محەممەد
ئەم وتارە لە پێشوودا وتارێکی ھەڵبژێردراو بووە، بەڵام بەپێی یەکدەنگی کۆمەڵگەی ویکیپیدیا یەکلایی کرایەوە کە چی تر لەگەڵ سیاسەتەکانی وتاری ھەڵبژێردراو ناگونجێت، بۆیە ئێستە چی تر وتارێکی ھەڵبژێردراو نییە. لەوانەیە ھۆکاری نەمانی وەک وتارێکی ھەڵبژێردراو لە پەڕەی وتووێژەکەی باس کرابێت. |
محەممەدی کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەڵیب (بە عەرەبی :أَبُو الْقَاسِم مُحَمَّد بْن عَبْد الله بْن عَبْد المُطَّلِب بْن ھَاشِم؛ لەدایکبووی ٢٢ی نیسانی ٥٧١–٨ی حوزەیرانی ٦٣٢)، موسڵمانان بە پێغەمبەری خوای دادەنێن[١] بۆ ھەموو مرۆڤایەتی، تاوەکوو خەڵک بگەڕێنێتەوە بۆ یەکتاپەرستی و پەرستنی خوا لەسەر ڕێبازی ئیبراھیم، و لەو باوەڕەدان کە کۆتا پێغەمبەر و باشترینی دروستکراوانی خوایە و پێشەوای مرۆڤە، باوەڕیان وایە پارێزراوە لەهەڵەکردن،[٢][٣] لەگەڵ ناوھێنانیدا دەڵێن «صلی اللە علیە وسلم» واتە «دروودی خوای لێبێت»، کە لە قورئان و سوننەتدا ئەوە ھاتووە، وایان لێدەکات سەڵاواتی لەسەر بدەن.[٤] شوێنەوارێکی زۆری لەسەر موسڵمانان بەجێهێشتووە، زۆر بەگەورەیان داناوە و شوێنی فەرمانەکان و شێوازی ژیان و پەرستشی کەوتوون، وتە و کردار و سیفەتەکانیان پاراستووە لە کتێبەکانی سیرە و فەرموودە، و یادی لەدایکبوونی دەکەنەوە لەمانگی ڕەبیعول ئەوەل لە هەموو ساڵێکدا.[٥]
محەممەد کوڕی عەبدوڵڵا | |
---|---|
پێغەمبەر محەممەد | |
«ئەحمەد، ئەبووقاسم، ئەبووتەییب، پێغەمبەری گەڕانەوە، پێغەمبەری بەزەیی، پێشەوای بەنی ئادەم، خۆشەویستی ڕەحمان، موختار، مستەفا، موجتەبا، سادق، مەسدووق، ئەمین، خاوەن شەفاعەت و پێگەی بەرز، خاوەن چاکە و پلەی بڵند، خاوەن تاج و میعراج، پێشەوای لە خواترسان، پێشەوای نێردراوان، پێغەمبەری نەخوێندەوار، پێغەمبەری خوا، دوایین پێغەمبەر، پێغەمبەری مەزن، چرایەکی ڕووناک، نوور، میھرەبان،.... ھتد» | |
لەدایکبوون | ١٢ی ڕەبیعولئەوەل ٥٢ی پێش کۆچی / نیسان ٥٧١ز مەککە |
کۆچی دوایی | ڕەبیعولئەوەل ١١ی کۆچی / حوزەیران ٦٣٢ز مەدینە |
ڕێزلێنراوە بە | ئیسلام |
ناردن | ڕەمەزان ١٢ پ. ک / ئاب ٦١١ز, ئەشکەوتی حەراء لە مەککە |
شوێنگەی سەرەکی | حوجرەی عائیشە لە مزگەوتی پێغەمبەر لە مەدینە |
مێژووی یادەوەری | ١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ھەموو ساڵێکی کۆچیی |
شەفیعە بۆ | بەگشتی بۆ ھەموو خەڵکی بەتایبەتیش بۆ ئیمانداران |
نەژاد | لە عەرەبە لە قوڕەیش لە نەوەی ئیسماعیل کوڕی ئیبراھیم دایکی ئامینە کچی وەھب باوکی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدول موتەلیب دایکی بە شیری حەلیمە سەعدی، و سۆیبە باوکی بە شیری حارس کوڕی عەبدول عیز خوشک و براکانی بە شیری حەمزە کوڕی عەبدولموتەڵیب (مامی)، و ئەبووسەلەمە کوڕی عەبدئەسەد، و ئەبووسوفیان کوڕی حارس (کوڕی مامی)، و عەبدوڵڵا کوڕی حارس، و شەیما کچی حارس، و ئەنیسە کچی حارس خێزانەکانی خەدیجە کچی خووەیلید، و سوودە کچی زمعە، و عائیشەی کچی ئەبووبەکر، و حەفسە کچی عومەر، و زەینەب کچی خزیمە، و ئوم سەلەمە، وزەینەب کچی جەحش، و جوبریە کچی حارس، و ماریە قبتی، و ئوم حەبیبە، و سەفییە کچی حەیی، و مەیموونە کچی حارس کوڕەکانی قاسم، و عەبدوڵڵا، وئیبراھیم کچەکانی زەینەب، و ڕوقەیە، و ئوم کەلسوم، و فاتیمە |
لە دایک بووە لە مەککە لە مانگی ڕەبیعولئەولی ساڵی فیل، بەرامبەر ساڵی ٥٧٠ یان ٥٧١ی زایینی،[٦] پێش ئەوەی لەدایک بێت باوکی کۆچی دواییی کردووە و ھەر لە مناڵیشدا دایکی لەدەست دەدات، پەروەردە دەبێت لای عەبدولموتەڵیب کوڕی ھاشم باپیرەی پاشان لای ئەبو تاڵیب کوڕی عەبدولموتەڵیب مامی، لەو ماوەیەدا خەریکی شوانی دەبێت، پاشان بازرگانی دەکات، لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا ژیانی ھاوسەری پێک ھێناوە لەگەڵ خەدیجە کچی خووەیلید، کە دایکی ھەموو مناڵەکانی بووە بێجگە لە ئیبراھیم.
لە پێش ئیسلامدا حەنیفی بووە و خوای پەرستووە لەسەر ڕیبازی ئیبراھیم و پەرستنی بتی ڕەتکردووەتەوە کە لەو کاتانەدا بەربڵاوبووە لە مەککەدا، موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە نیگای خوای پێ گەیشتووە کاتێک لە تەمەنی چل ساڵیدا بووە، سێ ساڵ بە نھێنی بانگەوازی کرد،[٧] پاشان دە ساڵی تری لە مەککە بەسەر برد بە بانگکردنی خەڵکەکەی و بازرگانەکان و سەردانکەرانی کەعبە کە دەھاتنە مەککە، لە ساڵی ٦٢٢ز کۆچی کرد بۆ شاری مەدینە کە ناودەبرا بە یەسرب، دوای ئەوەی گەورەکانی قوڕەیش کەوتنە پیلان گێڕان لێی و بانگەوازەکەیان ڕەت دەکردەوە، دە ساڵی کۆتایی ژیانی لە مەدینە بەسەر برد بە بانگەوازی ئیسلامی، و بناغەی دەوڵەتی ئیسلامیی دانا، کە دواتر فراوان بوو و مەککە و ھەموو شار و ھۆزە عەرەبییەکانی گرتەوە، و بۆ یەکەم جار عەرەبی یەکخست لەسەر یەک ئایینی یەکتاپەرستی و لە دەوڵەتێکی یەکگرتوودا،[٨][٩] بانگەشەی بۆ دورکەوتنەوە لە ڕەگەزپەرستی و وەلانانی دەمارگیری هۆزایەتی کرد.[١٠][١١][١٢][١٣][١٤]
سەرچاوەکانی ژیاننامەیدەستکاری
لەبەر ئەوەی کەسایەتییەکی کاریگەرە لە مێژوودا، بۆیە ژیان و کاروبار و بیروباوەڕی بە شێوەیەکی بەرفراوان لێدوانی لەسەر کراوە لەلایەن لایەنگران و نەیارەکانی بە درێژایی سەدەکان. موسڵمانان لە کۆن و نوێدا گرنگییان داوە بە ژیاننامەکەی بەوەی بە پەیڕەوێکی کرداری دادەنرێت بۆ ئیسلام، زانایانی ئیسلام دانراوی زۆریان لەسەر داناوە و ھەموو شتێکی پەیوەندیداریان پێوەی نوسیوەتەوە.[١٥]
قورئاندەستکاری
قورئان بە سەرچاوەیەکی سەرەکیی دادەنرێت لە زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەد،[١٦] دێرینترن و باوەڕپێکراوترین سەرچاوەی ژیاننامەی پێغەمبەرە، لەبەرئەوەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی محەممەد خۆی و ھەموو موسڵمانان یەک نوسخەی قورئان کۆیان دەکاتەوە لەگەڵ جیاوازی کۆمەڵە ئیسلامییەکاندا،[١٧][١٨] لەگەڵ ئەوەی قورئان ھەموو ژیاننامەی محەممەد لە خۆناگرێت، بەڵام چەند ئاماژەدانێکی تیایە بۆ ژیانی بە دەربڕینی ئاشکرا بێت یان بە ئاماژەدان. ھەندێک لە سیفەتەکانی باسکراوە لەگەڵ بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی، ڕەوشت و تایبەتمەندییەکانی، و باری دەروونی، و ھەندێک شت لە بارەی غەزاکانییەوە باسکراوە.[١٩][٢٠][٢١] لەقورئاندا ٢٨٠ ئایەت باسی غەزاکان دەکات کە دەکاتە ڕێژەی (٪٤،٦٥) ی قورئان، هەندێکیان بە ئاماژە باسیان کردووە و هەندێکیان ڕاستەوخۆ، وەک غەزای بەدر، غەزای ئوحود، غەزای خەندەق، سوڵحی حودەیبییە، غەزای خەیبەر و فەتحی مەککە.[٢٢][٢٣][٢٤][٢٥] بۆ نموونە سوورەتی ئەحزاب باسی ژیانی پێغەمبەر دەکات لەگەڵ خێزان و هاوەڵەکانی، و وردەکاری زۆری تێدایە دەربارەی غەزای خەندەق.[٢٦][٢٧][٢٨]
کتێبی فەرموودەدەستکاری
ژیاننامەی پێغەمبەر بەشێکی فراوانی گرتووە لە کتێبەکانی فەرموودەدا،[٢٩] ھەموو ئەوانەی کتێبیان لە فەرموودەدا داناوە، بەش و دەروازەی تایبەتیان داناوە لەسەر ژیانی پێغەمبەر محەممەد، و بانگەوازەکەی، و ھاوەڵەکانی، لەگەڵ ئەوەی ئەو ڕووداوانە بەپێی کات ڕیزبەند نەکراوان، لەبەرئەوەی ئەوان مەبەستیان کۆکردنەوەی وتەکانی محەممەد و کردار و فەرمان و حوکمەکانی بووە.[٣٠] بەشێک لە ژیاننامەکەی لەو کێبانەدا هاتووە بەمەبەستی بەڵگە هێنانەوە بۆ حوکمی شەرعی، بەم هۆیەوە زۆر بەوردی باس نەکراوە و تەنیا گێرانەوەی هەندێک هەواڵ بووە بەپێی ڕێبازی فەرموودەناسان.[٣١][٣٢] زانایانی موسڵمان کۆکن لەسەرئەوەی کە ناودارترین و دێرینترین کتێب لەبارەی ھەواڵی ژیاننامەی پێغەمبەرەوە موەتتەئی مالیکە، کە کۆمەڵێک فەرموودەی دەربارەی ژیاننامە و سیفاتەکانی پێغەمبەر هێناوە و باسێکی تایبەتی جیهادی کردووە.[٣٣][٣٤] پاشان سەحیحی بوخاری باسی چەند لایەنێکی کردووە پێش پێغەمبەرایەتی و دوای دابەزینی سروش، کتێبێکی تایبەت کردووە بە غەزاکانی و جیهاد، بەشێکی زۆر لەسیفاتەکانی و بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی باسکردووە، کەدەکاتە دەیەکی کتێبەکەی.[٣٥] و دواتر سەحیحی موسلیم کە بەشێکی زۆریان لە ژیانی محەممەد باسکردووە.[٣٦] ھەروەھا ھەریەکە لە ئەبووداوود،[٣٧] ئەحمەد کوڕی حەنبەل،[٣٨]ئیبن ماجە،[٣٩] و ترمزی، بەھەمان شێوە بەشێکی کتێبەکانیان تەرخان کردووە بۆ ژیانامەی پێغەمبەر بەڵام بە جیاوازی لە شێوەی ڕێکخستن و ڕیزبەندیدا.[٤٠]
کتێبەکانی ژیاننامە (سیرە)دەستکاری
کتێبەکانی سیرە و ژیاننامە لە قۆناغێکی دواتر لە نوسیەوەی فەرموودە نوسراون، ھاوەڵەکان گرنگییان دەدا بە گێڕانەوەی ژیاننامەکەی بە زارەکی، یەکەم کەس کە گرنگی دا بە نووسینەوەی ژیاننامەکەیدا عوروە کوڕی زوبەیر بوو. پاشان ئەبان کوڕی عوسمان (مردن ١٠٥کۆچی)،[٤١] پاشان وەھاب کوری مونەبی (مردن ١١٠ کۆچی)،[٤٢] پاشان شوڕەحەبیل کوری سەعید (مردن ١٢٣کۆچی)[٤٣] و لە دواتریش ئیبن شیھابی زوھری (مردن ١٢٤کۆچی)[٤٤] بەڵام بەشی زۆری نووسینەکانیان لە ناوچوون، نەگەیشتوون بە ئێمە، جگە لە چەند پاشماوەیەکی پەرتەوازە کە لەلایەن محەممەد کوڕی جەریری تەبەرییە گێردراوەتەوە.[٤٥][٤٦] لە دواتردا محەممەد کوڕی ئیسحاق دێت لە نووسینەوەی ژیاننامەی محەممەددا بە تەواوی و شارەزایان بە ڕاسترین کتێبی سیرەی دادەنێن لەو سەردەمەدا.[٤٧][٤٨] کتێبەکەی بە ئێمە نەگەیشتووە بەڵام ئیبن هیشام (مردن ٢١٨ کۆچی) هەستاوە بە گێرانەوەی کتێبەکەی بە پوختکراوەیی کە ناسراوە بە سیرەی ئیبن هیشام.[٤٩][٥٠][٥١] تەبەری (مردووی ٣١٠ی کؤچی) لە مێژووەکەیدا بەشێوەیەکەی سەرەکی پشتی بە گێڕانەوەکانی ئیبن ئیسحاق بەستووە.[٥٢][٥٣][٥٤]
کتێبەکانی شەمائل و دەلائلدەستکاری
بە سەرچاوەیەکی بنەڕەتی دادەنرێت لە زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەددا،[٥٥] ئەمانەش ئەو کتێبانەن کە دانەرەکانیان گرنگییان داوە بە باسی محەممەد و خوو ڕەوشت و سیفەتەکانی، و ھەڵسوکەوتی لە شەو و ڕۆژدا.[٥٦] زانستی شەمائیل جێگای گرینگی پێدانی زانایانی موسڵمان بووە، و یەکێک بووە لە بابەتەکانی کتێبەکان فەرموودە، دواتر زانایان کتێبی تایبەتیان لەسەر نوسیووە، ئەبول بەختەری (مردووی ٢٠٠ی کۆچی) یەکەم کەسە کتێبی لەسەر شەمائیل نوسیووە بەناوی صفة النبي، دواتر ئەبول حەسەن مەدائینی (مردووی ٢٢٤ی کۆچی) بەناوی صفة النبي، دواتر کتێبی شەمائیلە محەممەدیەکان ی ترمزی، دواتر داوود کوڕی عەلی ئەسفەهانی (مردووی ٢٧٠ی کۆچی) بەناوی الشمائل المحمدية،[٥٧] دواتر قازی ئیسماعیل مالیکی (مردووی ٢٨٢ی کۆچی) بەناوی الأخلاق النبوية، دواتر ئیبن فارس (مردووی ٢٩٥ی کۆچی) بەناوی أخلاق النبي، و چەندانی تر لەسەردەمەکانی دواتردا.[٥٨] ھەروەھا کتێبەکانی دەلائل بە یەکێکی تر لە سەرچاوە بنەڕەتییەکانی ژیاننامەکەی دادەنرێن،[٥٦][٥٩] ئەمەش ئەو کتێبانە دەگرێتەوە کە بەڵگە و نیشانەکانی پێغەمبەرایەتیی محەممەد دەسەلمێنێت بەپێی بیروباوەڕی موسڵمانان. زۆر کتێب لەم بوارەدا دانراون و ناودارترینییان بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی بەیھقییە. هەروەها بوخاری و موسلیم بەشێک لە کتێبەکەیان تایبەت کردووە بە بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی.
