەرھاتی تر.ھاوکات لەگەڵ ئەم موعجیزانەدا پێغەمبەر محەممەد چەندیین موعجیزەی تری ھەیە لە چاککردنەوەی نەخۆش و بەرەکەت و ڕووداو و بەسەرھاتی تر.

ژیانی تایبەتی

خێزانەکانی

وتاری سەرەکی: دایکانی باوەڕداران

خێزانەکانی محەممەد لە ئیسلامدا بە دایکەکانی باوەرداران ناسراون، و لە ژمارەی خێزانەکانییدا جیاوازی ھەیە لەسەر دوو ووتە، یەکێکیان ئەڵێت دوانزەن یان یانزەن، و ھۆی جیاوازیەکەش لە ماریە قبتییدایە، ئەوەی لەسەری ڕێکەوتوون لە یانزە خێزانەکەی، شەشیان قوڕەیشین، ئەوانیش؛ خەدیجە کچی خوەیلد، سەودە کچی زەمعە، عائیشە کچی ئەبووبەکر، حەفسە کچی عومەر، ئوم سەلەمە، ئوم حەبیبە. خێزانە عەرەبییەکانی بێجگە لە قوڕەیش چوارن، ئەوانیش؛ زەینەب کچی جەحش، جوەیریە کچی حارس، زەینەب کچی خوزیمە، مەیموونە کچی حارس، و یەکێکیان عەرەب نیە ئەویش سەفییە کچی حویەی لە بەنی ئیسرائیلە، و ماریە قبتی ئەمێنێتەوە کە لە میسرەوەیە، و کاتێک محەممەد خۆی لە ژیاندا بووە دووان لە خێزانەکانی وەفاتییان کرد ئەوانیش خەدیجە کچی خوەیلد و زەینەب کچی خوزیمە بوون.

مناڵەکانی

محەممەد سێ کوڕ و چوار کچی ھەبووە، دایکی ھەموویان خەدیجە کچی خوەیلد بوو بێجگە لە ئیبراھیم ئەو لە ماریە بوو، و ھەموو مناڵەکانی خۆی لە ژیاندا بوو وەفاتیان کرد بێجگە لە فاتیمە، مناڵە کوڕەکانی ئەمانە بوون؛ قاسم (کە بووە بە نازناو بۆی (ئەبووقاسم) و لە تەمەنی دوو ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە) و عەبدوڵڵا و ئیبراھیم (ساڵ و نیوێک لە مەدینە ژیا)، مناڵە کچەکانی ئەمانەبوون؛ زەینەب و ڕوقیە و ئوم کەلسوم و فاتیمە، بەڵام شیعە فاتیمە بە تەنھا کچی محەممەد دادەنێن، و سێ کچەکەی تر دەڵێن تەنھا لە ماڵی پێغەمبەردا گەورەبوون، و لە ڕاستیشدا ئەوان کچی ھالە کچی خوەیلدی خوشکی خەدیجە بوون،زەینەب پێش کۆچ ژیانی خێزانی پێکھێنا لەگەڵ ئەبووعاس کوڕی ڕەبیع، بەڵام ڕوقیە و ئوم کەلسوم خێزانی ھاوسەرییان لەگەڵ عوسمان کوڕی عەفان پێک ھێنا یەک لە دوای یەکتر، و فاتیمە ژیانی خێزانی پێکھێنا لەگەڵ عەلی کوڕی ئەبوتالیب لە نێوان ھەردوو غەزای بەدر و ئوحود، و ھیچ کام لە کچەکانی مناڵیان نەبوو تەنھا فاتیمە نەبێت، کە حەسەن و حوسێن و زەینەب و ئوم کەلسوم بوون.

موالی و خزمەتکارەکانی

محەممەد چەند موالییەکی ھەبوو، لەوانە؛ زەید کوری حاریسە (پێغەمبەر لە خۆی گرتبوو پێش ئیسلام) و کورەکەی ئوسامە، و سوبان کوری بجدد و ئەبوھیند، و ئەبولبابە، و ئەبوڕافع، و لە ژنان ماریە قبتی بوو (لەگەڵ بوونی جیاوازی لەسەر ئەوەی کردوویەتی بە خیزانی یان نا) و ڕیحان کچی زەید، و خزمەتکارەکانی ئەنەسی کوری مالیک بو ھەروەھا ئەمانەش خزمەتیان ئەکرد، بیلال کوری ڕەباح، عەبدوڵلا کوری مەسعوود و ئەبووزڕی غەفاری و ئەوانی تر.

