زێڕ

زێڕ (بە ئینگلیزی: Gold) توخمێکی کیمیاییە و یەکێک لە توخمەکانی ژمارەی ئەتۆمی بەرزتر کە بە شێوەیەکی سروشتی ڕوودەدات. کانزایەکی گەشاوە و کەمێک پرتەقاڵی-زەردە، چڕ و نەرم و شل دەبێتەوە و لە فۆرمێکی پاکدا ڕەق دەبێتەوە. لە ڕووی کیمیاییەوە زێڕ کانزایەکی گواستنەوەیە و توخمێکی گروپی ١١یە. یەکێکە لە توخمە کیمیاییە کەمترین کارلێککەرەکان و لە ژێر بارودۆخی ستاندارددا ڕەقە. زۆرجار زێڕ بە شێوەی توخمی ئازاد (ڕەسەن) ڕوودەدات، وەکو چەقۆ یان دانەوێڵە، لە بەرد و خوێنبەر و پاشماوەی شلەمەنیدا. لە زنجیرەیەکی گیراوەی ڕەقدا ڕوودەدات لەگەڵ توخمە ڕەسەنەکەی زیو (وەک ئەلکترۆم)، بە شێوەیەکی سروشتی لەگەڵ کانزاکانی تری وەک مس و پالادیۆم، و کانزاکانی تێدایە وەک لەناو پیریتدا ئالۆوی کراوە. کەمتر لە کانزاکاندا وەک پێکهاتەی زێڕ ڕوودەدات، زۆرجار لەگەڵ تێلۆریۆم (تێلۆریدی زێڕین).

زێڕ بەرگری لە زۆربەی ترشەکان دەکات، هەرچەندە لە ئاکوا ڕیجیا (تێکەڵەیەک لە ترشی نیتریک و ترشی هایدرۆکلۆریک) دەتوێتەوە، کە ئەنیونێکی تێتراکلۆرۆئۆراتی تواوە دروست دەکات. زێڕ تەنها لە ترشی نیتریکدا ناتوێتەوە، کە زیو و کانزا بنەڕەتییەکان دەتوێنێتەوە، تایبەتمەندییەک کە لە مێژە بۆ پاڵاوتنی زێڕ و پشتڕاستکردنەوەی بوونی زێڕ لە ماددە کانزاییەکان بەکاردێت، ئەمەش زاراوەی 'تاقیکردنەوەی ترش'ی لێکەوتەوە. زێڕ لە گیراوە ئەلکالیەکانی سیانیددا دەتوێتەوە، کە لە کانگاکردن و کارەبادا بەکاردەهێنرێت. هەروەها زێڕ لە جیوەدا دەتوێتەوە و ئالۆوی ئامالگام دروست دەکات و بەو پێیەی زێڕەکە بە سادەیی وەک تواوە کاردەکات، ئەمە کارلێکی کیمیایی نییە.^[١]^[٢]

توخمێکی تاڕادەیەک دەگمەنە، زێڕ کانزایەکی بەنرخە کە بە درێژایی مێژووی تۆمارکراو بۆ دراو و زێڕینگەریی و هونەرەکانی دیکە بەکارهاتووە. لە ڕابردوودا زۆرجار ستانداردێکی زێڕین وەک سیاسەتێکی دراو جێبەجێ دەکرا. لە ساڵانی ١٩٣٠دا دراوی زێڕ وەک دراوێکی سووڕاوە وەستا و ستانداردی زێڕی جیهانی بۆ سیستەمی دراوی فیات جێهێڵدرا دوای ڕێوشوێنی شۆکی نیکسۆن لە ساڵی ١٩٧١. لە ساڵی ٢٠٢٠دا گەورەترین بەرهەمهێنەری زێڕ لە جیهاندا چین بووە و لە دوای ئەویش ڕووسیا و ئوسترالیا دێن. بەگشتی نزیکەی ٢٠١,٢٩٦ تۆن زێڕ لە سەرووی زەویەوە بوونی هەیە، تا ساڵی ٢٠٢٠. ئەمەش یەکسانە بە کوبێک کە قەبارەی هەر لایەک بە نزیکەیی ٢١.٧ مەتر (٧١ پێ) بێت. بەکارهێنانی جیهانی زێڕی نوێی بەرهەم هێنراو نزیکەی ٥۰% لە زێڕینگەرییەکان، ٤۰% لە وەبەرهێنان و ۱۰% لە پیشەسازیدا. توانای بەرزی نەرمی، ڕەقبوونی زێڕ، بەرگری لە ژەنگ و زۆربەی کارلێکە کیمیاییەکانی تر، و توانای گواستنەوەی کارەبا بووەتە هۆی بەردەوامبوونی بەکارهێنانی لە پەیوەستکەری کارەبایی بەرگریکار لە ژەنگ لە هەموو جۆرەکانی ئامێرە کۆمپیوتەرییەکان (بەکارهێنانی سەرەکی پیشەسازی). هەروەها زێڕ لە قەڵغانی ژێر سوور و بەرهەمهێنانی شووشەی ڕەنگاوڕەنگ و گەڵاکانی زێڕ و نۆژەنکردنەوەی ددان بەکاردەهێنرێت. هێشتا هەندێک خوێی زێڕین وەک دژە هەوکردن لە بواری پزیشکیدا بەکاردەهێنرێن.^[٣]