سەرچاوەکانی تردەستکاری
ھەروەھا چەندین جۆری تر سەرچاوە ھەیە، وەک کتێبەکانی تەفسیری قورئان و ھۆکانی ھاتنە خوارەوە.[٦٠] بەھۆی ئەوەی بەشێکی زۆری زانایانی ئیسلامی پشت بە ڕاڤە و لێکدانەوەکانی سەدەکانی سەرەتایی سەرھەڵدانی ئایینی ئیسلام دەبەستن، لە ناویشیان ئەو ئایەتانەی پەیوەندی بە ژیانی پێغەمبەری ئیسلامەوە ھەیە. لە نموونەی ئەو کتێبانەش تفسیری ئیبن کەسیر، تەفسیری تەبەری، و ھەروەھا تەفسیری قورتوبی.[٦٠] جگە لەو کتێبە مێژوویانەی بە شێوەیەکی گشتی گرینگی بە ڕووداوە مێژووییەکان داوە وەک تاری تەبەری و تاریخی ئیبن خەلدوون، ھەروەھا ئەو سەرچاوانەی جیا لە زمانی عەرەبی نوسراونەتەوە.[٦١][٦٢]
کورتەیەکی مێژووییدەستکاری
لە ڕووی سیاسییەوە، نیمچەدوورگەی عەرەبی لێک ھەڵوەشابوو، نە دەوڵەتێک یەکی دەخست و نە حکوومەتێک بەڕێوەی دەبرد، دەوڵەتە دێرینەکانی کە لە یەمەن و نەجد و دەورووبەری عێراق و شام بوون لێک ھەڵوەشابوون، و ژیانی کۆچەری دەستی بەسەر شارەکانی حیجازدا گرتبوو، و ھۆزەکان یەکەی سەرەکیی سیاسی و کۆمەڵایەتی بوون.[٦٣][٦٤] و کاروبارەکانی مەککە لە ڕێگای دارول نەدوە بەڕێوەدەبرا. لە شاری مەدینە بە شێوەیەکی گشتیی بەردەوام کێشە و ناکۆکی لە نێوان ئەوس و خەزرەج ھەبوو.[٦٥] دەوڵەتی مەنازرە لە حیرە و دەوڵەتی غەساسینە لە شام لەلایەن فارس و ڕۆمەکان ڕێگە بەگەشەیان درابوو، بۆ ئەوەی ببنە ڕێگر لەبەردەم فراوانخوازی عەرەبەکان. فارسەکان دەوڵەتی مەنازیرەیان هەشت ساڵ پێش پێغەمبەرایەتی ڕوخاند.[٦٦]
لە ڕووی ئابوورییەوە، دەشتەکییە عەرەبەکان پشتیان بە شوانکارەیی و کۆچکردن دەبەست بۆ ئەو ناوچانەی ئاویان لێیە، ئەمەش ببووە ھۆی شەڕ بۆ دەستکەوتنی پێداویستییەکان، بەڵام لە شارەکاندا چالاکی بازرگانی و کشتوکاڵی و پیشەسازی ھەبوو، مەککە چالاکی بازرگانی تێیدا باڵادەست بوو و ڕێگەی بازرگانی نێوان شام و یەمەنی بەڕێوە دەبرد، و سوودی لە پایە ئاینییەکەی وەردەگرت بۆ پاراستنی کاروانە بازرگانیەکان.[٦٥][٦٧][٦٨] بەڵام مەدینە کشتوکاڵ تێیدا لەبرەودا بوو بەھۆی باخی میوە و خورما و ترێوە.[٦٥][٦٩] عەرەب دیناری بیزەنتی و درھەمی فارسییان بەکاردەھێنا لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا، بەڵام لە ڕووی پیشەسازییەوە مەدینە ناسرابوو بە داڕشتنی جوانکاریی زێڕ و زیو، لەگەڵ دروستکردنی شمشێر و تیر و ڕم و زرێپۆش، ھەروەھا لە شارە عەرەبییەکاندا ئاسەنگەری و زەڕەنگەری و پێست خۆشکردن و چنین پەرەی سەند، ھەروەھا عەرەب چەند جۆرێک مامەڵەی دارایییان دەزانی وەک قەرز و ڕەھن و باج.
لە ڕووی ئایینییەوە، بت پەرستی نیمچەدوورگەی عەرەبی گرتبوویەوە بە شێوەیەکی گشتی،[٧٠] کۆمەڵە خواوەندێکیان دەپەرست دروست کرابوون لە بەرد و تەختە، ژمارەیان دەگەیشتە ٣٦٠ بت لە دەوری کەعبە، ئەو ھۆزانە دەیانپەرستن کە دەھاتن بۆ حەج و قوربانی و نەزریان بۆ دەکردن،[٦٥] گەورەترینیان کۆنترینیان بتی (هوبەل) بوو کە قوڕەیش و کینانە دەیانپەرست هەروەها بتی (عووزا) شیان دەپەرست، و بتی (مەنات) هوزەیل و خوزاعە دەیانپەرست، هۆزی سەقیف بتی (لات) یان دەپەرست.[٧١] لەگەڵ ئەمانەشدا چەند دروشمێکیان لە پاشماوەی ئایینی ئیبراھیم بۆ مابوویەوە وەک بەرز ڕاگرتنی کەعبە، و سەردان کردنی، و حەج و عومرە، لە ھەمان کاتدا چەند تاکێک ھەبوون کە لەسەر ڕێبازی ئیبراھیم و ئیسماعیل بوون بە تەنھا و ناسرابوون بە حەنەفییەکان،[٧٢] ھەروەھا چەند ئایینێکی تر ھەبوو بە شێوەیکی دیاریکراو وەک جوولەکە لە یەمەن و مەدینە، و مەسیحییەت لە نەجران و حیرە و دەوروبەری شام، و ھەروەھا بڵاوبونەوەیەکی دیاریکراوی ئاگرپەرستی ھەبوو کە لە ئێرانەوە ھاتبوون.[٧٣]
نەژادیدەستکاری
ئەبوول قاسم محەممەدی کوڕی عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب کوڕی عەبدولمەنناف کوڕی قوسەیی کوڕی کیلابی کوڕی موڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالیبی کوڕی فیھری کوڕی مالیکی کوڕی نەزڕی کوڕی کینانەی کوڕی خوزیمەی کوڕی مودرکەی کوڕی ئیلیاسی کوڕی مزەڕی کوڕی نزاری کوڕی مەعدی کوڕی عەدنانە (تائێرە زانایان کۆدەنگن)، لەگەڵ ئەوەی سەلمێنراوە دەچێتەوە سەر نەسەبی ئیسماعیلی کوڕی ئیبراھیم.[٧٤][٧٥]
ھیچ لقێک نییە لە قوڕەیشدا کە نزیکایەتی لەگەڵ محەممەددا نەبێت،[٧٦] و موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە خوا ھەڵیبژاردووە لە باشترین ھۆز و پشت و نەسەبدا.[٧٧] گوتویەتی (خرجتُ من نكاح ولم أخرج من سفاح من لدن آدم إلى أن ولدني أبي وأمّي)[٧٨] واتا: (من لەئادەمەوە تاوەکوو دایک و باوکم لەهاوسەرگیریەوە لەدایکبووم، لە داوێنپیسی لەدایک نەبووم). هەروەها گوتوویەتی (إنَّ الله اصطفى كنانة من ولد إسماعيل، واصطفى قريشًا من كنانة، واصطفى من قريش بني هاشم، واصطفاني من بني هاشم)[٧٩] واتا: (خوای گەورە کینانەی لە منداڵەکانی ئیسماعلدا هەڵبژاردووە، و قوڕەیشی لە کینانەدا هەڵبژاردووە، و بەنی هاشمی لە قوڕەیشدا هەڵبژاردووە، منیشی لە بەنی هاشمدا هەڵبژاردووە). گوتووشیەتی (نحن بنو النضر بن كنانة لا نقفو أمنا ولا ننتفي من أبينا)[٨٠] واتا (ئێمەی بەنوو نەزر تۆمەتی داوێن پیسی نادەینە پاڵ دایکمان، و خۆمان لە بابمان بێبەری ناکەین). هەروەها گوتوویەتی (إنَّ الله كلمة تعالى خلق الخلق، فجعلني في خير فِرَقِهم، وخير الفرقتين، ثم تخيَّر القبائل فجعلني في خير قبيلة، ثم تخيَّر البيوت فجعلني في خير بيوتهم، فأنا خيرُهم نفسًا، وخيرُهم بيتًا)[٨١][٨٢] واتا: (خوای گەورە دروستکراوەکانی دروستکردووە منی لە باشترین کۆمەڵەیان داناوە، دواتر لەتیرەکان منی لە باشترین تیرە داناوە، و دواتر لەماڵەکان منی لە باشترین ماڵدا داناوە).
- باوکی؛ عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب بووە، دایکی فاتیمەی کچی عەمری کوڕی عائیزی کوڕی عیمران کوڕی مەخزوومی کوڕی یەقەزەی کوڕی موڕڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالب بووە.[٨٣][٨٤] عەبدوڵڵا چاکترین کوڕەکانی باوکی بووە و لێبوردەترین و نزیکترینیان بووە لێوەی، و بچووکترینیان بووە،[٨٥][٨٦] نازناوی سەربڕدراوە بەهۆی ئەوەی باوکی سەد حوشتری بۆ سەربڕی لەجیاتی ئەو نەزرەی کە کردبووی.[٨٧][٨٨]
- دایکی؛ ئامینەی کچی وەھب کوڕی عەبد مەناف کوڕی زوھرە کوڕی کیلاب بووە، لەو سەردەمەدا باشترین ژنی قوڕەیش بووە لە نەسەب و شوێندا، و باوکی پێشەوای بەنی زەھرە بووە لە نەسەب و شەرەفدا،[٨٥] و باوکی سەرۆک و باشترینی بەنوو زوهرە بووە لەو کاتەدا.[٨٩]
- مام و پورەکانی: عەبباس، حەمزە، زوبەیر، حارس، غەیداق، قوسەم، عەبدول کەعبە، موقەوەم، جەحل، ئەبوو لەهەب، ئەبوو تاڵیب و زیرار.[٩٠] پوورەکانی عاتیکە، ئومیمە، ئەروا، ئوم حەکیم، بەڕڕە و سەفییە. حەمزە و عەباس و سەفییە موسڵمان بوون.[٩١][٩٢]
ژیانی لە پێش بانگەوازدەستکاری
لەدایکبوونیدەستکاری
کاتێک عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەلیب گەیشتە تەمەنی هەژدە ساڵی باوکی خوازبێنی ئامینەی کچی وەهبی بۆ کرد لەمامی وهەیب کوڕی عەبدول مەناف کەلەلای ئەوان دەژیا.[٩٣] عەبدوڵڵا لەمەککە گواستیەوە و ئامینە بە پێغەمبەر دووگیان بوو. ئامینە دەیگووت کاتێک پێغەمبەر لەزگیدا بووە پێی گوتراوە (إنّك قد حملت بسيّد هذه الأمّة، فإذا وقعَ على الأرض فقولي "أعيذه بالواحد من شرِّ كل حاسد"، ثم سمّيه "محمدًا)[٩٤] واتا (تۆ گەورەی ئەم ئوممەتەت لە زگدایە، کاتێک لەدایکبوو بڵێ بە خوای تاک و تەنیا دەیپارێزم لە خراپەی هەموو چاوپیسێک، و دواتر ناوی بنێ محەممەد). عەبدوڵڵا بەمەبەستی بازرگانی بەرەو شام بەڕێکەوت مانگێک بەنەخۆشی لە مەدینە مایەوە و دواتر مرد.[٩٥] لەو کاتەدا تەمەنی پێغەمبەر دوو مانگ لە زگی ئامینەدا(بەپێی بۆچوونی زۆربەی زانایان)، لەدوای خۆی پێنج حوشتر ڕانە مەڕێک و بەندەیەکی بەناوی بەرەکە کە کونیەکەی ئوم ئەیمەن بوو بەجێهێشت.[٩٦][٩٧]
پێغەمبەری ئیسلام محەممەد لە ماڵی باوکی لە شاری مەککە لە دایکبووە (بەپێی گێڕانەوەکانی سوننە لە ڕۆژی دووشەممە، ١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ساڵی فیل، بەرامبەر ٢٠ یان ٢٢ی نیسانی ساڵی ٥٧١ یان ٥٧٠ی زایینی لە دایکبووە).[٩٨] سەرچاوە مێژووییەکان سەبارەت بە ڕەووشی کاتی لە دایکبوونی ناکۆکیان ھەیە، بەشی زۆریان ئاماژە بەوەدەکەن محەممەد لە سکی دایکیدا بووە باوکی کۆچی دوایکردووە،[٩٩] بەڵام بەشێکی دیکە لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن باوکی لە ژیاندا بووە کاتێک لە دایکبووە.[١٠٠] بەشێکی دیکە دەڵین تەمەنی سێ ساڵ بوو کاتێک باوکی کۆچی دوایکردووە، و بەشێکی دیکە دیکە دەڵێن دووساڵ بووە. سەرچاوەیەکی دیکە دەلێت تەمەنی ٧ مانگ بووە، بەشێکی دیکە دەلێن تەمەنی یەک مانگ بووە کاتێک باوکی کۆچی دوایی کردووە. بەڵام ئەم سەرچاوە و قسانە بە شێوەیەکی گشتی ڕەتکراونەتەوە، بەشی زۆری مێژوو نوسان کۆکن لەسەر ئەوەی پێغەمبەر بەبێ باوکی لەدایکبووە.[١٠٠] کاتێک عەبدولموتەڵیب باپیری پێغەمبەر ھەواڵەکەی پێدەگات زۆری پێ خۆش دەبێت و دەچێتە کەعبەوە سوپاسی خوا دەکات[١٠١] و ناوی محەممەدی بۆ ھەڵدەبژێرێت کە لەو کاتەدا ئەو ناوە لە ناو عەرەب باو نەبووە.[١٠٢][١٠٣] تەنھا سێ کەس ھەڵگری ئەو ناوە بوون.[١٠٤] لەهەندێک گێڕانەوەدا هاتووە بە خەتەنکراویی لەدایکبووە،[١٠٥] بەڵام گێڕانەوەی ڕاست ئەوەیە عەبدول موتەلیب لەڕۆژی حەوتەمدا خەتەنەی کردووە و خوانێکی بۆ ڕێکخستووە.[١٠٦] دایکی گوتبووی ئەو ناخۆشی و لاوازی و قورساییانەی بەسەردا نەهاتووە کە بەسەر ژنانی دووگیاندا دێن،[١٠٧] و کاتێک لەدایکبووە ڕوەوە قیبلە لەدایکبووە سەری بەرزکردبوەوە بەرەو ئاسمان، پەنجەکانی قوچاندبوون وەک ئەوەی تەحیات بخوێنێ.[١٠٨][١٠٩] هەروەها لەکاتی لەدایکبوونیدا وەک ئەوە وابووە نورێک لێوەی دەرچوبێت کە کۆشکەکانی شامی ڕوناک کردۆتەوە.[١١٠] ئوم عوسمان کچی ئەبول عاس دەڵێت: (حضرتُ ولادة رسول الله صلى الله عليه وسلم، فرأيت البيتَ حين وضع قد امتلأ نورًا، ورأيت النجوم تدنو حتى ظننتُ أنها ستقعَ عليّ)[١١١][١١٢] واتا (لە کاتی لەدایکبوونی پێغەمبەردا مزگەوتی حەڕامم بینی پڕبوبوو لە نوور و ڕوناکی، و ئەستێرەکانم دیتن نیزیک دەبونەوە وامزانی بەسەرمدا دەکەون). کاتێک لەدایکبووە مژدەیان بە عەبدول موتەلیب داو زۆر پێی خۆشحاڵ بوو، و بردیە ناو کەعبە و سوپاسی خوای کرد و گووتی: (ليكوننّ لابني هذا شأن)[١١٣] واتا (ئەم کوڕەم پلە و پایەیەکی گەورەی دەبێت). جوولەکە زانی کە محەممەد لەدایکبووە، حەسان کوڕی سابت دەڵێت: (والله إني لغلام يفعة، ابن سبع سنين أو ثمان، أعقل كل ما سمعت، إذ سمعت يهوديًا يصرخ بأعلى صوته على أطمة بيثرب: يا معشر يهود، حتى إذا اجتمعوا إليه، قالوا له: ويلك ما لك؟ قال: طلع الليلة نجم أحمد الذي ولد به)[١١٤] واتا (من منداڵ بووم، حەوت یان هەشت ساڵ دەبووم، دەمزانی چ دەگوزەرێ، گوێم لە جوولەکەیەک بوو لەسەر بەرزایەکی مەدینە دەیگووت: هۆ کۆمەڵی جوولەکە، ئەوانیش کۆبونەوە و گووتیان چی ڕویداوە؟ گووتی: ئەمشەو ئەستێرەی لەدایکبوونی ئەحمەد دەرکەوتووە).[١١٥]