شێوەی

موسڵمانان ھەستاون بە کۆکردنەوەی ئەوەی وەسفی پێغەمبەرەکەیان ئەکات کە لە ھاوەڵەکانەوە بە میرات بۆیان ماوەتەوە لە کتێبەکانی شەمائلدا، و ناودارترینی ئەم کتێبانەش شەمائلی محەممەدییە کە ترمزی دایناوە، و فەرموودەیەکی زۆری داناوە لە وەسفی پێغەمبەردا؛

• جەستەی: بەشکۆ و بەرز بووە، نە بەرز بووە و نە کورت، بەڵام لە بەرزییەوە نزیک بووە، ڕەنگی گوڵی بووە، نە سپی بووە نە ئەسمەر.
• سەر و قژی: سەری گەورە بووە، سەری بەرز، و قژی زۆر ڕەش بووە، قژی نە لوول بووە و نەخاو، کاتێک وەفاتی کردووە لە سەر و ڕیشیدا ٢٠ تاڵی سپی نەبووە.
• دەست و قۆڵی: قۆڵی درێژ بووە، زۆر موودار بووە، دەست و قاچی ئەستوور بووە، پەلەکانی درێژ و جومگەکانی بەھێز بووە.
• شان و سنگ و سکی: شانەکانی فراوان بوون، زۆر موودار بووە و سنگی بەرز بووە، و سنگی پان بووە.
• نیشانەی پێغەمبەرایەتی: نیشانەیەکی سوور وەک ھێلکەی کۆتر، یان وەک ھیلال، چەند موویەکی کۆبووەوەی تیابووە لە نێوان شانییدا، و ئەمەش لە نیشانەکانی پێغەمبەرایەتی بووە بەپێی بیروباوەری موسڵمانان.
• ڕووخسار و ناوچەوانی: ڕووخساری ڕیک بووە، زۆر بە تەواوی بازنەیی نەبووە، ناوچەوانی فراوان بووە.
• چاو و برۆی: چاوی زۆر ڕەش بووە، لە سپیاییەکەیدا سووری ھەبووە، و چاوەکانی زۆر فراوان بووە، و برۆکانی بەھێز و کەوانەیی بووە، و بە نەرمی بە یەک گەیشت بوونەوە.
• لوت و دەمی: لووتی ڕێک بووە، و دەمی گەورە بووە، و دانەکانی ناسک و ڕێک بوون.
• قاچەکانی: قاچەکانی گەورە بوون، ھەموو پێی لەسەر زەوی دادەنا

ئەو ژوورەی پۆشاکی پێغەمبەری لێیە لە مۆزەخانەی بابی عالی لە ئیستەنبوڵ، تورکیا

پێداویستی و ئاسارەکانی

لە خووی پێغەمبەر بوو کە ناوی لە شتومەک و چەک و پێویستییەکانی دەنا، ناوی ئاڵاکەی عیقاب بوو، و ناوی شمشێرەکەی کە شەڕی پێ دەکرد زولفەقار بوو، و ھەروەھا شمشێری تری ھەبوو وەک ڕسوب و قەزیب، و ناوی کەوانەکەی کتوم بوو، و ووشترەکەی ناوی قەسوا بوو، بەو شێوەیە ھەموو شتەکانی ناو نابوو، و موسڵمانان زۆر لە کەرەستەکانیان پاراست ووە بە درێژایی مێژوو، لە میسر لە مزگەوتێک ئاسەواری پێغەمبەر ھەبوو لە باشووری قاھیرە، تا کاتی فەتحی عوسمانی ساڵی ١٥١٧ز، کاتێک سوڵتان سەلیمی یەکەمی عوسمانی چووە قاھیرەوە، ھەموو ئاسەوارەکانی پیغەمبەری لەگەڵ خۆی برد بۆ ئەستەنبوڵ، و ھەتا ئێستا لە مۆزەخانەی بابی عالی لە ئەستەنبوڵ پارێزراون.

بەڵام ئەوەی لە ئاسەواری پێغەمبەر بوو لە مەککە و مەدینە، موسڵمانان پاراست بوویان تا کاتی دەرکەوتنی بزوتنەوەی وەھابی لە نەجد لە سەردەمی خەلافەتی عوسمانی، کە وەھابییەکان دوای ئەوەی دەستیان گرت بەسەر حیجازدا، زۆربەی ئاسەوارەکانی پێغەمبەریان لەناوبرد بە بانگەوازی ترسی دروست بوونی ھاوەڵ دانان،، ئەمەش وایکرد زۆربەی زانایانی سوننە و شیعە بانگەوازی پێویست بوونی پارێزگارییان کرد بۆ ئەوەی کە ماوەتەوە و ڕێگە نەدریت لەناو ببرێت لەو ئاسارانەی ڕوخێنران؛ مزگەوتی بەنی قەڕیزە بوو، کە پێغەمبەر محەممەد تێیدا نوێژی کرد کاتی گەمارۆدانی بەنی قەڕیزە لەبەر خیانەتەکەیان، مزگەوتی ئەبووبەکری سدیق، و شوینی لە دایکبوونی محەممەد، و شوێنی ژیانی لە مەککە، و باخی ھاوەڵ سەلمانی فارسی، و ماڵی ھاوەڵ ئەبوو ئەیووبی ئەنساڕی، و بیری عەینول زەرقا، و بیری ئەریس و بیری حاء.

تێڕوانینەکان لەسەر کەسایەتیی محەممەد

تێڕوانینی موسڵمانان

بەپێی زانیارییە ئیسلامییەکان، محەممەد بەڕێزترین دروستکراو و پێشەوای ھەموو مرۆڤایەتییە، و دوایین پێغەمبەری خوایە، باوەڕبوون پێی و باوەڕ بە پێغەمبەرێتییەکەی پێویستە لەسەر ھەموو موسڵمانان و باوەڕ بە بێ ئەوە تەواو نابێت و ئیسلام ڕاست نابێت لەگەڵ ئەم بڕوایەدا نەبێت، گوێڕایەڵ بوون بۆی و ڕازی بوون بە فەرمانەکانی پێویستە لەسەریان، بەوەی کە گوێڕایەڵییە بۆ خوا؛ و پەیڕەوکردنی ڕەوشتەکانی.