سەرچاوەکان

^ Duckenfield، Mark (2016). The Monetary History of Gold: A Documentary History, 1660–1999. Routledge. p. 4. ISBN 9781315476124. Its scarcity makes it a useful store of value; however, its relative rarity reduced its utility as a currency, especially for transactions in small denominations.
^ Pearce، Susan M. (1993). مۆزەخانە و شت و کۆکراوەکان: لێکۆڵینەوەیەکی کولتووری. Smithsonian Books. p. 53. ISBN 9781588345172. کەمییەکەی وای لێدەکات کە کۆگایەکی بەسوود بێت لە بەها؛ بەڵام دەگمەنی ڕێژەیی سوودی وەک دراوێک کەمکردەوە، بە تایبەت بۆ مامەڵەکردن بە دراوی بچووک. ... دەگمەنی، سەرەڕای ئەوەش، خۆی لە خۆیدا سەرچاوەی بەهایە، هەروەها پلەی سەختی کە دەوری بردنەوەی ماددە خاوەکە دەدات، بە تایبەت ئەگەر نامۆ بێت و ناچار بێت هەندێک مەودا بهێنرێت. زێڕ لە ڕووی جیۆلۆجییەوە ماددەیەکی تاڕادەیەک دەگمەنە لەسەر زەوی و تەنیا لە شوێنە تایبەتەکاندا ڕوودەدات کە لە زۆربەی شوێنەکانی دیکە دوورن.
^ "Science Engineering & Sustainability: Why is gold so valuable?". Science Engineering & Sustainability. Retrieved 2019-05-04.

[1] Duckenfield، Mark (2016). The Monetary History of Gold: A Documentary History, 1660–1999. Routledge. p. 4. ISBN 9781315476124. Its scarcity makes it a useful store of value; however, its relative rarity reduced its utility as a currency, especially for transactions in small denominations.

[2] Pearce، Susan M. (1993). مۆزەخانە و شت و کۆکراوەکان: لێکۆڵینەوەیەکی کولتووری. Smithsonian Books. p. 53. ISBN 9781588345172. کەمییەکەی وای لێدەکات کە کۆگایەکی بەسوود بێت لە بەها؛ بەڵام دەگمەنی ڕێژەیی سوودی وەک دراوێک کەمکردەوە، بە تایبەت بۆ مامەڵەکردن بە دراوی بچووک. ... دەگمەنی، سەرەڕای ئەوەش، خۆی لە خۆیدا سەرچاوەی بەهایە، هەروەها پلەی سەختی کە دەوری بردنەوەی ماددە خاوەکە دەدات، بە تایبەت ئەگەر نامۆ بێت و ناچار بێت هەندێک مەودا بهێنرێت. زێڕ لە ڕووی جیۆلۆجییەوە ماددەیەکی تاڕادەیەک دەگمەنە لەسەر زەوی و تەنیا لە شوێنە تایبەتەکاندا ڕوودەدات کە لە زۆربەی شوێنەکانی دیکە دوورن.

[3] "Science Engineering & Sustainability: Why is gold so valuable?". Science Engineering & Sustainability. Retrieved 2019-05-04.

[١]

[٢]

[٣]