پەروەردە بوونیدەستکاری
دوای دایکی یەکەم کەس سوەیبە بەندەی ئەبوو لەهەب شیری پێدا،[١١٦][١١٧][١١٨] کە بە هۆی مژدەی لەدایکبوونی پێغەمبەر ئازادی کردبوو، بوخاری دەگێڕێتەوە لە عوڕوەی کوڕی زوبەیرەوە (لما مات أبو لهب رآه بعض أهله بمنامه، قال له: ماذا لقيت؟ قال أبو لهب: لم ألقَ بعدكم (أي لم ألقَ بعدكم خيرًا) غير أني سُقيت في هذه بعتاقتي ثويبة)[١١٩][١٢٠] واتا: (کاتێک ئەبوو لەهەب مرد، کەسوکارەکەی لەخەودا دیتیان، پێیان گووت توشی چ بووی؟ گووتی توشی هیچ شتێکی باش نەبووم، تەنیا ئەوە نەبێت ئاوم پێدراوە بەهۆی ئازادکردنی سوەیبە). ئوم ئەیمەن لەباوەشی دەگرت تاوەکوو گەورەبوو،[١٢١] پێغەمبەر پێی دەگووت دایە، و کاتێک تەماشای دەکرد دەیگووت ئەوە پاشماوەی بنەماڵەکەمە.[١٢٢] دوای لەدایکبوونی پێغەمبەری ئیسلام تەنھا بۆ ماوەیەکی کەم لای دایکی مایەوە تا ئەو کاتەی دایەنێکیان بۆ دۆزییەوە، ئەمەش بەھۆی ئەوەبوو یەکێک لە خوونەریتی خێزانە دەوڵەمەندەکانی قورەیش ناردنە دەرەوەی منداڵەکانیان بوو بۆ بیابان نشینیی، بەمەبەستی ئەوەی دووربن لە نەخۆشی و لە ئاوھەوایەکی تەندروست گەشە بکەن.[١٢٣] سوەیبە لەھەمانکاتدا شیری خۆیداوەتە کوڕەکەی خۆی بەناوی مەسروح و ھەروەھا ئەبوو سەلەمەی مەخزوومی، ھەمزەی کوڕی عبدولموتەڵیب کە دواتر ئەم سێ کەسە بوونە برای شیری پێغەمبەر،[١٢٤][١٢٥][١٢٦] پاشان بردیانە لای حەلیمەی سەعدیە و ئەو گرتییە خۆی،[١٢٧][١٢٨] و لەگەڵ عەبدوڵڵای کوڕی شیری پێدەدا لە بیابانی بەنی سەعد، مێردەکەی ناوی حارس کوڕی عەبدول عوزا بوو، دوو کچی هەبوو بەناوی ئەنیسە و حوزافە کەپێشی دەگوترا شەیما، لەگەڵ دایکی ئەویش بەشداری دەکرد لەبەخێوکردنی.[١٢٩] زانایانی سیرە کۆکن لەسەر ئەوەی لەو ساڵەدا بیابانی بەنی سەعد بەهۆی وشکەساڵیەوە دەیناڵاند، بەڵام کاتێک پێغەمبەر هات زەویەکانی حەلیمە سەوز بوون و گوانی ماڵاتەکەی پڕبوون لەشیر.[١٣٠] دوو ساڵ لەلای حەلیمە ماوەیەوە تاوەکوو لەشیر چۆوە، و چەند مانگ جارێک دەیھێنایەوە بۆ لای دایکی. پاش ئەوەی جارێکی دیکە حەلیمە دایکی پێغەمبەر ڕازی دەکات بۆ ئەوەی بۆ ماوەیەکی دیکەش لەلایان بمێنێتەوە، بەهۆی ترس لەپەتایەک لەمەککەدا بڵاوبوەتەوە، و بەهۆی بەرەکەتی پێغەمبەر بۆیە ئامینە ڕازیبوو.[١٣١]
ھەندێک دیکە لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە چوار ساڵ لەلای حەلیمە ماوەتەوە،[١٣٢] بەڵام ئەوەی زیاتر زانایان و مێژوونوسان لەسەری کۆکن ئەوەیە کە ماوەی پێنج ساڵ پێغەمبەر لەلای حەلیمەی سەعدی ماوەتەوە ئەویش بەھۆی ئەو فەرموودەیەی کە پێغەمبەر باس لە شانازیکردن بە وەرگرتنی شێوازی ئاخاوتنی لە خێڵی بەنی سەعد و کاری شوانی لەگەڵ برا شیرییەکەی دا دەکات.لەتەمەنی چوار یان پێنج ساڵی سنگی لەتکرا، کەچەند جارێکی تریش دووبارە بۆتەوە، بەم هۆیەوە حەلیمە گێڕایەوە بۆ لای دایکی.[١٣٣][١٣٤] موسلیم ئەو ڕوداوەی گێڕاوەتەوە و دەڵێت: (أن رسول الله صلى الله عليه وسلم أتاه جبريل وهو يلعب مع الغلمان، فأخذه فصرعه فشق عن قلبه فاستخرج القلب، فاستخرج منه علقة، فقال: هذا حظ الشيطان منك. ثم غسله في طست من ذهب بماء زمزم، ثم لأمه (جمعه وضم بعضه إلى بعض) ثم أعاده في مكانه، وجاء الغلمان يسعون إلى أمه (مرضعته) فقالوا: إن محمدًا قد قُتل، فاستقبلوه وهو منتقع اللون. قال أنس: وقد كنت أرى أثر ذلك المخيط في صدره.)[١٣٥][١٣٦][١٣٧][١٣٨] واتا:
کاتێک محەممەد لەگەڵ منداڵان یاری دەکرد جوبرەئیل هات بۆلای، و خستیە سەر زەوی و سینگی لەت کرد و دڵی دەرهێنا، پارچەیەکی لەدڵی دەرهێنا و گووتی ئەمە بەشی شەیتانە، دواتر لەتەشتێکی زێڕدا بەئاوی زەمزەم شوشتی، دواتر بۆیەکی هێنایەوە و دڵی خستەوە جێگای خۆی، منداڵەکان ڕایانکردە لای دایەنەکەی و گووتیان محەممەد کوژراوە، و بەڕەنگی چڕژاوی گەڕایەوە، ئەنەس دەڵێت: شوێنەواری ئەو هێڵەم لەسەر سینگی دەدیت.
لە تەمەنی شەش ساڵیدا بوو کاتێک دایکی کۆچی دوایی کرد،[١٣٩][١٤٠] لەکاتی گەڕانەوەیان لەسەردان کردنی خاڵوانیان لە بەنی نەجار، و گۆڕەکەی لەشوێنێکە پێیدەگوترێت ئەبوا.[١٤١] پاشان عەبدول موتەلیبی باپیرەی بردیە لای خۆی تا لەگەڵ منداڵەکانیدا بژی، و کاتێک لە تەمەنی ھەشت ساڵیدا بوو عەبدول موتەلیب کۆچی دوایی کرد لە مەککە،[١٤٢][١٤٣] و پێش مردنی ئەبو تالیبی کوڕی ڕاسپارد بە پەروەردەی محەممەد.[١٤٤]
لاویەتیدەستکاری
مامی ئەبوتاڵیب داھاتێکی زۆری نەبوو، لەبەرئەوە محەممەد سەرەتا شوانی دەکرد لە بەنی سەعد لەسەر چەند قیڕاتیک بۆ خەڵکی مەککە (قیڕات بەشێکە لە درھەم یان دینار) بۆ یارمەتیدانی مامی[١٤٥]، دەڵێت (ما بعث الله نبيًا إلا رعى الغنم. فقال أصحابه: وأنت؟ فقال: نعم، كنت أرعاها على قراريط (أجزاء من الدراهم والدنانير) لأهل مكة)[١٤٦][١٤٧] واتا: خوای گەورە هیچ پێغەمبەرێکی نەناردووە شوانی نەکردبێت، هاوەڵەکانی گووتیان تۆش کردووتە؟ گووتی بەڵێ منیش شوانیم بۆ خەڵکی مەککە کردووە بەرامبەر چەند قیڕاتێک.[١٤٨] «لەگەڵ ئەوەی شیعە ھەواڵی شوانییەکەی ڕەت دەکەنەوە»،[١٤٩] کاتێک گەیشتە تەمەنی ١٢ ساڵی لەگەڵ مامی ڕۆیشت بۆ شام بۆ بازرگانی، کاتێک گەیشتنە بوسڕا چوون بۆلای ڕاهیبێک بەناوی بەحیرا،[١٥٠] کە زانا بوو لەئینجیلدا سەیری محەممەدی دەکرد و تێیڕادەما، دواتر بە ئەبوو تاڵیبی گووت (ارجع بابن أخيك إلى بلدك واحذر عليه اليهود فوالله إن رأوه أو عرفوا منه الذي أعرف ليبغنه عنتًا، فإنه كائن لابن أخيك شأن عظيم نجده في كتبنا وما ورثنا من آبائنا)[١٥١][١٥٢] واتا: برازایەکەت بگەڕێنەوە بۆ شارەکەت ئاگات لەجوولەکە بێت هیچی لێنەکەن، سوێند بەخوا ئەگەر ئەوەی من دەربارەی محەممەد دەیزانم ئەوان بیزانن ئەوا دەیکوژن ئێمە لەکتێبەکانمان و قسەی باب باپیرانمان پلە و پایەکەی دەزانیین. لەمەککە ناونرا بە ئەمین و ڕاستگۆ و خەڵک ئەمانەتیان لە لا دادەنا،[١٤٢] بەوە ناسراوە هەرگیز کڕنووشی بۆ بتەکان نەبردووە سەرەڕای بڵاویان لەناو قوڕەیشدا،[١٥٣] و بەشداری گاڵتەو گەپی گەنجەکانی نەکردووە،[١٥٤] بەڵکوو لەگەڵ گەورەکان بەشداری جەنگەکانی کردووە و یارمەتی داون،[١٥٥] لەتەمەنی چواردە ساڵیدا جەنگی فیجار لەنێوان کینانە و قەیسی عەیلان ڕویدا،[١٥٦][١٥٧] پێغەمبەر لەگەڵ قوڕەیش کە بەشێک بوون لە کینانە بەشداری کردووە، بەرامبەرەکانیان بریتی بوون لە تیرەکانی هەوازن، غەتەفان، سولەیم، عەدوان، فەهم و چەندانی تر لە تیرە قەیسییەکان،[١٥٨] پێغەمبەر دەربارەی ئەو جەنگە دەڵێت (قد حضرته مع عمومتي، ورميت فيه بأسهم، وما أحب أني لم أكن فعلت)[١٥٩][١٦٠] واتا: لەگەڵ مامەکانم بەشداریم لەو جەنگەدا کردووە و تیرم هاویشتووە، پێشم خۆشنییە بەشداریم نەکردبا. هەروەها دەڵێت (كنت أنبل على أعمامي)[١٦١][١٦٢] واتا: لەگەڵ مامەکانم تیرم دەهاویشت. وەدەشڵێت ( ما سرني أني لم أشهده إنهم تعدوا على قومي عرضوا عليهم أن يدفعوا إليهم البراض صاحبهم فأبوا)[١٦٣][١٦٤] واتا: پێم خۆشنییە بەشدار نەبوبام ئەوان دەستدرێژیان کردە سەر گەلەکەم، سەرەڕای ئەوەی گەلکەم پێشنیازی ڕادەستکردنەوە بەڕڕاز_کەسێک بوو لەکینانە پیاوێکی کوشتبوو بەهۆی ئەوەوە جەنگی فیجار هەڵگیرسا_ یان کردبووە. بەشداری کردووە لە هاوپەیمانیەتی فزول،[١٦٥] ڕێککەوتننامەیەک بوو قوڕەیش لەماڵی عەبدوڵڵا کوڕی جودعان لەمەککە بەستبوویان، ڕێککەوتبوون لەسەر پاراستنی کەسانی لاواز و ستەملێکراو.[١٦٦][١٦٧] دەربارەی دەڵێت: (لقد شهدتُ في دار عبد الله بن جدعان حِلفًا، لو دُعيت به في الإسلام لأجبتُ)[١٦٨][١٦٩] واتا: لەماڵی عەبدوڵڵای کوڕی جودعان بەشداریم لە هاوپەیمانیەتیەک کرد، ئەگەر لەئیسلامدا داوای بەشداریم لێبکەن بەشدار دەبم.[١٧٠][١٧١] ماوەیەک بەر لە دابەزینی سروش بۆ پێغەمبەر، بەهۆی لافاوەوە دیوارەکانی کەعبە داڕوخان، بۆیە خەڵکی مەککە بڕیاریاندا دوبارە کەعبە نوێبکەنەوە،[١٧٢][١٧٣] لە کاتی بنیادنانەوەی کەعبە کێشە و ناکۆکییەکی زۆر کەوتە نێوان ھۆزەکانی مەککە، بەھۆی ئەوەی ھەریەکەیان ھەوڵی دەدا ھۆزەکەی ئەوان بەردە ڕەشەکە بخەنەوە جێگای خۆی، ئەم ناکۆیییەکە چەند ڕۆژێکی خایەند، دواتر بەمەبەستی چارەسەرکردنی ئەم کێشە لە مزگەوتی حەرام کۆبوونەوە[١٧٤] دواجار گەیشتنە ڕێکەوتنێک ھەرکەسێک یەکەم کەس لە دەرگای مزگەوتەوە بێتە ژوورەوە ئەو دەکەن بە ناوبژیوانی خۆیان و بەردەکە لە جێگای خۆی دابنێت،[١٧٥] ئەوەبوو پێغەمبەر محەممەد ھاتە ژوورەوە، بەھۆی ناوبانگی لە ڕووی ڕاستگۆی و دەستپاکییەوە، ھەموویان ڕازی بوون لەسەر بڕیار و قسەکانی،[١٧٦] و گووتیان: (هذا الأمينُ، قد رَضينا بما يقضي بيننا)[١٧٧] واتا: ئەوە ئەمینە هات ڕازین ببێ بەناوبژیوان.[١٧٨] دوای ئەوەی پێغەمبەر لە کێشەکە گەیشت، داوای پۆشاکێکی کرد و بەردەکەی خستە سەری و ھەموو تیرە و ھۆزەکانی شاری مەککەی بانگکرد و ھەر یەکەی چەمکێکیان گرت و ھەڵیان گرت، پاشان بە دەستی خۆی بەردەکەی خستەوە شوێنی خۆی.[١٧٩][١٨٠] ئەمەش بووە ھۆی چارەسەرکردنی کێشەکە، زانایان و شوێنکەوتوانی ئایینی ئیسلام ئەم ڕووداوەیان وەک دانایی و لێھاتوویی پێغەمبەر لە چارەسەرکردنی خێرای کێشەکان داناوە.[١٠٠][١٨١][١٨٢][١٨٣]
ھاوسەرگیری لەگەڵ خەدیجەدەستکاری