ئیسلام خۆشویستنی محەممەد بە یەکێک لە ئوسوڵەکانی موسڵمان و یەکێک لە مەرجەکانی باوەڕ دادەنێت، موسڵمانان ڕێزێکی زۆریان لێناوە، و بە ڕێژەیەکی زۆر مناڵەکانیان بە ناوی محەممەد ناو دەنێن، کە ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن، محەممەد بەربڵاوترین ناوە لە جیھاندا، و زۆرترین ناو بووە بۆ ناونانی لەدایکبووە نوێکان لە بەریتانیا ساڵی ٢٠٠٩. زۆربەی موسڵمانان لە ھەموو وڵاتە ئیسلامییەکاندا ڕاھاتوون بە ئاھەنگ گێڕان بە یادی لەدایکبوونی پێغەمبەر محەممەد لە سەدەی شەشی کۆچی بەرامبەر دوانزەی زایینییەوە، کۆڕ ئەبەستن بۆ گوێگرتن لە ژیاننامەکەی، و سەڵاوەتدان لەسەری، و گوێگرتن لە وەسفەکانی، لە ھەمان کاتدا شوێنکەوتوانی ئەھلی سونەو جەماعە ئەم بۆنەیە قبوڵ ناکەن و بە دروستکراوی ئەزانن، موسڵمانان ناوی محەممەد جیادەکەنەوە بەوەی لەگەڵ ناوھێنانییدا دەڵێن «پێشەوامان محەممەد (سیدنا محمد)» یان «پێغەمبەری خوا (رسول اللە)» یان «نەبی» و لە دوای ناوەکەی سەڵاواتی لەسەر ئەدەن و ئەڵێن؛ «صلّی اللە علیە وسلّم» واتە؛ «دروودی خوای لێبێت».

تێڕوانینی یەھوودی

نەریتێک ھەیە لەناو یەھوودییدا، دان ئەنێن بە بوونی پێغەمبەری بێجگە لە یەھوودییەکان، خوا ناردوونی بۆ ڕێنمایی کردنی میللەتەکانیان، لەوانە؛ بلعام و ئەیووب کە عییبری نەبوون، تێڕاونینی زانا گەورەکانی یەھوود جیاوازییەکی گەورەیان تێدایە دەرباری پێغەمبەر محەممەد، زانای یەھوودی نسنائیل کوڕی فیوومی ئەڵێت، خوا پێغەمبەری ناردووە کە پەیامەکانیان یەک ناگرێتەوە لەگەڵ ئەو بیروباوەڕانەی بۆ پێغەمبەرەکانی یەھوودی ناردووە، فیوومی محەممەد بە پێغەمبەرێکی ڕاستگۆ دادەنێت بەڵام پەیامەکەی تایبەت بە [عەرەب] ئەزانێت بە شێوەکی تایبەت و بۆ یەھوودی دانانێت لەبەر ئەوەی لەگەڵ تەورات یەک ناگرێتەوە. ئەوەی تێبینی دەکرێت تێڕوانینی فیوومی قبوڵێکی فراوان نەکراوە لە نێو یەھوودەکانی سەردەمەکەییدا.

موسا کوڕی مەیموون یەکێک لە گرنگترین لاھووتییەکانی یەھوودە لە سەردەمەکانی ناوەڕاستدا وای ئەبینێت کە محەممەد ھەندێک لە بنەماکانی یەھوودی ھەڵبژاردووە لە پەیامەکەیدا و پەرستشی تری بۆ زیاد کردووە، و مەیمون محەممەد بە پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆ دادەنێت و بانگەوازی پێغەمبەرایەتییەکەی بە ناڕاست ئەزانێت لەبەر ئەوەی پێچەوانەی نەرێتی تەوراتی یەھوودییە، ھەروەھا بوونی پێغەمبەرێکی نەخوێندەوار بەوە دادەنێت کە ناتوانێت بگاتە پلەی پێغەمبەر.

تێڕوانینی مەسیحییەت

وێنەیەکی دانتێ و ڤیرجیل لە دۆزەخدا محەممەد و عەلی کوڕی ئەبووتالیب دەبینن. لە سەدەکانی ناوەڕاستدا مەسیحییەکان ئیسلامیان بە بیدعەت دادەنا.

یوحنا دیمەشقی (٦٧٦-٧٤٩ز) بە یەکەم کەسی مەسیحی دادەنرێت ڕای خۆی دابێت لەسەر محەممەد، بە پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆی دادەنێت،لەگەڵ ئەوەشدا بەشێک لە پەیرەوانی مەسیحیەت بۆچوونێکی ئەرێنیان بەرامبەر محەممەد ھەبوو، بەتایبەت کاتێک خەلیفەی عەباسی ئەبو عەبدوڵڵا محەممەد مەھدی، پرسیاری لە قەشەی کەنیسەی ڕۆژھەڵات، تیماتیۆسی یەکەم کرد سەبارەت بە بۆچوونی خۆی سەبارەت بە محەممەد ، وەڵامی دایەوە: "ئەو بە شوێنپێی پێغەمبەراندا دەڕۆیشت." وە لەگەڵ چەندین ستایشی محەممەد کە ڕاستگۆ بووە. بەڵام پیکدادانەکانی دواتری نێوانیان لەگەڵ موسڵماناندا لە ئەندەلوس و فەلەستین بووە بە ھۆی دەرکەوتنی ئاڕاستەیەکی ڕەخنەگر لە ئیسلام و ئەم ئاڕاستەیە زیاتر تاوی سەند، دوای شەڕەکانی ئەورووپا لەگەڵ عوسمانییەکان. بەتایبەت لای پرۆستانتەکان.

لە سەدەکانی ناوەڕاستدا کاتۆلیکەکان ئیسلامیان بە جۆرێک لە بیدعەت دادەنا و لە ڕەدی محمەممەددا بەرھەمیان داناوە. ئەم تێڕوانینە لە سەدەکانی دواتردا بەتایبەت لەدوای ڕێنێسانس گۆڕا.بەرگریکەرەکانی کاسۆلیک لەسەرەتای سەدەی بیست وەسفی محەممەد دەکەن بەوەی چاکسازێکی کۆمەڵایەتییە، و ھیلیر بیلوک یەکێک لە دیارترینی ئەو کاسۆلیکە بەریگریکارانەیە لە سەرەتای سەدەی بیستدا، ستایشی پەیامی پێغەمبەر محەممەدی کرد لەبەرئەو جێگە تایبەتەی بۆ مەسیح و مریەمی دایک دایناوە. ھەروەھا چەندین بۆچوون ھەبووە کە مەسیحیەت دان بە پێغەمبەرایەتی محەممدا بنێن لە ژێر ئاکارە مەسیحییەکاندا ئەمەش لە پێناو ھێنانەناوەی کەشێکی ئەرێنی لەگەڵ ئاینی ئیسلامدا .

تێڕوانینی ڕۆژئاوا

ڕەخنەگر و لێکۆڵەرەوەی سوری ‹ڕەنا قەبانی› ئەڵێت؛ لە سەدەکانی ناوەڕاستدا شەڕ تەنھا لە نێوان ئیسلام و ئەورووپادا تەنھا لەو ناکۆکییە سەربازییەدا نەبووە کە لە تورکیا یان ئیسپانیا ڕوویانداوە، بەڵکو شەڕێکی کولتووری و ڕۆشنبیریش بووە ، لە سەدەی دوانزەیەمەوە ئەورووپا سووربوون لەسەرئەوەی ئیسلام وەک شارستانیەتیێک قبوڵ نەکەن بەڵکو وەک ھێزێکی دژ وەریانگرتووە، ئەمەش بوو بە ھۆی بڵاوبوونەوەی نەزانی و وونبونی وردبینی لە وەرگێڕانەکاندا و دروستکردنی ئەفسانە و ئارەزووی دژانە، کە بوو بەھۆی بەرھەم ھاتنی ئەدەبێکی دژ بە ئیسلام، کە یەکێک لە ڕووەکانی ئەوە بوو پێغەمبەر محەممەد دوژمنی مەسیحە.

لەگەڵ سەردەمی ڕوناکبیری لە سەدەی حەڤدەدا و دەرکەوتنی پەیوەندی بازرگانی تایبەت لە نێوان ئەورووپا و دەوڵەتی عوسمانییدا، لەگەڵ ئەو سەردانانەی بازرگان و ئەوروپییەکان پێی ھەستان بۆ شارەکانی ڕۆژھەڵات بیرکردنەوەیان دەربارەی ئیسلام و پێغەمبەر گۆڕانی بەسەردا ھات، ئەورووپا بەرھەمێکی نوێیان بە جێھێشت، ئەدیب و شاعیرە ڕۆژئاواییەکان دەستیان کرد بە وەسفی پیغەمبەر و ستایش کردنی، بەڵام ھەندێک لەسەر بیروباوەڕە کۆنەکانی سەردەمی ناوەڕاست مانەوە دەربارەی ئیسلام و ئەمەش بەردەوام بوو ھەتا سەدەی بیست، و تا لە ئەنجامی ڕووداوەکانی ١١ی ئەیلوولدا شەپۆلی ئیسلامۆفۆبیا بەرز بوویەوە، ئەمەش بەھۆی تێکەڵ کردنی ڕەفتاری توندڕەوە ئیسلامییەکان لەگەڵ پەیامی ئیسلام بە شێوەیەکی گشتی.

نووسەری یەھوودی مایکل ھارت لە دانانی کتێبی مەزنترین ١٠٠ کەسایەتی مێژوودا، پێغەمبەر محەممەدی داناوە بە بە مەزنترین کەس بەو بڕوایەی «کە تەنھا کەسە لە مێژوودا بە تەواوی سەرکەوتوو بووە لەسەر ئاستی ئایینی و دونیایی و دەڵێت محەممەد کاریگەرییەکی گەورەی لە دەروونی موسڵمانان بە جێھێشتووە، ئەمەش دەردەکەوێت لە یادکردنەوە و شوێن پێ ھەڵگرتنییاندا لە شێوازی ژیان و پەرستشەکانی، و ھەروەھا لە ھەستانیان بە لەبەرکردنی ووتە و ھەڵس وکەوت و سیفەتەکانی».