خەدیجە کچی خووەیلید، ژنێکی بازرگانی شاری مەککە بوو،[١٤٢] ڕێزلێگیراو و خاوەنی پارە و سامان بوو،[١٨٤] کچی خوەیلد ی کوڕی ئەسەدی کوری عبدالعزی کوڕی قصی بوو. دایکی فاتیمەی کچی زائدە کوڕی ئەسام کوڕی عامری کوڕی لوئەی بوو، خەدیجە پێش ئەوەی شوو بە پێغەمبەر بکات دوو شووی دیکەی کردبوو.[١٨٥] سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژە بەوەدەکەن لە ناو خانەوادەکەی شکۆمەند و خاوەن پلە و پایە بووە سەروەت و سامانی خۆی ھەبوو لەگەڵ ئەوەشدا سەرچاوە مێژووییەکان بە شێوەیەکی گشتی ئەوەیان ڕووننەکردووەتەوە خەدیجە چۆن ئەو ماڵ و سامانەی دەستکەوتووە بەڵام بەشێک لە سەرچاوەکان دەلێن بەھۆی بارزگانییەوە توانیویەتی گەشە بە سەروەت و سامانەکەی بکات.[١٠٠] کاتیک ھەواڵی دەست پاکی محەممەد گەیشت پێی، ناردی بە شوێن محەممەدا و پێشنیاری خستە بەردەمی کە بەشداری بکات لە بازرگانییەکەیدا بۆ شام،[١٨٦] محەممەد ڕازی بوو و دەرچوو بۆ شام و شتومەکی کڕی، لە گەشتەکەیدا خزمەتکارێکی لەگەڵ بوو بەناوی مەیسەرە، کاتێک گەشتنە شام لە بازاڕی بوسڕا لەژێر سێبەری دارێک دانیشت کە لە نزیک سەومەعەی ڕاهیبێک بوو بەناوی نەستوڕا،[١٨٧] ڕاهیبەکە بە مەیسەرەی گووت (ما نزل تحت هذه الشجرة قطّ إلا نبيّ)[١٨٨][١٨٩][١٩٠] واتا: تەنیا پێغەمبەران لەژێر سێبەری ئەم دارەدا دانیشتوون، مەیسەرە کاتێک گەرما بەتین دەبوو دەیبینی دوو فریشتە سێبەر بۆ پێغەمبەر و حوشترەکەی دەکەن،[١٩١][١٩٢][١٩٣] کاتێک گەڕایەوە بۆ مەککە قازانجێکی زۆری کردبوو دوو ئەوەندەی جارانی پێشوو،[١٩٤] مەیسەرەی خزمەتکاریش ئەو شتانەی بۆ خەدیجە گێڕایەوە کە بەسەریان هاتووە، بۆیە لە دوای گەڕانەوەکەی لە شام خەدیجە پێشنیاری ھاوسەرگیری خستە بەردەمی لەڕێی نەفیسە کچی مەنییە،[١٩٥] محەممەدیش ڕازی بوو و داواکەی خستە بەردەم مامەکانی، ئەبوو تاڵیبی مامی لەگەڵی چوو خوازبێنی بۆ کرد لە عەمری کوڕی ئەسەدی مامی و مارەییەیەکەی بیست حوشتر بوو،[١٩٦] خەدیجەی خواست کاتێک لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بوو خەدیجە لە تەمەنی ٤٠ ساڵیدا یان ھەندێک دەڵێن ئەویش لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بووە.[١٩٧][١٩٨][١٩٩] خەدیجە یەکەم ژنی محەممەدە و تاوەکوو لەژیاندا مابوو ژنی تری نەهێناوە،[٢٠٠] دوای ئەوەی بیست و پێنج ساڵ لەلای مایەوە پازدە ساڵ پێش پێغەمبەرایەتی و دە ساڵ دوای پێغەمبەرایەتی،[٢٠١] و دایکی ھەموو منداڵەکانی بوو بێجگە لە ئیبراھیم کە دایکی ئەو ماریە قیبتی بوو، مناڵەکانی تری قاسم و عەبدوڵڵا و زەینەب و ئوم کەلسوم و فاتمە بوون.[٢٠٢] قاسم و عەبدولڵا لە سەردەمی نەفامیدا مردن بەڵام ھەموو کچەکانی موسڵمان بوون و لە گەڵیدا کۆچیان کرد بۆ مەدینە، بەڵام ھەموویان ھێشتا پێغەمبەر لە ژیاندا بوو مردن بێجگە لە فاتیمە.[٢٠٣]
مژدەکان لە نزیکبوونەوەی ناردنیدەستکاری
موسڵمانان لەو بڕوایەدان کە خوا ھەر پێغەمبەرێکی ناردبێت بەڵێنی لێوەرگرتووە کە بە نەتەوەکەی بڵێت باوەڕ بە دوایین پێغەمبەر بھێنن کە محەممەدە و سەری بخەن،[٢٠٤] و محەممەد خۆی فەرموویەتی: (أنا دعوة إبراهيم، وكان آخر من بشّر بي عيسى بن مريم) واتا: من بانگەوازی ئیبڕاھیمی باوکمم، مژدەکەی عیسام،[٢٠٥] ھەروەھا لە کتێبەکانی سیرەدا ھاتووە کەوا حاخامەکانی یەھوود و قەشە مەسیحییەکانی ناو عەرەب باسیان لە ھاتنی پێغەمبەر محەممەد کردووە پێش ناردنی کاتێک کاتەکەی نزیک بووەتەوە.[٢٠٦][٢٠٧] فاڵگرەوە عەرەبەکان لە جنۆکە شەیتانەکانەوە زانیایان کە بەدزیەوە گوێیان دەگرت و هەواڵەکانیان لەئاسمانەوە دەهێنا پێش ئەوەی ڕێگریان لێبکیرێت. قەشە مەسیحییەکان و حاخامە جوولەکەکان لە کتێبەکانیان سیفەتی خۆی سیفەتی کاتی هاتنیان دەزانی،[٢٠٨][٢٠٩] و پێغەمبەرەکانیان بەڵێنیان لێوەرگرتبوون کاتێک هات باوەڕی پێبێنن.[٢١٠][٢١١] ئیبن عەبباس دەڵێت (كانت يهود خيبر تقاتل غطفان فلمّا التقوا هُزمت يهود خيبر فعاذت اليهود بهذا الدعاء فقالت «اللهم إنا نسألك بحقّ محمد النبيّ الأميّ الذي وعدتنا أن تخرجه لنا في آخر الزمان إلا نصرتنا عليهم»، فكانوا إذا التَقَوا، دعوا بهذا الدعاء فهزموا غطفان، فلما بُعث النبي صلى الله عليه وسلم كفروا به فأنزل الله ﴿وَكَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ﴾[٢١٢][٢١٣] واتا: جوولەکەکانی خەیبەر جەنگیان لەگەڵ غەتەفان دەکرد کاتێک بەیەک گەیشتن جوولەکەکانی خەیبەر دۆڕان، و جوولەکەکان ئەم دوعایەیان کرد؛ خوایە ئێمە داوات لێدەکەین بەحەقی پێغەمبەر محەممەدی ڕاستگۆ کە بەڵێنت داوە بۆمانی بنێری سەرمان بخەی بەسەریاندا، بۆیە کاتێک گەیشتن بەغەتەفان ئەو دوعایەیان کرد و لێیان بردنەوە، کاتێک پێغەمبەر وەحی بۆ هات باوەڕیان پێنەکرد، خوای گەورە ئایەتی دابەزاند (ئەوان لەپێشدا بە پێغەمبەر هەڕەشەیان لە بێباوەڕان دەکرد بەڵام کاتێک هات باوەڕیان پێنەهێنا). لەباسی موسڵمان بوونی سەلمانی فارسی دەڵێت یەکێک لەڕاهیبەکان پێیگووتوە: (قد أظلّ زمان نبي، مبعوث بدين إبراهيم يخرج بأرض العرب، مهاجره إلى الأرض بين حرّتين بينهما نخل، به علامات لا تخفى، يأكل الهديّة ولا يأكل الصّدقة، بين كتفيه خاتم النبوة، فإن استطعت أن تلحق بتلك البلاد فافعل)[٢١٤][٢١٥] واتا: سەردەمی پێغەمبەرێک نیزیک بۆتەوە، بەدینی ئیبراهیم نێردراوە لەوڵاتی عەرەب دەردەکەوێت، کۆچدەکات بۆ زەوییەک لەنێوان دوو چیا دایە و خورمای لێدەچێندرێت، چەند نیشانەیەکی هەیە؛ دیاری وەردەگرێت بەڵام خێر وەرناگرێت، لەنێوان شانەکانی مۆری پێغەمبەرایەتی هەیە، ئەگەر بتوانی بگەی بەو وڵاتە ئەو پێی بگە.[٢١٦] عامر کوڕی ڕەبیعە دەڵێت: (سمعت زيد بن عمرو بن نفيل يقول أنا أنتظر نبيًا من ولد إسماعيل ثم من بني عبد المطلب بن هاشم ولا أراني أدركه، وأنا أؤمن به وأصدّقه وأشهد أنه نبيّ، فإن طالت بك مدة فرأيته فأقرئه مني السّلام، وسأخبرك ما نعته حتى لا يخفى عليك. قلت: هلمّ. قال: هو رجل ليس بالقصير ولا بالطويل ولا بكثير الشعر ولا بقليله وليست تفارق عينيه حمرة وخاتم النبوة بين كتفيه، واسمه أحمد، وهذا البلد مولده ومبعثه، ثم يخرجه قومه منها، ويكرهون ما جاء به حتى يهاجر إلى يثرب فيظهر أمره، فإيّاك أن تخدع عنه فإني طفت البلاد كلها أطلب دين إبراهيم، فكل من أسأل من اليهود والنصارى والمجوس يقولون "هذا الدين وراءك" وينعتونه مثل ما نعته لك ويقولون "لم يبق نبي غيره)[٢١٧][٢١٨][٢١٩] واتا: گوێم لە عەمر کوڕی نوفەیل بوو دەیگووت چاوەڕێی پێغەمبەرێک دەکەم لەنەوەی ئیسماعیل، دواتر لەنەوەی عەبدول موتەڵیب کوڕی هاشم و وانازانم پێیبگەم، من باوەڕم پێی هێناوە و بەڕاستی دادەنێم و شایەتی دەدەم پێغەمبەرە، ئەگەر تەمەنت درێژ بوو و پێی گەیشتی لەمنەوە سەلامی لێبکە، و سیفاتەکانیت پێدەڵێم تاوەکوو لێت تێکنەچێ. گووتم: پێم بڵێ. گووتی: پیاوێکە نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە، پرچی نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە، سورایی هەمیشە لەچاوەکانیدا هەیە و مۆری پێغەمبەرایەتی لەنێوان شانەکانیەتی، ناوی ئەحمەدە و ئەو وڵاتەی ئێرە شوێنی لەدایکبوون و ناردنیەتی، دواتر گەلەکەی لە وڵات دەریدەکەن و ڕقیان لە بەرنامەکەیەتی، ئینجا کۆچدەکات بۆ مەدینە و سەردەکەوێت، ئاگات لێبێت لێت تێکنەچێت من هەموو وڵاتان گەڕاوم بەدوای دینی ئیبراهیم، پرسیارم لەهەر جوولەکە و مەسیحی و ئاگرپەرستێک کردبێت گووتویانە: بگەڕێوە لەوەڵاتی تۆ سەرهەڵدەدا، بەو شێوەیەی بۆم وەسف کردی ئاوا بۆیان وەسف کردووم و دەیانگووت تەنیا ئەو پێغەمبەرە ماوە بنێردرێت.[٢٢٠][٢٢١] محەممەد پێش پێغەمبەرایەتی چەند شتێکی دەبینی لەوانە (إني لأعرف حجرًا بمكة كان يسلّم علي قبل أن أُبعث، إني لأعرفه الآن)[٢٢٢][٢٢٣] واتا: من بەردێک دەزانم لەمەککە پێش پێغەمبەرایەتی سەلامی لێدەکردم، ئێستا دەیناسمەوە.[٢٢٤][٢٢٥] ئەگەر ویستبای دەست بەئاو بگەیەنێت دوور دەکەوەتەوە تاوەکوو ماڵەکانی مەککە وندەبوون و دەچوو بۆ شیو و دۆڵەکانی دەوری مەککە، بەلای هەر دار یان بەردێکدا تێپەڕیبا دەیگووت «سەلامت لێبێت ئەی پێغەمبەری خوا»،[٢٢٦][٢٢٧] سەیری لای ڕاست و چەپی خۆیدەکرد تەنیا بەرد و داری دەبینی، ئەو بارودۆخە بەردەوام بوو تاوەکوو جبرەئیل هات بۆلای لە ئەشکەوتی حیرا.[٢٢٨]
ژیانی دوای ناردنی تا پێش کۆچدەستکاری
دابەزینی سروشدەستکاری
کاتێک گەیشتە تەمەنی چل ساڵی بە زۆری دەردەچوو بۆ ئەشکەوتی حیڕا [١٣٢] دەمایەوە لە «شاخی نوور لە دووری دوو میل لە مەککەوە»،[٢٢٩] ئەمەش لە ھەموو ساڵێکدا بوو،[٢٣٠] ئاو و خواردنی لەگەڵ خۆی دەبرد و مانگێک تیایدا دەمایەوە و پەرستن و تێڕامانی دەکرد.[٢٣١] موسڵمانان لەو بڕوایەدان کە بۆ یەکەم جار سروشی بۆ دابەزی لە ١٧ی ڕەمەزان[٢٣٢] یان ٢٤ی ڕەمەزان [٢٣٠][٢٣٣] یان ٢١ی ڕەمەزان [٢٣٤] بەرامبەر ١٠ی ئابی ٦١٠ز، (٢٧ی ڕەجەب دانراوە لای شیعە).[٢٣٥] عائیشە بەسەرهاتی دابەزینی سروش دەگێڕێتەوە و دەڵێت: (أول ما بدأ به رسول الله صلى الله عليه وسلم من الوحي الرؤيا الصالحة في النوم، فكان لا يرى رؤيا إلا جاءت مثل فلق الصبح، ثم حُبب إليه الخلاء، وكان يخلو بغار حراء، فيتحنّث فيه الليالي ذوات العدد قبل أن ينزع إلى أهله، ويتزوّد لذلك، ثم يرجع إلى خديجة فيتزود لمثلها، حتى جاءه الحقّ وهو في غار حراء، فجاءه المَلك فقال: اقرأ، قال: ما أنا بقاريء. قال: فأخذني فغطّني حتى بلغ مني الجهد، ثم أرسلني فقال: اقرأ، قلت: ما أنا بقاريء، فأخذني فغطني الثانية حتى بلغ مني الجهد، ثم أرسلني فقال: اقرأ، فقلت: ما أنا بقاريء، فأخذني فغطني الثالثة، ثم أرسلني فقال: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (عەلەق:١–٥)
فرجع بها رسول الله صلى الله عليه وسلم يرجف فؤاده، فدخل على خديجة بنت خويلد رضي الله عنها فقال: زمّلوني زملّوني، فزمّلوه حتى ذهب عنه الروع، فقال لخديجة وأخبرها الخبر: لقد خشيت على نفسي. فقالت خديجة: كلا والله ما يخزيك الله أبدًا، إنك لتصل الرّحم، وتحمل الكلّ، وتكسب المعدوم، وتُقرِي الضيف، وتُعين على نوائب الحقّ. فانطلقت به خديجة حتى أتت به ورقة بن نوفل بن أسد بن عبد العزى، ابن عم خديجة، وكان امرءًا تنصّر في الجاهلية، وكان يكتب الكتاب العبراني، فيكتب من الإنجيل بالعبرانية ما شاء الله أن يكتب، وكان شيخًا كبيرًا قد عمي، فقالت له خديجة: يا ابن عمّ، اسمع من ابن أخيك. فقال له ورقة: يا ابن أخي ماذا ترى؟ فأخبره رسول الله صلى الله عليه وسلم خبر ما رأى، فقاله له ورقة: هذا الناموس الذي نزل الله به على موسى، يا ليتني فيها جذع، ليتني أكون حيًا إذ يُخرجك قومك، فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم: أوَمخرجيّ هم؟ قال: نعم، لم يأتِ رجل قطّ بمثل ما جئتَ به إلا عُودِي، وإن يدركني يومك أنصرك نصرًا مؤزرًا)[٢٣٦][٢٣٧][٢٣٨][٢٣٩] واتا:
پێغەمبەر سەرەتا خەونی ڕاستی دەبینی، هەر خەونێکی دیتبا وەک بەری بەیان دەهاتە دی، دواتر خەڵوەتی لەلا خۆشەویستکرا و خەڵوەتی دەکرد لە ئەشکەوتی حیڕا، و چەند شەوێک تێیدا دەماوە بەندایەتی دەکرد پێش ئەوەی بگەڕێتەوە بۆلای خێزانەکەی، بۆئەوەی کەلوپەلی پێویست لەگەڵ خۆی ببات، لەسەر ئەو کارە بەردەوامبوو تاوەکوو وەحی بۆهات لەئەشکەوتی حیڕادا، جوبرەئیل هات بۆلای و پێیگووت: بخوێنە، ئەویش گووتی: خوێندەواریم نییە، پێغەمبەر گووتی: بە توندی باوەشی پێداکردم تاوەکوو ئازاریدام دواتر بەریدام و گووتی: بخوێنە، گووتم: خوێندەواریم نییە، پێغەمبەر گووتی: جاری سێیەم بە توندی باوەشی پێداکردم تاوەکوو ئازاریدام دواتر بەریدام و گووتی: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (عەلەق:١–٥) (کوردی: بخوێنە بەناوی ئەو خوایەی دروستی کردووی، مرۆڤی لە خوێنپارەیەک دروستکردووە، بخوێنە خوای تۆ بەخشندەترینە، ئەو خوایەی بەهۆی پێنووس مرۆڤی فێرکردووە، فێری ئەو شتانەی کردووە کە نەیزانیوە). پێغەمبەر بە ترسێکی زۆرەوە گەڕایەوە ماڵەوە و بە خەدیجەی گووت: دامبپۆشن دامبپۆشن، دایانپۆشی تاوەکوو ترسەکەی نەما، بەخەدیجەی گووت ج ڕویداوە و پێی گووت لەژیانی خۆم ترسام، خەدیجە گووتی: سوێند بەخوای گەورە هەرگیز خوا سەرشۆڕت ناکات، تۆ خزمایەتی بەجێدەهێنی، یارمەتی بێتوانایان دەدەی، هاوکاری کەسانی هەژار دەکەی، ماف بۆ خەڵکی دەگێڕیەوە. خەدیجە لەگەڵ خۆی بردی بۆلای وەرەقە کوڕی نەوفەل کە ئامۆزای خەدیجە بوو، لەنەفامیدا ببوو بە مەسیحی، ئەوەندەی خوا ویستی لەسەربێت ئینجیلی بەعیبری دەنووسی، پیاوێکی پیربوو بینایی لەدەستدابوو. خەدیجە گووتی: ئەی ئامۆزاکەم گوێ لەبرازاکەت بگرە بزانە دەڵێ چی، وەرەقە گووتی کوڕە برا دەڵێی چی؟ پێغەمبەر ئەوەی دیتبووی بۆی گێڕایەوە، وەرەقە پێیگووت: ئەوە هەر ئەو شتەیە کەبۆ مووسا دابەزیوە، خۆزگە گەنج و بەتوانا دەبووم کاتێکک گەلەکەت دەرتدەکەن، پێغەمبەر گووتی: ئەوان دەرمدەکەن؟ وەرەقە گووتی: بەڵێ، هەر کەسێک شتێکی وەک ئەوەی تۆی هێنابێت دوژمنایەتی کراوە، خۆئەگەر لەکاتەدا زیندووبم زۆر چاک سەرتدەخەم).[٢٤٠][٢٤١][٢٤٢][٢٤٣]
ئبن ئیسحاق دەڵێت: یەکەم جار جوبرائیل لە خەودا هاتووەتە لای پێغەمبەر ،[ئ] دەگێڕێتەوە پێغەمبەر وتی لە کاتی خەودا هات بۆلام ، پێی وتم بخوێنە ، وتم خوێندەواریم نیە جارێکی دیکە گەڕایەوە و هەمان شتی دووبارە کردەوە ، ووتی بخوێنە ، منیش وتم خوێندەواریم نیە پاشان ئەم ئایەتەی گووت . اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (عەلەق:١–٥) (کوردی: بخوێنە بەناوی ئەو پەروەردگارەتەوە کە هەموو شتێکی دروستکردووە ، ئادەمیزادی لە چەند خانەیەکی هەڵواسراوا (لەناومنداڵدان) درووستکردووە ، بخوێنە لە کاتێکدا کە هەر پەروەردگاری تۆ بەخشندەیە ، ئەو زاتەی کە بەهۆی قەڵەمەوە زانست و زانیاری فێرکردووە و ئادەمیزادی فێری ئەو شتانەکردووە کە نەیزانیوون).[٢٤٤] ئەمەش یەکەم ئایەتی قورئان بوو کە دابەزی بۆی .[١٠٠]
لە دوای ئەو ڕووداوە ماوەیەک سروشی بۆ نەھات،[٢٤٥][٢٤٦] گوتراوە چل ڕۆژ یان کەمتر،[٢٤٧] گوتراوە شەش مانگ،[٢٤٨] گوتراوە نزیکەی سێ ساڵ یان کەمتر بووە،[٢٤٩] تا کۆتایی ھات بە دابەزینی ئایەتەکانی سەرەتای سورەتی مودەسیر ، پاشان سروش دابەزی و بەردەوام بوو بۆ ماوەی بیست و سێ ساڵ تا کۆچی دوایی کرد. دەربارەی چۆنیەتی دابەزینی وەحی پێغەمبەر دەڵێت: (أحيانًا في مثل صلصلة الجرس، فهو أشده عليّ فيفصم عني وقد وعيت ما قال، وأحيانًا يتمثل لي الملك رجلاً فيكلمني فأعي ما يقول)[٢٥٠][٢٥١] واتا: هەندێک جار وەک زرینگانەوەی زەنگێک هەستی پێدەکەم کە لەهەموو شێوەکان لەلام گرانترە، دەنگەکە نامێنێت و من ئەوەم لەبەرکردووە کە گووتویەتی، هەندێکجار فریشتەیەک لەشێوەی مرۆڤێک دێت بۆلام و قسەم لەگەڵ دەکات.[٢٥٢][٢٥٣] عائیشە دەڵێت: (ولقد رأيتُه ينزل عليه الوحي في اليوم الشديد البرد، فيفصِم عنه، وإنَّ جبينه ليتفصَّد عرقًا)[٢٥٤][٢٥٥] واتا: لەڕۆژی زۆر ساردی زستاندا بینیومە وەحی بۆ دادەبەزێت، کاتێک تەواو دەبێت ڕومەتەکانی عارەقیان لێدەچۆڕێتەوە.[٢٥٦] هەر لەو ماوەیەدا بۆدووەم جار سینگی لەتکرا.[٢٥٧][٢٥٨]
سەرەتای بانگەوازدەستکاری
موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە محەممەد نێردراوە بۆ ھەموو مرۆڤایەتی[٢٥٩] گوتویەتی (أنا رسولُ من أدركتُ حيًا، ومن يولد بعدي) واتا: من پێغەمبەر هەموو زیندوانم و پێغەمبەری ئەوانەشم دوای من لەدایک دەبن، و لەدوای ھاتنە خوارەوەی ئایەتەکانی سورەتی مودەسیر[٢٦٠]، دەستیکرد بە بانگ کردنی خەڵک بۆ ئیسلام لە گەورە و بچوک، و سەربەست و بەندە و پیاوان و ژنان و یەکەم کەس کە باوەڕی پێ ھێنا بەپێی گێڕانەوەکانی سوننە خەدیجە کچی خووەیلیدی خێزانی [٢٦١] و عەلی کوڕی ئەبوتالیبی ئامۆزای بوو کە تەمەنی دە ساڵ بوو[٢٦٢](بەپێی گێڕانەوەکانی شیعە عەلی یەکەم کەس بووە کە باوەڕی پێ ھێناوە، ئەو کاتە مناڵ بووە لە تەمەنی دە ساڵی یان ھەشت ساڵیدا بووە و دەژیا لە ژێر چاودێری محەممەدا)، و زەیدی کوڕی حارسە یەکەم پیاو بووە کە باوەڕی پێ ھێناوە و پاشان ھاوڕێی نزیکی ئەبوبەکر باوەری پێ ھێنا (لە ھەندێک گێڕانەوەدا ھاتووە کە ئەبوبەکر پێش عەلی باوەڕی ھێناوە و یەکەم پیاو بووە کە موسڵمان بووە) ئەبوو حەنیفە دەڵێت: ئەبوبەکر یەکەم پیاو بوو باوەڕی پێهێنا، وعەلی یەکەم منداڵ بوو باوەڕی پێهێنا، و بە موسڵمان بوونی ئەبوبەکر ئیسلام دەرکەوت لە مەککە، یەکەم کەس بوو کەموسڵمان بوونی خۆی دەرخست، و دەستی کرد بە بانگ کردنی ھۆز و نزیکەکانی بۆ ئیسلام و ئەوانەی بە بانگەوازی ئەبوبەکر موسڵمانبوون، عوسمان کوڕی عەفان و عەبدول ڕەحمان کوڕی عەوف و تەڵحە کوڕی عوبەیدوڵڵا و زوبێر کوڕی عەوام و سەعد کوڕی ئەبی وەقاس بوون.
محەممەد لە سەرەتادا سێ ساڵ بە نھێنی بانگەوازی کرد[٢٦٣]، و لە یەکەمینی ئەو حوکمانەی ھاتنە خوارەوە فەرمان کردن بوو بە نوێژکردن ئەنجامدانی دوو ڕکات بەیانیان و دوو ڕکات لەشەواندا، موسڵمانان سەرەتا بە نھێنی کۆدەبوونەوە بۆ نوێژکردن [٢٦٤] و بە دیداری پێغەمبەر محەممەد دەگەیشتن. کاتێک ژمارەیان گەیشتە سی ژن و پیاو، محەممەد ماڵی ئەڕقەمی کوڕی ئەبو ئەڕقەمی بۆ ھەڵبژاردن تا تیایدا کۆببنەوە بە مەبەستی ڕێنمایی و فێربوون، و کاتێک ژمارەیان گەیشتە چل کەس، فەرمان کرا بە محەممەد بە ئاشکرا بانگەواز ڕابگەیەنێت.[٢٦٣][٢٦٥]
بانگەواز بە ئاشکرادەستکاری
دوای سێ ساڵ بانگەوازی نھێنی، محەممەد دەستی کرد بە ئاشکراکردنی بانگەواز دوای ئەوەی لەلایەن خواوە فەرمانی پێکرا، عەلی کوڕی ئەبوتاڵیب دەڵێت: (لما نزلت «وأنذر عشيرتك الأقربين» جمع رسول الله ﷺ قرابته، فاجتمع له ثلاثون رجلاً، فأكلوا وشربوا، فقال لهم: من يضمن عني ديني ومواعيدي ويكون معي في الجنة ويكون خليفتي في أهلي؟ فقال علي: أنا)[٢٦٦][٢٦٧] واتا: کاتێک ئایەتی خزمە نزیکەکانت ئاگادار بکەوە دابەزی، پێغەمبەر کەسە نزیکەکانی کۆکردەوە، سی کەس کۆبونەوە نان و ئاویان خوارد، پێغەمبەر گووتی کێ زەمانەتی دینەکەم دەکات لەگەڵ منە لەبەهەشت و دەبێتە جێگرەوەی من لەناو خێزانەکەمدا: عەلی کوڕی ئەبو تاڵیب گووتی من.[٢٦٨]
ئیبن عەبباس دەڵێت لمّا أنزلت «وأنذر عشيرتك الأقربين» صعد رسول الله ﷺ على الصّفا فقال: يا معشر قريش! فقالت قريش: مالك يا محمد؟ قال: أرأيتم لو أخبرتكم أن خيلاً بسفح هذا الجبل أكنتم تصدقونني؟ قالوا: نعم، أنت عندنا غير متَّهم، وما جربنا عليك كذبًا قطّ. قال: فإنّي نذيرٌ لكم بين يدي عذابٍ شديدٍ، يا بني عبد المطلب! يا بني عبد مناف! يا بني زهرة! إنّ الله أمرني أن أُنذر عشيرتي الأقربين، وإنّي لا أملك لكم من الدنيا منفعة ولا من الآخرة نصيبًا، إلا أن تقولوا لا إله إلا الله. فقال أبو لهب: تبًا لك سائر اليوم، ألهذا جمعتنا؟ فأنزل الله تبارك وتعالى «تبت يدا أبي لهب وتب»[٢٦٩][٢٧٠] واتا: کاتێک ئایەتی وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ (شەعەرا:٢١٤) (کوردی: خزم و کەسە نزیکەکانت ئاگادار بکەوە)دابەزی پێغەمبەر چووە سەر چیای سەفا و گووتی: ئەی قوڕەیش، قوڕەیش گوتتیان چیبووە ئەی محەممەد؟ ەویش گووتی ئەگەر پێتان بڵێم لەپشت ئەو شاخەوە سوپایەک هەیە و دەیەوێت بەسەرتاندا بدات بڕوام پێدەکەن؟ گوتییان بەڵێ، تۆ لەلای ئێمە کەسێکی پاکی و هەرگیز درۆمان لێنەبیستووی. پێغەمبەر گووتی کەواتە من نێردراوم بۆ لاتان تاوەکوو لەسزایەکی بە ئازار ڕزگارتان بکەم. ئەی بەنو عەبدولموتەلیب، ئەی بەنوو عەبدمەناف، ئەی بەنوو زوهرە خوا فەرمانی پێکردووم خزمە نزیکەکانم ئاگادار بکەمەوە، من لەلای خوا هیچ سودێکتان پێناگەیەنم، ئەگەر شایەتی نەدەن کە هیچ خوایەک شایەنی پەرستن نییە جگە لە ئەڵڵا، ئەبوو لەهەب گووتی دەستت بە بڕین چێ هەر بۆ ئەوە کۆت کردووینەوە؟ خوای گەورە ئایەتی تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ (مەسەد:١) (کوردی: لەناوچێ هەردوو دەستی ئەبوو لەهەب، وە لەناویشچوو) دابەزاند.[٢٧١][٢٧٢][٢٧٣]
بەپێی ڕیوایەتێکی زوھری ئیبن عەباس دەڵێت؛ قوڕەیش لە دژی بانگەوازی محەممەد نەوەستان تا ئایەتەکان لەسەر بت پەرستی ھاتنە خوارەوە[٢٧٤]،بەڵام زۆربەی موفەسیر و نوسەرانی سیرە دەڵێن دژایەتی پێغەمبەر و هاوەڵەکانی هەر لەسەرەتای باگەوازی ئیسلامەوە دەستی پێکرد.[٢٧٥] لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی ئەو کەسانەی کە دەچوونە ئیسلامەوە مەترسی دروستبوو بۆ شێوازی ژیانی ئاینی لە مەککە و بە خراپی کار دەکردە لەسەر ھێزی ئابووری قوڕەیش، بۆیە قوڕەیش دژی بانگەوازەکەی وەستان و داوایان لیدەکرد واز بھێنیت بەڵام محەممەد ڕازی نەبوو لە بەرامبەر ھیچ شتێک دەست لە بانگەواز ھەڵگرێت. ھەر لەبەر ئەوە قورەیش گوتیان: محەممەد توشی جۆرێک لە شێتی بووە، و گوتیان جنۆکە و شەیتان تێکیان داوە و ھەروەھا پێیان گوت ساحیر و شاعیرە. کاتێک زانیان بەمە ناتوانن ڕێگە لە بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکە بگرن بۆیە بڕیاری ئازاردانی موسڵمانانیان دا، و ھەر سەرۆک ھۆزێک ئازاری ئەو کەسانەی دەدا لە ھۆزەکەی کە موسڵمانبوون، و بڕیاری ئازاردان و لێدانیان دا بۆ ھەر یەکێک موسڵمان بێت. ھەتا گەیاندیانە ئەوەی کە ئازاری پێغەمبەر خۆشیان دەدا.