تێڕوانینەکانی تر

• بابی و بەھائی و ئەحمەدی، محەممەد بە یەکێک لە پێغەمبەرەکان دادەنێن، بەڵام بە دوا پێغەمبەری دانانێن، و بەپێی ڕای ئەوان لە دوای محەممەد باب و بەھاء و غوڵام ئەحمەد قادیانی ھەیە.
• لە دیانەتی سیلیما، محەممەد بە یەکێک لە قەدیسییەکان دانراوە (کەنیسەی کاسۆلیکی)
• ناناک دامەزرێنەری دیانەتی سیخی بە یەکێک لە پیغەمبەرەکانی براھمای دادەنێت.
• کەنیسەی یەسوع مەسیح، بە یەکێک لە چاکسازەکانی دادەنێت وەک کۆنفووشیوس و سوقرات و ئەفلاتوون و ئەوانی تر، و پاداشتیان لای خوا وردەگرنەوە لە بەر بەھا ڕەوشتییەکانیان، و بانگەوازەکەیان بۆ ڕوناککردنەوە و ھێنانەدی ئاستێکی بەرزی تێگەیشتن لە نیو خەڵکدا.

ئەمانەش ببینە

• فەرموودە
• قورئان
• ئیسلام
• پایەکانی ئیسلام

• عەبدولموتەلیب کوڕی ھاشم
• خەلافەتی ڕاشدین
• خەلاقەتی ئەمەوی
• خەلافەتی عەبباسی
• خەلافەتی عوسمانی

• ئەبووبەکر
• عومەر کوڕی خەتتاب
• عوسمان کوڕی عەفان
• عەلی کوڕی ئەبوتالیب

سەرچاوەکان

• سایتی تەنزیل
• ژیانی پێغەمبەری خوا لە قورئان و سوننەتدا، نوسینی/ محەممەد مەلا فائق شارەزووری
• وێکپیدیای عەرەبی
• دەنگی ئیسلام

کتێبنامە

• Adil، Hajjah Amina (2002). Muhammad, the Messenger of Islam: His Life & Prophecy. ISCA. ISBN 978-1-930409-11-8.
• Ahmad، Anis (2009). «Dīn». لە John L. Esposito (ed.). The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford: Oxford University Press. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە 5 December 2017. {{cite encyclopedia}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unfit URL (بەستەر)
• Ahmed، Shahab (24 April 2017). Before Orthodoxy: The Satanic Verses in Early Islam. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-04742-6. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Al-Bukhari، Muhammed Ibn Ismaiel (1 June 1997). The Translation of the Meanings of Sahih Al-Bukhari: Arabic-English. لەلایەن Khan، Muhammad M. وەرگێڕدراوە. Dar-us-Salam Publications. ISBN 978-9960-717-31-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Al-Tabari، Abu Jafar Muhammad ibn Jarir (1997-01-09). The History of al-Ṭabarī Vol. 8: The Victory of Islam: Muhammad at Medina A.D. 626-630/A.H. 5-8. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-3150-4.
• Al-Tabari، Muhammad ibn Jarir (1 August 1987). The History of al-Tabari Vol. 6: Muhammad at Mecca. SUNY Press. ISBN 978-0-88706-707-5. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Anthony، Sean W. (2020-04-21). Muhammad and the Empires of Faith: The Making of the Prophet of Islam. Univ of California Press. ISBN 978-0-520-97452-4.
• Ardic، Nurullah (21 August 2012). Islam and the Politics of Secularism. Routledge. ISBN 978-1-136-48984-6. لە 22 January 2018 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= و |archive-date= (یارمەتی)
• Arjomand، Said Amir (25 October 2022). Messianism and Sociopolitical Revolution in Medieval Islam. Univ of California Press. ISBN 978-0-520-38759-1. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Armstrong، Karen (2007-08-28). Muhammad: A Prophet for Our Time. Harper Collins. ISBN 978-0-06-115577-2.
• Armstrong، Karen (2013). Muhammad: A Prophet for Our Time. HarperCollins. ISBN 9780062316837.
• Bearman، Peri، ed. (27 June 2002). Encyclopaedia of Islam, Volume XI (V-Z). Brill. ISBN 978-90-04-12756-2. لە 13 June 2023 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
• Beeston، A. F. L. (3 November 1983). Arabic Literature to the End of the Umayyad Period. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-24015-4. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Bennett، Clinton (1998). In search of Muhammad. Continuum International Publishing Group. ISBN 978-0-304-70401-9. لە 22 September 2015 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)
• Bogle، Emory C. (1998). Islam: Origin and Belief. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-70862-4.
• Religious Diversity in Asia. BRILL. 1 October 2019. ISBN 978-90-04-41581-2. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Brockopp، Jonathan E. (19 April 2010). The Cambridge Companion to Muhammad. Cambridge University Press. ISBN 978-1-139-82838-3. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Brown، Daniel W. (17 October 2003). A New Introduction to Islam. Wiley. ISBN 978-0-631-21604-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Brown، Jonathan A.C. (2011). Muhammad: A Very Short Introduction. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-955928-2.
• Cheikh، Nadia Maria El (6 October 2015). Women, Islam, and Abbasid Identity. Harvard University Press. ISBN 978-0-674-73636-8. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Cimino، Richard (December 2005). «"No God in Common": American Evangelical Discourse on Islam after 9/11». Review of Religious Research. 47 (2): 162–74. doi:10.2307/3512048. JSTOR 3512048.
• Cole، W. Owen (1 January 1996). Six World Faiths. A&C Black. ISBN 978-0-8264-4964-1. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Conrad، Lawrence I. (1987). «Abraha and Muhammad: some observations apropos of chronology and literary topoi in the early Arabic historical tradition1». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 50 (2): 225–40. doi:10.1017/S0041977X00049016. S2CID 162350288.
• Curtis، Michael (2009). Orientalism and Islam: European Thinkers on Oriental Despotism in the Middle East and India. New York City: Cambridge University Press. p. 31. ISBN 978-0-521-76725-5.
• Deming، David (10 January 2014). Science and Technology in World History, Volume 2: Early Christianity, the Rise of Islam and the Middle Ages. McFarland. ISBN 978-0-7864-5642-0. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Dibble، Roy (1926). Mohammed. Viking Press.
• El-Azhari، Taef Kamal (2019). «Two Wives at the Same Time: Sawda and 'Aisha». Queens, Eunuchs and Concubines in Islamic History, 661-1257. Edinburgh University Press. pp. 24–5. ISBN 978-1-4744-2318-2.
• Esposito، John (1998). Islam: The Straight Path (3rd ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511234-4.
• Esposito، John (2002). What Everyone Needs to Know About Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-515713-0.
• Esposito، John، ed. (2003). The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press, USA. p. 198. ISBN 978-0-19-512558-0. لە 19 June 2012 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
• Esposito، John (2011). What everyone needs to know about Islam (2 ed.). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-979413-3. لە 30 September 2015 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)
• Fontaine، P. F. M. (4 October 2022). Imperialism in Medieval History I: Dualism in Byzantine History 476–638 and Dualism in Islam 572–732. BRILL. ISBN 978-90-04-50234-5. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Forward، Martin (1997-04-24). Muhammad: A Short Biography. Oneworld Publications. ISBN 978-1-85168-131-0.
• Gabriel، Richard A. (2007). Muhammad: Islam's First Great General. University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-3860-2.
• Gabriel، Richard A. (22 October 2014). Muhammad: Islam's First Great General. University of Oklahoma Press. ISBN 978-0-8061-8250-6. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• The Encyclopaedia of Islam: Vol. 1-. E.J. Brill. 1986.
• Gil، Moshe (27 February 1997). A History of Palestine, 634–1099. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-59984-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Glubb، Sir John Bagot (2001). The Life and Times of Muhammad. Cooper Square Press. ISBN 978-0-8154-1176-5.
• Goddard، Hugh (2000). «The First Age of Christian-Muslim Interaction (c. 830/215)». A History of Christian-Muslim Relations. Edinburgh University Press. pp. 34–41. ISBN 978-1-56663-340-6.
• Goldman، Elizabeth (1995). Believers: spiritual leaders of the world. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-508240-1.
• Gordon، Matthew (30 May 2005). The Rise of Islam. Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-32522-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• «Mohammed». Jewish Encyclopedia. Kopelman Foundation. 1906.
• Hazleton، Lesley (4 February 2014). The First Muslim: The Story of Muhammad. Penguin. ISBN 978-1-59463-230-3. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Hodgson، Marshall G. S. (15 May 2009). The Venture of Islam, Volume 1: The Classical Age of Islam. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-34686-1. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• The Cambridge History of Islam (paperback ed.). Cambridge University Press. 1977. ISBN 978-0-521-29135-4.
• The Cambridge History of Islam: Volume 1A, The Central Islamic Lands from Pre-Islamic Times to the First World War. Cambridge University Press. 21 April 1977. ISBN 978-0-521-29135-4. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• A History of the Arab Peoples. Belknap Press; Revised edition. 2003. ISBN 978-0-674-01017-8.
• Howard-Johnston، James (10 June 2010). Witnesses to a World Crisis: Historians and Histories of the Middle East in the Seventh Century. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-157608-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Humphreys، R. Stephen (1991). Islamic History: A Framework for Inquiry – Revised Edition. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00856-1.
• The Life of Muhammad: A Translation of Isḥāq's Sīrat Rasūl Allāh. Oxford University Press. 1978. ISBN 978-0-19-636034-8.
• The Life of the Prophet Muhammad Volume I. لەلایەن Gassick، Prof Trevor Le وەرگێڕدراوە. Reading: Garnet Publishing. 1 September 2000. ISBN 978-1-85964-142-2. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Ibn Kathīr، Ismāʻīl ibn ʻUmar (1998). The Life of the Prophet Muḥammad: A Translation of Al-Sīra Al-Nabawiyya. Center for Muslim Contribution to Civilization. ISBN 978-1-85964-040-1.
• Irving، Washington (1904). Mahomet and His Successors. P. F. Collier.
• Johnson، Scott Fitzgerald (2015). The Oxford Handbook of Late Antiquity. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-027753-6.