ئیبن مەسعوود دەڵێت: حەوت کەس لە مەککەدا موسڵمان بوونی خۆیان ئاشکرا کرد: ئەوانیش پێغەمبەر، ئەبووبەکر، بیلالی حەبەشی، خەبابی کوڕی ئەرەت، سوهەیبی ڕۆمی، عەماری کوڕی یاسر و سومەیە کچی خەیات، هەرچی پێغەمبەر و ئەبووبەکرن ئەوا هۆزەکانیان دەیان پاراستن، بەڵام ئەوانی تر بەرگی ئاسنیان لەبەردەکرا و لەبەر خۆری بیابان دادەندران، و ئەبوو جەهل هات و سومەیەی بە ڕمێک کوشت.[٢٧٦][٢٧٧][٢٧٨] هەتاوەکوو پێغەمبەریش پارێزراو نەبوو لە دژایەتی قوڕەیش،[٢٧٩][٢٨٠] عەبدوڵڵای کوڕی عەمری کوڕی عاس دەگێڕێتەوە دەڵێت: لەو کاتەی پێغەمبەر نوێژی لە نزیک کەعبە دەکرد عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت هات و شانی پێغەمبەری گرت و جلەکەی لەملی هاڵاند و ویستی بیخنکێنێت، لەو کاتەدا ئەبووبەکر هات و لەپێغەمبەری دورخستەوە و گووتی: ئایا کەسێک دەکوژن کە دەڵێت خوای من تەنیا ئەڵڵایە و ئایەت و نیشانەی لەلای خواوە بۆ هێناون.[٢٨١][٢٨٢][٢٨٣][٢٨٤] زۆرترین ئەو کەسانەی دژایەتی پێغەمبەر و هاوەڵەکانیان دەکرد بریتیبوون لە: ئەبوو جەهل، ئەبوو لەهەب، ئەسوەد کوڕی عەبد یەغوس، حارس کوڕی قەیس کوڕی عەدی، وەلید کوڕی موغەیڕە، ئومەییە کوڕی خەلەف و عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت.[٢٨٥] تا کار گەیشتە ئەوەی پێغەمبەر دووعایان لێبکات و بڵێ: ئەی خوای گەورە تۆڵە لە ئەبوو جەهل، و عوتەبەی کوڕی ڕەبیعە، و شەیبەی کوڕی ڕەبیعە، و وەلیدی کوڕی عوتبە،و ئومەیەی کوڕی خەلەف،و عوقبەی کوڕی ئەبوو موعەیت و عیمارەی کوڕی وەلید بکەیتەوە.[٢٨٦][٢٨٧][٢٨٨][٢٨٩]
قوڕەیش هەوڵیاندا لەڕێگەی گفتوگۆوە محەممەد لەئیسلام پاشگەز بکەنەوە، عوتبەی کوڕی ڕەبیعەیان بۆ ئەو مەبەستە نارد کەیەکێک بوو لە سەرکردەکانی قوڕەیش، کاتێک گوێی لەقورئان بوو گەڕایەوە و بەقوڕەیشی گوت: بەقسەم بکەن واز لەو پیاوە بێنن هەرچی دەڵێت، سوێند بەخوا ئەوەی کەدەیڵێت داهاتوویەکی گەورەی دەبێت، خۆئەگەر عەرەب بەسەریدا سەرکەوتن ئەوا کەسانی تر کارەکەیان بۆ کردوون، بەڵام خۆئەگەر سەرکەوت بەسەر عەرەبدا ئەوا دەسەڵات و سەربەرزی ئەو دەسەڵات و سەربەری ئێوەیە.[٢٩٠][٢٩١] دواتر زۆر هەوڵیان لەگەڵدا سامان و سەرکردایەتییان خستە بەردەست بەڵام هەموو جارێک ڕەتیدەکردەوە.[٢٩٢] لەو کاتەدا محەممەد لەژێر پارێزراوی ئەبوو تالیبی مامیدا بوو، بۆیە قوڕەیش چەندین وەفدیان دەنارد بۆ لای و زۆر گلەییان لێدەکرد،[٢٩٣] تاوەکوو دژایەتی کردنی زیاتری قەومەکەی قورسبوو بەلایەوە و بەمحەممەدی گوت: برازای خۆم ئەوە خزمان هاتوون و ئەوە و ئەوەیان گوتووە، خۆم و خۆشت بپارێزە و داوای شتێک مەکە کە نەخۆم نەخۆت نەتوانین هەڵبگرین، ئەوەی کە خزمەکانت پێیان ناخۆشە مەیڵێ. پێغەمبەر وایزانی کە مامی چیتر پاڵپشتی ناکات و دەیداتە دەست قوڕەیش، و چیتر توانای پاراستنی نەماوە، لەو کاتەدا پێغەمبەر قسە بەناوبانگەکەی کرد و گوتی:ئەی مامە ئەگەر خۆر لەسەر شانی ڕاستم دانێن، مانگیش لەسەر شانی چەپم دانێن، واز لەو ئیسلامە ناهێنم تاوەکوو خوای گەورە سەریدەخات یان لەپێناویدا دەمرم.[٢٩٤][٢٩٥][٢٩٦][٢٩٧] دواتر محەممەد گریا، ئەبوو تاڵیب گوتی: برازای خۆم بەردەوام بە و ئەوەی پێت خۆشە بیکە، سوێند بەخوا هەرگیز ناتدەم بەدەستەوە.[٢٩٨][٢٩٩]
کۆچکردن بۆ حەبەشەدەستکاری
کاتێک نەھامەتی زیادی کرد لەسەر موسڵمانان پێغەمبەر محەممەد ڕێگەی پێدان کە کۆچ بکەن بۆ حەبەشە لە ساڵی ٦١٥ز بۆ لای پاشا ئەسحەمەی نەجاشی لەبەرئەوەی ستەمی لە کەس نەدەکرد، پێغەمبەر گوتی: زەوی حەبەشە پاشایەکی لێیە لەلای ئەو کەس ستەمی لێناکرێت تاوەکوو ئەو کاتەی خوای گەورە دەروتان لێدەکاتەوە.[٣٠٠][٣٠١] سەرەتا ١١ پیاو و ٤ ژن کۆچیان کرد[٣٠٢] لەسەرویانەوە عوسمانی کوڕی عەفان و خێزانەکەی،[٣٠٣] لەمانگی رەجەبی ساڵی پێنجی پێغەمبەرایەتی.[٣٠٤] ڕۆشتنی ئەوانە لەشەودا بوو بەنهێنی چوونە سەر دەریا بۆ بەندەری شعێبە، لەو کاتەدا دوو کەشتی دەڕۆشتن بۆ حەبەشە و ئەوانیش لەگەڵ ئەو دوو کەشتییە ڕۆشتن، کە ئەمە یەکەم کۆچککردنە لەئیسلامدا.[٣٠٥] دواتر نزیکەی ٨٠ پیاو و ژنی تر کۆچیان کرد بۆ حەبەشە، کە بەکۆچی دووەمی حەبەشە ناسراوە. لەدوای کۆکردن بۆ حەبەشە و بەدیاریکراوی لەرەمەزاندا، پێغەمبەر چووە حەرەم و دەستی بەنوێژ کرد، لەنوێژەکەدا سوورەتی نەجمی خوێند، پێشتر ئەوانە گوێیان لەقورئان نەبوبوو و بەردەوام بوون لەدروستکردنی ژاوەژاو لەکاتی قورئان خوێندندا،[٣٠٦] کاتێک ئایەتی فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا (نەجم:٦٢) (کوردی: کڕنوش ببەن بۆ خوای گەورە و هەر ئەو بپەرستن)[٣٠٧] خوێند و سوجدەی برد، هەموو ئەو قوڕەیشیانەی ئامادەبوون لە نزیک کەعبە سوجدەیان برد،[٣٠٨] تەنیا کەسێکی پیر نەبیت کە مشتە خۆڵێکی هەڵگرت و گوتی ئەوەندە بەسە،[٣٠٩] بەم هۆیەوە بڵاوبۆوە کەوا قورەیش موسڵمانبوون.[٣١٠] کاتێک دەنگۆی موسڵمانبوونی قورەیش بڵاوبۆوە بەشێک لەوانەی کۆچیان کردبوو گەڕانەوە بۆ مەککە، بەڵام دەرکەوت و هەواڵەکە ڕاست نییە، بۆیە بەشاراوەیی چوونە ناو مەککە و هەندێکیان لەژێر پارێزراوی کەسێکدا چوونە ناو مەککە دواتر گەڕانەوە بۆ حەبەشە و بەشێکی تری موسڵمانانیان لەگەڵ دەرچوو،[٣١١] ئەمەش کۆچکردنی دووەمە بۆ حەبەشە، بەم شێوەیە هەموو ئەو پیاوانەی کۆچیان کردبوو بۆ حەبەشە ٨٣ پیاوبوون. کاتێک قورەیش بینی هاوەڵانی محەممەد لە حەبەشە پارێزراون عەبدوڵڵای کوڕی رەبیعە و عەمری کوڕی عاسیان بە چەند دیاریەکەوە نارد بۆلای نەجاشی بەو مەبەستەی موسڵمانان دەربکات لەوڵاتەکەی، نەجاشی موسڵمانەکانی بانگکرد و جەعفەری کوڕی ئەبوو تالیب بەرگری لە موسڵمانان دەکرد، و بەشێک لە سوورەتی مەریەمی بۆ خوێندنەوە، نەجاشی و پیاوە ئاینییەکان گریان دوای گوێگرتن لەقورئان، دواتر نەجاشی گوتی: ئەو قورئانە و ئەوەی پێغەمبەر عیسا هێناویەتی لەیەک شوێنەوە هاتوون، بڕۆن سویند بەخوا هەرگیز موسڵمانەکانتان نادەم بەدەستەوە.[٣١٢][٣١٣] دواتر زۆربەی ئەوانەی کۆچیانکردبوو بۆ حەبەشە ڕۆیشتن بۆ مەدینە دوای ئەوەی ئیسلام لە مەدینەدا جێگیر بوو، هەندێکیان مانەوە تا دوای فەتحی خەیبەر ساڵی ٧ی کۆجی.[٣١٤]
گەمارۆدانی بەنی ھاشمدەستکاری
کاتێک قوڕەیش زانییان موسڵمانان پارێزراون لای نەجاشی حەبەشە، و دوای ئەوەی عومەر کوڕی خەتتاب و حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب ئیسلام بوون، و ئیسلام بڵاوئەبوویەوە لە نێو ھۆزەکاندا، ئەمە زۆربوو بەلایانەوە، کۆبوونەوە بۆ کوشتنی پیغەمبەر، قسەیان لەگەڵ بەنی ھاشم کرد و داوایان کرد بیدەن بە دەستەوە، ئەوانیش ڕازی نەبوون، و کاتێک قوڕەیش ئەمەیان زانی گەمارۆی بەنی ھاشمیان دا بەوەی کەس تێکەڵیان نەبێت و لەگەڵیان دانەنیشێت و ھیچ مامەڵەیەکیان لەگەڵ نەکات تا محەممەد ئەدەن بە دەستەوە. بۆ ئەمەش نوسراوێکیان نوسی و بە کەعبەدا ھەڵیان واسی.
دواتر پێنج لە سەرکردەکانی قوڕەیش ھەوڵیاندا کۆتایی بەو گەمارۆیە بھێنن، پاشان ئەبوتاڵیب کۆچی دوایی کرد لە ڕەمەزان یان شەوالی دەیەم ساڵی پێغەمبەرایەتی (٣ ساڵ پێش کۆچی)، قوڕەیش نەیانئەتوانی ئازاری پێغەمبەر بدەن ھەتا ئەبوتاڵیب کۆچی دوایی کرد، پاشان خەدیجەی خێزانی کۆچی دوایی کرد، پێغەمبەر زۆر خەمبار بوو بۆ لە دەستدانی مامی و ھاوسەرەکەی لەبەر ئەوە ئەو ساڵ ناونرا ساڵی دڵتەنگی.
دەرچوون بۆ تائیفدەستکاری
کاتێک قوڕەیش ئازاریان توند کرد لەسەر محەممەد و ھاوەڵەکانی دوای وەفاتی ئەبوتالیب مامی، محەممەد دەرچوو بۆ تائیف و داوای لێکردن بێنە ناو ئیسلامەوە، بەڵام ئەوان زۆر بە توندی ڕەتیان دایەوە و ڕازی نەبوون، پاشان محەممەد تائیفی بە جێ ھێشت و بە خەمباری گەڕایەوە بۆ مەککە لەبەرئەوەی کەس لە خەڵکی تائیف نەھاتن بە دەم بانگەوازەکەیەوە.
ئیسرا و میعراجدەستکاری
لە دوای گەشتەکەی تائیف، ڕووداوی ئیسرا و میعراج یان شەوڕەو ڕوویدا بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی، موسڵمانان بە سوننە و شیعەوە لەو باوەڕەدان، ئەم گەشتە لە مزگەوتی حەرامەوە بۆ مزگەوتی ئەقسا واتە شاری بیت المقدس بە سواری بوراق و بە ھاوەڵی جوبرەیل، لەوێ دابەزیوە و نوێژی کردووە، پاشان ئەو شەوە لە بیت المقدسەوە ڕۆیشتووە بۆ ئاسمانی دنیا، و لەوێ ئادەمی بینیوە وسڵاوی لێکردوە و ئەویش وەڵامی داوەتەوە، ھەر لە ئاسمان بەدیداری یەحیا و عیسا و یوسف و ئیدریس و ھاروون و موسا و ئیبراھیم گەیشتووە، پاشان بوراقەکە بەرزی کردۆتەوە بۆ لای خوا، و نوێژەکان لەو شەوەدا فەڕز کراون. بەپێی ڕای ئیبن ئیسحاق خوا تەنھا ئیسرای بە ڕۆحی پێغەمبەر کردووە، یان گەشتێکی ڕۆحی بووە، لە ھەمان کاتدا ھەندێ لە مێژوو ناسان وایدەبینن کە محەممەد بە ڕۆح و جەستەشی سەفەری کردووە. ھەر لەو ڕۆژەدا محەممەد بە ھۆزەکەی ڕاگەیاند بەڵام بە درۆیان خستەوە، باوەڕیان پێ نەکرد تەنھا ئەوان نەبێت کە باوەڕیان بە بانگەوازەکەی کردبوو وەک ئەبوبەکر.
بەیعەتی عەقەبەی یەکەم و دووەمدەستکاری
محەممەد لە وەرزی حەجدا بانگەوازی ھۆزە عەرەبەکانی دەکرد بۆ لای خوا، و لە ساڵی ١١ی پێغەمبەرایەتیدا بوو کە شەش لاوی یەسریب (مەدینە) ھاتن بۆ مەککە لە وەرزی حەجدا، و ئەو لاوانە بەڵێنیان بە پێغەمبەردا کە پەیامەکەی بگەیەننە ھۆزەکانیان لە کاتێکدا لای عەقەبە بوون، و لە وەرزی داھاتووی حەجدا، دوانزە پیاو ھاتن، پێغەمبەر بینینی و ئەوانیش موبایەعەیان داپێی ئەمەش بە موبایەعەی عەقەبەی یەکەم ناسراوە؛ و لەوەرزی سێیەمی حەجدا لە ساڵی ١٣ی پێغەمبەرایەتی، ساڵی ٦٢٢ز نزیکەی حەفتا کەسێک لە موسڵمانانی یەسرب (مەدینە) ھاتن بۆ حەج، و کە گەیشتنە مەککە پەیوەندی نھێنیان بە محەممەدەوە کرد و ڕێکەوتن لەسەر ئەوەی محەممەد و ھاوڕێکانی کۆچ بکەن بۆ مەدینە ئەمەش بە موبایەعەی عەقەبی دووەم ناسراوە.
کۆچکردن بۆ مەدینەدەستکاری
لە دوای بەیعەتی عەقەبەی دووەم، بارودۆخەکە توند بوو لەسەر موسڵمانان، پێغەمبەر ڕێگەی بە موسڵمانان دا کە کۆچ بکەن بۆ مەدینە، و لە مەککە تەنیا پێغەمبەر و ئەبووبەکر و عەلی کوڕی ئەبوتالیب مانەوە لەگەڵ ئەو کەسانەی لاواز بوون و توانای کۆچکردنیان نەبوو.
کاتێک قوڕەیش دەرچوونی موسڵمانانیان بینی، ترسان محەممەدیش دەربچێت، لە دارولنەدوە کۆ بوونەوە، و بڕیاری کوشتنی محەممەدیان دا، جوبڕەئیل ئەم ھەواڵەی گەیاند بە پێغەمبەر و پێی ڕاگەیاند لە شوێنەکەی نەخەوێت، محەممەد فەرمانی بە عەلی کرد بخەوێت لە جێگەکەی تا ئەمانەتەکانی لایەتی بیگەڕێنێتەوە پاشان بڕوات بە دوایاندا، پاش ئەوە پێغەمبەر چووە لای ئەبووبەکر و بەیەکەوە کۆچیان کرد و لە ڕۆژی دووشەممە دەی ڕەبیعولئەووەڵی ٦٢٢ز محەممەد خۆی چووە مەدینەوە لەگەڵ ئەبووبەکری ھاوەڵی، و پشتیوانان پێشوازییەکی گەرمیان لێ کرد.
خەلیفە عومەری کوڕی خەتاب ئەم بۆنەیەی کرد بە سەرەتای مێژووی ئیسلامی، بەڵام موحەڕڕەمی کرد بە سەرەتای ڕۆژژمێری کۆچیی لە جیاتی ڕەبیعولئەووەڵ لەبەر ئەوەی ویستی کۆچەکە لە موحەڕڕەمدا دەستی پێ کرد، بەڵام شیعە لەو بڕوایەدان کە ڕۆژژمێری کۆچی ھەر لە سەردەمی محەممەددا دانراوە.
ژیانی لە مەدینەدەستکاری
دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامیدەستکاری
یەکەم ھەنگاوی محەممەد لە مەدینە فەرمانی پێکردن بە کردنەوەی مزگەوت کە ناسراوە بە مزگەوتی پێغەمبەر، جێگەکەی بۆ ھەڵبژارد و دەستیان کرد بە بنیاتنانی مزگەوتەکە. مەدینە لە پێش گەیشتنی پێغەمبەر بەدەست ناکۆکی سەد ساڵەوە دەیناڵاند لە نێوان ھۆزە جیاوازەکانیدا، سەرکردەکانی مەدینە ھەستیان ئەکرد پێویستیان بە سەرکردەیەکی یەکگرتوو ھەیە کە پەیوەندیەکانیان ڕێک بخات و ناکۆکی نێوانیان نەھێڵێت، ئەمەش وای لێکردن محەممەد قبوڵ بکەن وەک سەرکردەی مەدینە و پاڵپشتی و پارێزگاری لە خۆی و کۆچکردووە موسڵمانەکان بکەن؛ و محەممەد برایەتی خستە نێوان کۆچکردووان و پشتیوانان، ھەر پشتیوانێک کۆچکردوویەکی ھەڵبژارد تا برای بێت و لەماڵەیدا بمێنێتەوە ئەمەش لە ھەنگاوێکدا بوو بۆ دروستکردنی پەیوەندی بەھێزی کۆمەڵایەتی لە نێوانیاندا و بۆ سڕینەوە ئەو دەمارگیریەی لە نێویاندا بوو. بەم شیوەیە پشتیوانان ماڵ و سەروەتیان بەش کرد لەگەڵ کۆچکردووەکانی برایاندا.