• Katz، Steven (2 June 2022). The Cambridge Companion to Antisemitism. Cambridge University Press. ISBN 978-1-108-78765-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Kister، M. J. (2022). Society and Religion from Jahiliyya to Islam. Routledge. ISBN 978-1-000-58502-5.
• Klein، F. A. (1906). The Religion of Islám. K. Paul, Trench, Trübner. ISBN 978-90-90-00408-2.
• Female Stereotypes in Religious Traditions. BRILL. 2018-09-24. ISBN 978-90-04-37888-9.
• Lapidus، Ira (2002). A History of Islamic Societies (2nd ed.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77933-3.
• Lapidus، Ira M. (2012). Islamic Societies to the Nineteenth Century: A Global History. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-51441-5.
• Lassner، Jacob (15 March 2012). Jews, Christians, and the Abode of Islam: Modern Scholarship, Medieval Realities. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-47107-5. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Lewis، Bernard (2002) [1993]. The Arabs in History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-280310-8.
• Lewis، David Levering (12 January 2009). God's Crucible: Islam and the Making of Europe, 570-1215. W. W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-06790-3. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Antisemitism: A History. Oxford University Press. 28 October 2010. ISBN 978-0-19-923503-2. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Madelung، Wilferd (1997). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-64696-3.
• Margoliouth، David S. (2010). Mohammed and the Rise of Islam. Cosimo, Inc. ISBN 978-1-61640-503-8.
• Miller، Judith (2011-07-19). God Has Ninety-Nine Names: Reporting from a Militant Middle East. Simon and Schuster. ISBN 978-1-4391-2941-8.
• Muir، William (1861). The Life of Mahomet and History of Islam to the Era of the Hegira: With Introductory Chapters on the Original Sources for the Biography of Mahomet and on the Pre-Islamite History of Arabia. Smith, Elder&Company, 65, Cornhill.
• Muranyi، Miklos (1998). The Life of Muhammad. Ashgate. ISBN 978-0-86078-703-7.
• Morgan، Diane (12 November 2009). Essential Islam: A Comprehensive Guide to Belief and Practice. Bloomsbury Publishing USA. ISBN 978-0-313-36026-8. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Muesse، Mark W. (1 January 2018). Four Wise Men. Lutterworth Press. ISBN 978-0-7188-9522-8. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Murray، Alexander (3 March 2011). Suicide in the Middle Ages: Volume 2: The Curse on Self-Murder. OUP Oxford. ISBN 978-0-19-161399-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Nagel، Tilman (6 July 2020). Muhammad's Mission: Religion, Politics, and Power at the Birth of Islam. Walter de Gruyter GmbH & Co KG. ISBN 978-3-11-067498-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Netton، Ian Richard (2013-12-19). Encyclopaedia of Islam. Routledge. ISBN 978-1-135-17960-1.
• Nigosian، Solomon A. (29 January 2004). Islam: Its History, Teaching, and Practices. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-11074-9. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Peters، F. E. (6 April 1994). Muhammad and the Origins of Islam. State University of New York Press. ISBN 978-1-4384-1597-0. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Peters، Francis Edward (2003). Islam: A Guide for Jews and Christians. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11553-5.
• Peters، Francis Edward (2003b). The Monotheists: Jews, Christians, and Muslims in Conflict and Competition. Vol. 1. Princeton University Press. ISBN 0-691-11460-9. ASIN: B0012385Z6.
• Peters، Francis Edward (10 November 2010). Jesus and Muhammad: Parallel Tracks, Parallel Lives. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-974746-7. لە 14 June 2013 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 1 December 2011 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date=، |date=، و |archive-date= (یارمەتی)
• Peterson، Daniel (2007). Muhammad, Prophet of God. Wm. B. Eerdmans Publishing Company. ISBN 978-0-8028-0754-0.
• Phipps، William E. (6 October 2016). Muhammad and Jesus: A Comparison of the Prophets and Their Teachings. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-4742-8935-1. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Powers، David S. (8 May 2014). Zayd. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0995-2. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Quinn، Frederick (2008). «The Prophet as Antichrist and Arab Lucifer (Early Times to 1600)». The Sum of All Heresies: The Image of Islam in Western Thought. New York City: Oxford University Press. pp. 17–54. ISBN 978-0-19-532563-8.
• Ramadan، Tariq (2007). In the Footsteps of the Prophet: Lessons from the Life of Muhammad. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530880-8.
• Rāshid، Maʿmar ibn (15 October 2015). The Expeditions: An Early Biography of Muḥammad. NYU Press. ISBN 978-1-4798-0047-6. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Reeves، Minou (2003). Muhammad in Europe: A Thousand Years of Western Myth-Making. New York University Press. pp. 6–7. ISBN 0814775640.
• Reynolds، Gabriel Said (7 March 2023). The Emergence of Islam: Classical Traditions in Contemporary Perspective. Augsburg Fortress Publishers. ISBN 978-1-5064-7388-8. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Robin، Christian J. (2012). Arabia and Ethiopia. In The Oxford Handbook of Late Antiquity. OUP USA. ISBN 978-0-19-533693-1.
• Robinson، David (2004). Muslim Societies in African History. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82627-3.
• Rodgers، Russ (2012). The Generalship of Muhammad: Battles and Campaigns of the Prophet of Allah. University Press of Florida. ISBN 978-0-8130-3766-0.
• Rodinson، Maxime (2 March 2021). Muhammad. New York Review of Books. ISBN 978-1-68137-493-2. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Roggema، Barbara (2008-08-31). The Legend of Sergius Baḥīrā: Eastern Christian Apologetics and Apocalyptic in Response to Islam. BRILL. ISBN 978-90-474-4195-3.
• Rosenwein، Barbara H.، ed. (3 May 2018). Reading the Middle Ages: Sources from Europe, Byzantium, and the Islamic World, Third Edition. Toronto Buffalo London: University of Toronto Press. ISBN 978-1-4426-3673-6. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Rubin، Uri (19 April 2022). The Life of Muhammad. Taylor & Francis. ISBN 978-1-351-88676-5. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Ṣallābī، ʻAlī Muḥammad Muḥammad (2005). The Noble Life of the Prophet. Darussalam. ISBN 978-9960-9678-9-9.
• Schacht، ed. (26 June 1998)، Encyclopaedia of Islam, Volume III (H-Iram): [Fasc. 41-60, 60a]، Brill، ISBN 978-90-04-08118-5، لە 21 June 2023 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
• Schroeder، Eric (1 January 2002). Muhammad's People: An Anthology of Muslim Civilization. Courier Corporation. ISBN 978-0-486-42502-3. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Spellberg، Denise A. (1996). Politics, Gender, and the Islamic Past: The Legacy of 'A'isha Bint Abi Bakr. Columbia University Press. pp. 39–40. ISBN 978-0-231-07999-0.
• Stillman، Norman A. (1979). The Jews of Arab Lands: A History and Source Book. Jewish Publication Society. p. 236. ISBN 978-0-8276-0198-7.
• Swarup، Ram (29 April 2011). Understanding the Hadith: The Sacred Traditions of Islam. Prometheus Books. ISBN 978-1-61592-243-7. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Towghi، Malek Muhammad (1991). Foundations of Muslim Images and Treatment of the World Beyond Islam. Michigan State University. Department of History.
• Waqidi، Muḥammad ibn Umar (2011). The Life of Muḥammad: Al-Wāqidī's Kitāb Al-maghāzī. Routledge. ISBN 978-0-415-57434-1.
• Watt، W. Montgomery (1953). Muhammad at Mecca. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-577277-7. ASIN: B000IUA52A.
• Watt، W. Montgomery (1956). Muhammad at Medina. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-577307-1.
• Watt، W. Montgomery (1974). Muhammad: Prophet and Statesman. United Kingdom: Oxford University Press. ISBN 0-19-881078-4.
• Watt، W. Montgomery (1998). «Encyclopaedia of Islam, Volume I (A-B): [Fasc. 1-22]». Badr. Encyclopaedia of Islam. Vol. 1 (2nd ed.). Brill. pp. 867–8. ISBN 978-90-04-08114-7.
• John L. Esposito، ed. (2009). «Muḥammad». The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford: Oxford University Press. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە 11 February 2017. {{cite encyclopedia}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unfit URL (بەستەر)
• Williams، John Alden، ed. (1961). Islam. George Braziller. ISBN 978-0-8076-0165-5.
• Williams، Rebecca (2 May 2013). Muhammad and the Supernatural: Medieval Arab Views. Routledge. ISBN 978-1-135-94085-0. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Willis، John Ralph، ed. (2013). Slaves and Slavery in Muslim Africa: Islam and the Ideology of Enslavement. Vol. 1. New York City: Routledge. pp. vii–xi, 3–26. ISBN 978-0-7146-3142-4.
• Zeitlin، Irving M. (2007). The Historical Muhammad. Polity Press. ISBN 9780745654881.