ھەروەھا محەممەد سەنەدێکی نوسیوە کە ناسرا بە دەستوری مەدینە، و لە سەنەدی ڕێکەوتنی نێوان ھۆز و تیرە جیاوازەکانی ناو مەدینە دەچوو و ئەرک و مافەکانی دانیشتوانی مەدینە دیاری کرا، و سەنەدەکە ٥٢ بەندی لە خۆگرتبوو، بیست و پێنج بەندیان تایبەت بوو بە کاروبارە تایبەتەکانی موسڵمانان بیست و حەوتیان پەیوەست بوون بە پەیوەندی نێوان موسڵمانان و خاوەن ئایین و دیانەتەکانی تر، و ئەم دەستورە ڕێگەی دەدا بە خاوەن ئاینەکانی تر لەگەڵ موسڵمانان بژین بە سەربەستی، ھەروەھا باس لە ھاوپەیمانی ھۆزە جیاوازەکان کرا بوو کاتێک مەدینە بکەوێتە بەر ھێرش، و دڵنیای سەربەخۆیی دارایی ھەر ھۆزێکی تیا دووپات کرابوویەوە. زۆربەی بت پەرستەکانی مەدینە ئیسلام بوون، تەنانەت سەرکردە گەورەکانیان وەک سەعدی کوڕی موعاز، تەنھا کەمایەتییەک مانەوە لەسەر بت پەرستی کە ئەوانیش کاریگەریان دیار نەبوو.
سەرەتای ناکۆکیی سەربازیدەستکاری
لەگەڵ سەرەتای بوونی موسڵمانان لە مەدینە، خاخامەکانی یەھوود لە بەنی قەریزە و بەنی قینقاع و بەنی نەزیر دەستیان کرد بە دوژمنایەتی محەممەد، و ھەندێک لە پیاوەکانی ئەوس و خەزرەج چوونە پاڵیان ئەوانەی لە سەرەوە خۆیان بە ئیسلام دەردەخست و پێچەوانەی ئەوەیان دەشاردەوە، ناونران بە دوو ڕووەکان، لە دوای ئەوە خوا فەرمانی جەنگی بە پێغەمبەر محەممەد کرد،[٣١٥] دەستی کرد بە ناردنی نوێنەر و سریە، چووە غەزاوە و شەڕی کرد خۆی و ھاوەڵەکانی، ژمارەی ئەو غەزایانەی خۆی بۆی دەرچوو ٢٧ غەزا بوو، لە ٩ غەزایاندا خۆی جەنگاوە، و ژمارەی سریەکانی ٤٧ سریەیە، و لە ھەموو ئەو غەزایانەیە محەممەد بە دەستی خۆی کەسی نەکووشتوە تەنھا ئەبی کوڕی خەلەف نەبێت.
یەکەمی سریەکان حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب بوو، لە مانگی ڕەمەزان لە سەری حەوتەم مانگی کۆچییدا، سی پیاو لە کۆچگردووان دەرچوون، ڕێگەیان لە کاروانێکی قوڕەیش گرت، بەڵام شەڕ ڕووی نەدا لە نێوانیان، پاشان سریەی عوبەیدەی کوڕی حاریس، و سریەی سەعد کوڕی ئەبی وەقاس ڕوویاندا، پاشان لە مانگی سەفەری سەری دوانزەیەم مانگی کۆچییدا، پێغەمبەر محەممەد دەرچوو بۆ یەکەم غەزا کە ئەویش غەزای ودان بوو، پاشان غەزاکانی بوات و عەشیرە و بەدری یەکەم ڕوویاندا.
لە ١٧ی ڕەمەزانی ساڵی ٢ی کۆچی بەرامبەر ئازاری ٦٢٤ز، غەزای بەدری گەورە ڕوویدا، و بە سەرکەوتنی موسڵمانان جەنگەکە کۆتایی پێ ھات، و لە ئەنجامی شەڕەکەدا ١٤ کەس لە موسڵمانان کوژران، و ٧٠ کەس لە بێ باوەڕەکان کوژران کە ئەبو جەھلیان لە نێودا بوو، و ٧٠ی تریان بە دیل گیران، ١٦ کەسیان لێ موسڵمان بوو، پاشن لە دواتردا محەممەد یەھوودەکانی بەنی قینقاعی کردە دەرەوە لە غەزای بەنی قینقاع، دوای ئەوەی گەمارۆی دان بەڵام وازی لێھێنان بێ ئەوەی بیان کوژێت فەرمانی پێ کردن بڕۆنە دەرەوە لە مەدینە.
قوڕەیش ھەوڵیاندا تۆڵەی غەزای بەدر بکەنەوە، دەرچوون لەگەڵ ژمارەیەک ھۆزەکاندا بە ٣٠٠٠ جەنگاوەر و ٢٠٠ سوارچاک و ٣٠٠٠ ووشترەوە، و لەو کاتانە ئەبووسوفیان کوڕی حەرب سەرکردایەتی ئەکردن، و کاتێک ھەواڵەکە گەیشت بە محەممەد خۆیان ئامادەکرد و پاشان دەرچوون، و غەزای ئوحد دەستی پێکرد لە ٧ی شەوالی ساڵی ٣ی کۆچی، سەرەتا شەڕەکە لە بەرژەوەندی موسڵمانان بوو، ڕم ھاوێژەکان وایانزانی شەڕەکە کۆتای پێ ھاتووە، بێ فەرمانی پێغەمبەریان کرد و شوێنەکەیان چۆڵ کرد، خالید کوڕی وەلید ئەوەی قۆستەوە و ھاوسەنگی جەنگەکە گۆڕا بە بەرژەوەندی قوڕەیش، و ئازارێکی زۆریان بە موسڵمانان گەیاند و لەم شەڕەدا حەممزەی مامی پێغەمبەر کوژرا.
لە ٨ی شەوال محەممەد دەرچوو بۆ غەزای حەمڕا لئەسەد بەڵام بێ ڕوودانی جەنگ گەڕایەوە بۆ مەدینە، لە کاتێکی دواتردا غەزای بەنی نەزیڕ ڕوویدا لەگەڵ یەھوودەکانی بەنی نەزیر دوای ئەوەی غەدریان کرد بە شکاندنی پەیماننامەکە و ھەوڵی کوشتنی پێغەمبەریان دا.
گەمارۆدانی مەدینەدەستکاری
دوای ئەوەی بەنی نەزیر کرانە دەرەوە لە مەدینە و ڕۆیشتن بەرەو خەیبەر، خەڵکیان نارد بۆ لای قوڕەیش و ھانیان دان بۆ شەڕکردن لەگەڵ محەممەد، ڕێکەوتن لەگەڵیان، قوڕەیش ٤٠٠٠ کەس و ٣٠٠ سوارچاکیان کۆکردەوە، کۆمەڵێکی تریش لە ھۆزەکان چوونە پاڵیان و ھەموویان نزیکەی ١٠٬٠٠٠ کەس بوون و ناونران بە ئەحزاب، و سەرکردەکەیان ئەبووسوفیان بوو، لە ئەنجامدا شەڕی خەندەق یان شەڕی ئەحزاب کەوتەوە، لە شەوالی ساڵی ٥ی کۆچییدا، و کاتێک محەممەد بە ھەواڵەکەی زانی بە ڕاوێژکردن بە سەلمانی فارسی ھەستان بە ھەڵکەندنی خەندەق لە شارەکەدا، و قوڕەیش و ئەحزابەکانی لەگەڵیان بوون گەمارۆیەکی توندی شارەکەیان دا، تا ڕەشەبایەکی توند ھات بە سەر سەربازگەکانی ئەحزابدا و چۆڵیان کرد.
پاشان موسڵمانان لە غەزای بەنی قەریزەدا، گەمارۆی بەنی قەریزەیان دا تا خۆیان دا بە دەستەوە.
ڕێکەوتنی حودەیبیەدەستکاری
لە مانگی زیلعەقدەی ساڵی ٦کۆچی بەرامبەر ٦٢٨زاینی، محەممەد فەرمانی کرد بە شوێنکەوتووەکانی ئامادەکاری بکەن بۆ مەناسکی عومرە لە مەککە، دوای ئەوەی لە خەونیدا بینی خۆی و ھاوەڵەکانی چوونە مزگەوتی حەرامەوە، ڕۆژی دووشەممە دەرچوون بە بێ چەک تەنھا چەکی گەشتیار نەبێت، و کاتێک قوڕەیش بەوەیان زانی، بڕیاریان دا نەھێڵن بچێتە کەعبەوە، ٢٠٠ سوارچاکیان بە سەرکردایەتی خالیدی کوڕی وەلید نارد بۆ ڕێگەی سەرەکی مەککە، بەڵام محەممەد ڕێگەیەکی سەختتری ھەڵبژاردبوو بۆ ئەوەی ڕووبەڕوویان نەبێتەوە، تا گەیشتە حودەیبیە لە دووری ٩ میل لە مەککەوە، پاشان ووتوێژ کەوتەوە لە نێوان موسڵمانان و قوڕەیشدا.
لە ئەنجامدا ڕێکەوتنی حودەیبیە کەوتەوە و ڕێکەوتن لەسەرئەوەی موسڵمانان ئەو ساڵە عومرە نەکەن و ساڵی دواتر بگەڕێنەوە، ھەروەھا موسڵمان ھەر یەکێک بگەڕێننەوە ئەگەر بێ مۆڵەت لە مەککەوە بڕوات بۆ ناویان، بەڵام قوڕەیش ئەوە ناگەڕێننەوە ئەگەر لە مەدینەوە بڕوات بۆ ناو ئەوان، و ڕێکەوتن لەسەر ئەوەی ئەم پەیماننامەیە ماوەی ١٠ ساڵ کاری پێ بکرێت.
لە ئەنجامی ئەم ڕێکەوتنەدا، محەممەد ھەستا بە ناردنی نوێنەر بۆلای پاشاکانی جیھان، و بانگی کردن بۆ ئیسلام بوون، یەکەم پەیامبەری نارد بۆلای نەجاشی پاشای حەبەشە، کاتێک نوسراوەکەی پێ گەیشت، خستیە سەر چاوی و ھاتە سەر زەوی بۆی، موسڵمان بوو، و پەیامبەری نارد بۆ لای قەیسەر ھەرقلی پاشای ڕۆم، و بۆ لای کیسرای پاشای فارس، کە نووسراوەکەی دڕاند، ھەروەھا پەیامبەری نارد بۆ لای مقوقسی پاشای میسر، ھەروەھا چەندین نوێنەری تری نارد.
غەزای خەیبەر و مۆتەدەستکاری
دوای ئەوەی لای قوڕەیشی ئاسایش کرد بە ھۆی حودەیبییەوە، محەممەد ویستی لە یەھوود بپرسێتەوە لەبەرئەوەی ھۆزەکانیان کۆکردەوە لە شەڕی ئەحزابدا، لە مانگی موحەڕەمی ساڵی ٧ی ک دەرچوو لە غەزای خەیبەردا، بە شێوەیەکی نھێنی، یەھوودی بە ھەواڵەکەیان زانی و خۆیان بۆ ئامادەکرد، و موسڵمان ڕۆیشتن قەڵا لە دوای قەڵا فەتحیان ئەکرد، و محەممەد ئەیویست یەھوود دەربکات لە خەیبەر بەڵام لەگەڵیان ڕێکەوت لەسەر ئەوەی ساڵانە نیوەی بەروبوومەکەیان بدەن بە موسڵمانان.
پاشان دوای ٨ مانگ، محەممەد لە زیلعوقدەی ساڵی ٧ک، دەرچوو بۆ عومرە بەو پێیەی لە ڕێکەوتنی حودەیبیە ڕێکەوتبوون لەسەری لەگەڵ قوڕەیشدا.
لە جەمادی یەکەمی ساڵی ٨ک، غەزای مۆتە ڕوویدا لە باشووری ئوردن، کە ھۆکەی کوژرانی پەیامبەرەکەی پێغەمبەر بوو کە ناربووی بۆ پاشای بەسڕە تا بانگی بکات بۆ ئیسلام، محەممەد سوپایەکی ٣٠٠٠ کەسی نارد و لە بەرامبەریاندا سوپای ڕۆم ھەبوو بە سەرکردایەتی ھەرقل و ١٠٠٬٠٠٠ جەنگاوەرەوە، و لە ئەنجامی شەڕەکەدا موسڵمانان کشانەوە.
فەتحی مەککەدەستکاری
لە ئەنجامەکانی ڕێکەوتنی حودەیبیە، ھۆزی خزاعە ھاتنە ھاوپەیمانییەکەی محەممەدەوە، و بەنوبەکر چوونە ھاوپەیمانییەکەی قوڕەیشەوە، و بەنی بەکر و خزاعە شەڕ و کوشتاری سەردەمی نەزانی لە نێوانیاندا بوو، ماوەیەک بە ئیسلامەوە سەرگەرم بووبوون و پاشان شەڕ لەنێوانیان دەستی پێکردەوە، و قوڕەیش یارمەتی بەنوبەکریان دا، بەمەش کۆتایی بە ڕێکەوتنەکەیان لەگەڵ موسڵمانان ھات، پێغەمبەر محەممەد سوپای کۆکردەوە و نزیکەی ١٠٬٠٠٠ جەنگاوەر بە ڕێکەوتن لە ١٠ی ڕەمەزانی ساڵی ٩ک، و چوونە مەککەوە و فەتحیان کرد، و سوپاکە گەیشتە کەعبە، چوونە مزگەوتەکەوە، و ئەو ٣٦٠ بتەی لە دەوری ماڵەکە بوو ڕوخاندیان.
ناکۆکی لەگەڵ ھۆزە عەرەبییەکاندەستکاری
ماوەیەکی کەم دوای فەتحی مەککە، ھۆزەکانی ھوزان و سەقیف و لەگەڵ ھەندێکی بەنی ھیلال ڕێکەوتن لەسەر شەڕکردن لەگەڵ موسڵمانان، کاتێک محەممەد ئەوەی بیست دەرچوو لە مەککە لە غەزای حەنیندا لە ڕۆژی شەممە ٦ی شەوالی ساڵی ٨ک، و ١٢٬٠٠٠ جەنگاوەر لەگەڵی دەرچوون، و موسڵمانان لە ئەنجامدا سەرکەوتن و زۆربەی ھۆزی ھوزان ھەڵھاتن بۆ تائیف.
دوای غەزای حەنین و لە ھەمان کاتدا، محەممەد بەرەو تائیف ڕۆیشت بۆ دەرکردنی ھوزان و سەقیف، و غەزای تائیف ڕوویدا لە نێوانیان، سوپای ئیسلامی گەمارۆیان دان ماوەی ٤٠ ڕۆژ، پاشان وازیان لێ ھێنان.
لە ڕەجەبی ساڵی ٩ک، غەزای تەبوک ڕوویدا کە دوایین غەزای پیغەمبەر محەممەد بوو، دوای ئەوەی ھەواڵیان پێ گەیشت لە وڵاتی ڕۆمەوە کە پاشای ڕۆم و ھاوپەیمانە عەررەبەکانی، سوپایەکیان پێک ھێناوە بۆ ھێرش بردنە سەر دەوڵەتی ئیسلامی، موسڵمانان سوپایەکیان پێک ھێنا لە ٣٠٬٠٠٠ جەنگاوەر بە ھاوڕێیەتی ١٠٬٠٠٠ سوارچاک، بەڵام لەبەر دووری ڕێگەکاکە و توندی گەرماکە تووشی سەختی بوون و کە گەیشتنە تەبووک، ٢٠ شەو تیایا مانەوە، و کاتێک ڕۆمان و ھاوپەیمانەکانیان ھەواڵی کشانی سوپای ئیسلامییان بیست ترسان و جیابوونەوە لە ناو سنووری وڵاتەکەیان، و موسڵمانان تەبووکیان بە جێ ھێشت، و گەڕانەوە بەرەو مەدینە لە ڕەمەزانی ساڵی ٩ک.
لە دوای ئەوە، وەفدێکی سەقیف ھاتن بۆ مەدینە و ئیسلام بوون، ھەروەھا چەندین وەفد لە ھۆزە عەرەبیەکانەوە ئەھاتن بۆ مەدینە و ئیسلام بوونی خۆیان ڕائەگەیاند و نزیکەی ٧٠ وەفد ھاتن لە نێوان ساڵەکانی ٩ک و ١٠کدا، بە شێوەیەک کە ساڵی ٩ک ناونرا بە ساڵی وەفدەکان.