ئینسایکلۆپیدیای ئیسلام

• Abel، Armand (1960). «Baḥīrā». Encyclopaedia of Islam. Vol. 1 (2nd ed.). Brill.
• «Muḥammad». Encyclopaedia of Islam. Vol. 7 (2nd ed.). Brill. 1993. pp. 360–376. ISBN 978-90-04-09419-2.
• داڕێژە:TDV Encyclopedia of Islam
• Sahih Muslim (First ed.). Riyadh: Dar-us-Salam Publications Inc. 1 June 2007. ISBN 978-9960-9919-0-0. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
• Peters، F. E. (2021-03-09). Judaism, Christianity, and Islam: The Classical Texts and Their Interpretation, Volume I: From Convenant to Community. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-22682-8.
• Sa'd، Muḥammad Ibn (1972). Kitab Al-tabaqat Al-kabir - Volume 2. Pakistan Historical Society.
• Watt، W. Montgomery (1971). «Ḥalīma Bint Abī Ḏh̲uʾayb». Encyclopaedia of Islam. Vol. 3 (2nd ed.). Brill.
• Watt، W. Montgomery (1960). «Āmina». Encyclopaedia of Islam. Vol. 1 (2nd ed.). Brill.
• «Waḥy». Encyclopaedia of Islam. Vol. 11 (2nd ed.). Brill. 2002.
• «Ka'ba». Encyclopaedia of Islam. Vol. 4 (2nd ed.). Brill. 1990.

بەستەرە دەرەکییەکان

• محەممەد لە کێرلی
• محەممەد، لە زانستنامەی ئۆکسفۆردی جیھانی ئیسلامی
• وتاری محەممەد لە زانستنامەی سەرھێڵی بریتانیکا