حەجی ماڵاواییدەستکاری
لە زیلعەقدەی ساڵی ١٠ک، پێغەمبەر محەممەد ویستی حەج بە ئەنجام بگەیەنێت، دوای ئەوەی ٩ ساڵی لە مەدینە بەسەربرد بێ ئەوەی حەج بکات، مەدینە زۆر دڵخۆش بوون پێی، و ناونرا بە حەجی ماڵاوایی یان حەجی ئیسلام، لەبەرئەوەی ماڵاوایی لە خەڵک کرد تێیدا و دوایین حەجی بوو، و لەبەرئەوەی باسی ئەو شتانەی بۆ کردن کە حەرام یان حەڵاڵن، لە ڕۆژی ٢٥ی زیلعەقدەی ساڵی ١٠کۆچی، محەممەد دەرچوو بەرەو مەککە لەگەڵ نزیکەی ١٠٠٬٠٠٠ موسڵمانی ژن و پیاودا.
چووە مەککەوە لە ڕۆژی یەکشەممە ٤ی زیلحەجە، و چووە مزگەوتی حەرامەوە، دوای ئەوەی مەناسیکەکانی حەجی ئەنجامدا، ووتاری حەجی ماڵاوایی دا. لەم ھەڵوێستەدا و لەسەر شاخی عەرەفە، ئەم ئایەتە قورئانییە دابەزی حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالْدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالأَزْلاَمِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (مائیدە:٣) (کوردی: ئەمڕۆ ئاین و بەرنامەکەتانم بەکۆتایی گەیاند و نازو نیعمەتی خۆمم بۆ تەواو کردن و ڕازیم بەوەی کە ئیسلام ببێتە بەرنامەو دین و ئاینتان)[٣١٦] لەگەڵ ئەوەی شیعە باوەڕیان وایە ئەم ئایەتە لە کاتێکی تردا دابەزیووە.
کۆچی دواییدەستکاری
یەکەم شت کە پێغەمبەر محەممەد زانی کاتی وەفاتی نزیک بۆتەوە ئەوە بوو کە لە فەتحی مەککەدا سورەتی نەسری بۆ دابەزی إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (نەسر:١) (کوردی: کاتێ یارمەتی و کۆمەکی خوا دێت، شاری مەککە ڕزگار دەکرێت و دەرگای ئازادی واڵا دەکرێت).[٣١٧] لە کۆتاییەکانی مانگی سەفەری ساڵی ١١ی کۆچی، محەممەد توشی تایەکی بەھێز بوو، و نەخۆشییەکەی لێی توند بوو، و مۆڵەتی لە خێزانەکانی وەرگرت تا لە ماڵی عائیشەی کچی ئەبووبەکر بمێنێتەوە.
و پێغەمبەر نوێژی بە موسڵمانان دەکرد کاتێک نەخۆش بوو ١١ ڕۆژ و کاتێک نەخۆشییەکەی بە تەواوی قورس بوو فەرمانی بە ئەبووبەکر کرد نویژیان پێ بکات، و ١٣ ڕۆژ دوای نەخۆشییەکەی کۆچی دوایی کرد لە ڕۆژی دووشەممە ڕەیبعولئەوەلی ساڵی ١١ی کۆچی و لە تەمەنی ٦٣ ساڵیدا کە ئەم ڕێکەوتەش بەرامبەرە لەگەڵ ٨ی حوزەیرانی ٦٣٢ز، لە ماڵی عائشە نێژرا لە تەنیشت مزگەوتی پێغەمبەر.
پاش وەفاتیدەستکاری
لە دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر محەممەد موسڵمانان جیاواز بوون لەسەر ئەو کەسەی جێ نشینی بێت، کۆمەڵێک موسڵمانان کۆ بوونەوە لە سەقیفەی بەنی ساعدە، سەعدی کوڕی عوبادە خۆی پاڵاوت بۆ ئەو مەبەستە و پشتیوانان پشتگیریان کرد، لە ھەمان کاتدا عومەری کوڕی خەتتاب ئەبوبەکری سدیقی دەستنیشانکرد بۆ ئەو مەبەستە، بەپێی ئەوەی کۆچکردووەکان لە پێشترن بۆ جێ نشینی، ئەمەش پشتگیری ھەموو موسڵمانانی لەسەر بوو کە لەویا کۆ بووبونەوە، لە ھەمان کاتدا کۆمەڵێک لەو موسڵمانانەی کە لەو کاتەدا سەرگەرمی کفن و دفنی پێغەمبەر بوون دوایی ناڕازیبوون، سووربوون لەسەر ئەوەی عەلی کوڕی ئەبوتالیب جێ نشین بێت لەبەر ئەو نزیکایەتیەی ھەیەتی لەگەڵ پێغەمبەر.[٣١٨]
دوای جێگیر بوونی دۆخەکە بۆ ئەبوبەکر، ئیشی کرد لەسەر پارستنی ئیسلام و دژایەتی کردنی ئەوانەی لە ئیسلام پاشگەز بوونەوە پاش کۆچی دوایی پێغەمبەر، و ھەروەھا ئەوانەی لەناوبرد کە بانگەوازی پێغەمبەرایتیان ئەکرد، ئەمەش ناسراوە بە شەڕی ڕەدە؛ و ئەبوبەکر ھەستا بە ناردنی ھێزی سەربازی بۆ ناوچە جیاوازەکان. لە سەردەمی دووەم جێ نشیندا عومەری کوڕی خەتاب و تەنھا لە ماوەی دە ساڵدا وڵاتی نێوان دوو ڕووبار و وڵاتی فارس و شام و میسر فەتح کرا و دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدین دامەزرا.
موعجیزەکانیدەستکاری
موسڵمانان ھەموو لەو باوەڕەدان، کە گەورەترین موعجیزەی پێغەمبەر محەممەد قورئانە، پاشان زۆربەیان موعجیزەی تر دەسەلمێنن کە لە کتێبەکانی فەرموودەدا ھاتووە.
قورئاندەستکاری
بەپێی بیروباوەری موسڵمانان، قورئان موعجیزەی سەرەکی پێغەمبەر محەممەدە کە بە درێژایی سەردەمەکان کەس نەیتوانیووە ھاوشێوەی ئەوە بھێنێت لەگەڵ ئەو تەحەدایەی لە قورئاندا ھاتووە، قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآَنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا (ئیسرا:٨٨) (کوردی: ئەی محمد پێیان بڵێ: سوێند بە خوا ئەگەر ھەموو ئادەمیزادو پەریەکان کۆ ببنەوەو (ھەوڵی بەردەوام بدەن تا) قورئانێکی وەکو ئەمە دانێن و بیھێننە (مەیدان) ناتوانن کاری وابکەن و ناتوانن لە وێنەی بھێنن، ئەگەر چی ھەموو لایەکیان ببنە پشتگیرو یارمەتیدەری یەکتر).[٣١٩] بە زۆری ئیعجازی قورئان لە ڕەوانبێژی و ڕوون بێژییەکەیاتی، و ئیعجازی زمانەوانی یەکەم و گرنگترین ھۆکارەکانی ئیعجازی قورئانە، کە چەندیین ڕوو دەگرێتەوە، لەوانە باشی دانانەکەی و کۆبوونەوەی وشە و ڕەوانبێژییەکانی، و ئەو وێنە ڕێکخستنە سەیر و شێوازە نامۆیەی کە جیاوازە لە شێوازی قسەکردنی عەرەب و پەیڕەوەکانی ڕێکخستن و داڕشتنی کە لە پێش و دوایدا ھاوشێوەی نەبووە. لە ڕووەکانی تری ئیعجازەکەی ئەو ھەواڵانەیە کە لە پەنھاندا ھاتووە، و ھەوألی سەدەکانی ڕابردوو و پێشینەکان، و لەم دواییانەدا بزوتنەوەیەک دروست بووە باوەڕیان بە ئیعجازی زانستی ھەیە لە قورئاندا، و ئەو ئایەتانە ڕوون دەکاتەوە کە بیرۆکە زانستییەکانی ئاشکرا نەبوون تەنھا دوای ماوەیەکی دوور و درێژ نەبێت لە دەرکەوتنی قورئان.
لەتکردنی مانگدەستکاری
موسڵمانانی سوننە کۆن لەسەر ئەوەی موعجیزەی لەتکردنی مانگ ڕوویداوە بۆ پێغەمبەر محەممەد وەک یەکێک لە موعجیزە تاکەکان، ئەمەش لە پێش کۆچکردندا بووە بۆ مەدینە، عەبدوڵڵا کوری مەسعود ئەڵێت؛ مانگ بوو بە دوو لەتەوە لەسەردەمی پێغەمبەردا بە شێکی لەسەر شاخەکە و بەشێکی ئەولاتر، پێغەمبەر ووتی شایەت بن، ھاوەڵ دانەرەکان ووتیان ئەمە جادووە. لەمەشدا ئایەتێکی قورئان ھاتۆتە خوارەوە، اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ (قەمەر:١) (کوردی: ڕۆژی قیامەت نزیک بۆتەوە و مانگیش لەت بوو).[٣٢٢]
دەربارەی جیھانی نادیاردەستکاری
لەو ھەواڵانەی پێغەمبەر دەربارەی جیھانی نادیار ھەیبوو، ڕۆژی غەزای بەدر بوو، و ھەواڵەکانی دەربارەی حەسەنی کوڕی عەلی کوڕی ئەبوتالیب بەوەی کە خوا ئاشتی پێ دەخاتە نێوان دوو کۆمەڵەی موسڵمانان، و ھەواڵی دەربارەی ئەوەی فاتیمەی کچی یەکەم کەس دەبێت لە خیزانەکەی بە دواییدا وەفات دەکات، ھەروەھا ھەواڵ و زانیاری دەربارەی چەندیین ڕووداوی تر داوە.
ھاتنی ئاو لە نێوان پەنجەکانیدەستکاری
کتێبەکانی فەرموودە و ژیاننامە باسی ڕووداوی دەرچوونی ئاو دەکەن لە نێوان پەنجەکانی پێغەمبەر محەممەدەوە و لە پێش ئەو بۆ ھیچ کەسێک ڕووی نەداوە، و لە چەند جێگەیەکدا ئەمە دووبارە بۆتەوە، و تەنانەت زانایانی موسڵمانان ئەو ئاوە بە باشترین ئاو دەژمێرن.
قسەکردنی لەگەڵ گیانەوەر و بێ گیاندادەستکاری
لە نموونەی ئەمەش بیستنی دەنگی تەسبیحی چەو بووە لە دەستییدا، و ھەروەھا سڵاو لێکردنی لەلایەن درەخت و بەردەوە پیش ئەوەی بنێردرێت بە پێغەمبەر، و ڕۆیشتنی درەخت بۆی، و ناڵەی قەدی ئەو درەختەی ووتاری لەسەر ئەدا کاتێک مینبەرەکەی بۆ دروستکرا، لە ئامێزی گرت و قسەی بۆ کرد، و لە موعجیزەکانی لەگەڵ گیانەوەراندا، بەسەرھاتی ئەو ووشترەیە کە سکاڵای کرد لە زۆری ئیش و کەمی ئالەف، ھەروەھا چەندین ڕووداو و بەسەرھاتی تر.
ھاوکات لەگەڵ ئەم موعجیزانەدا پێغەمبەر محەممەد چەندیین موعجیزەی تری ھەیە لە چاککردنەوەی نەخۆش و بەرەکەت و ڕووداو و بەسەرھاتی تر…
ژیانی تایبەتیدەستکاری
خێزانەکانیدەستکاری
خێزانەکانی محەممەد لە ئیسلامدا بە دایکەکانی باوەرداران ناسراون، و لە ژمارەی خێزانەکانییدا جیاوازی ھەیە لەسەر دوو ووتە، یەکێکیان ئەڵێت دوانزەن یان یانزەن، و ھۆی جیاوازیەکەش لە ماریە قبتییدایە، ئەوەی لەسەری ڕێکەوتوون لە یانزە خێزانەکەی، شەشیان قوڕەیشین، ئەوانیش؛ خەدیجە کچی خوەیلد، سەودە کچی زەمعە، عائیشە کچی ئەبووبەکر، حەفسە کچی عومەر، ئوم سەلەمە، ئوم حەبیبە. خێزانە عەرەبییەکانی لە بێجگە لە قوڕەیش چوارن، ئەوانیش؛ زەینەب کچی جەحش، جوەیریە کچی حارس، زەینەب کچی خوزیمە، مەیموونە کچی حارس، و یەکێکیان عەرەب نیە ئەویش سەفییە کچی حویەی لە بەنی ئیسرائیلە، و ماریە قبتی ئەمێنێتەوە کە لە میسرەوەیە، و کاتێک محەممەد خۆی لە ژیاندا بووە دووان لە خێزانەکانی وەفاتییان کرد ئەوانیش خەدیجە کچی خوەیلد و زەینەب کچی خوزیمە بوون.
مناڵەکانیدەستکاری
محەممەد سێ کوڕ و چوار کچی ھەبووە، دایکی ھەموویان خەدیجە کچی خوەیلد بوو بێجگە لە ئیبراھیم ئەو لە ماریە بوو، و ھەموو مناڵەکانی خۆی لە ژیاندا بوو وەفاتیان کرد بێجگە لە فاتیمە، مناڵە کوڕەکانی ئەمانە بوون؛ قاسم (کە بووە بە نازناو بۆی (ئەبووقاسم) و لە تەمەنی دوو ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە) و عەبدوڵڵا و ئیبراھیم (ساڵ و نیوێک لە مەدینە ژیا)، مناڵە کچەکانی ئەمانەبوون؛ زەینەب و ڕوقیە و ئوم کەلسوم و فاتیمە، بەڵام شیعە فاتیمە بە تەنھا کچی محەممەد دادەنێن، و سێ کچەکەی تر دەڵێن تەنھا لە ماڵی پێغەمبەردا گەورەبوون، و لە ڕاستیشدا ئەوان کچی ھالە کچی خوەیلدی خوشکی خەدیجە بوون،
زەینەب پێش کۆچ ژیانی خێزانی پێکھێنا لەگەڵ ئەبووعاس کوڕی ڕەبیع، بەڵام ڕوقیە و ئوم کەلسوم خێزانی ھاوسەرییان لەگەڵ عوسمان کوڕی عەفان پێک ھێنا یەک لە دوای یەکتر، و فاتیمە ژیانی خێزانی پێکھێنا لەگەڵ عەلی کوڕی ئەبوتالیب لە نێوان ھەردوو غەزای بەدر و ئوحود، و ھیچ کام لە کچەکانی مناڵیان نەبوو تەنھا فاتیمە نەبێت، و مناڵەکانی حەسەن و حوسەین و زەینەب و ئوم کەلسوم بوون.
موالی و خزمەتکارەکانیدەستکاری
محەممەد چەند موالییەکی ھەبوو، لەوانە؛ زەید کوری حاریسە (پێغەمبەر لە خۆی گرتبوو پێش ئیسلام) و کورەکەی ئوسامە، و سوبان کوری بجدد و ئەبوھیند، و ئەبولبابە، و ئەبوڕافع، و لە ژنان ماریە قبتی بوو (لەگەڵ بوونی جیاوازی لەسەر ئەوەی کردوویەتی بە خیزانی یان نا) و ڕیحان کچی زەید، و خزمەتکارەکانی ئەنەسی کوری مالیک بو ھەروەھا ئەمانەش خزمەتیان ئەکرد، بیلال کوری ڕەباح، عەبدوڵلا کوری مەسعوود و ئەبووزڕی غەفاری و ئەوانی تر.
شێوەیدەستکاری
موسڵمانان ھەستاون بە کۆکردنەوەی ئەوەی وەسفی پێغەمبەرەکەیان ئەکات کە لە ھاوەڵەکانەوە بە میرات بۆیان ماوەتەوە لە کتێبەکانی شەمائلدا، و ناودارترینی ئەم کتێبانەش شەمائلی محەممەدییە کە ترمزی دایناوە، و فەرموودەیەکی زۆری داناوە لە وەسفی پێغەمبەردا؛[٣٢٣]
- جەستەی: بەشکۆ و بەرز بووە،[٣٢٤] نە بەرز بووە و نە کورت،[٣٢٥] بەڵام لە بەرزییەوە نزیک بووە، ڕەنگی گوڵی بووە،[٣٢٤] نە سپی بووە نە ئەسمەر.[٣٢٦]
- سەر و قژی: سەری گەورە بووە، سەری بەرز، و قژی زۆر ڕەش بووە،[٣٢٧] قژی نە لوول بووە و نەخاو، کاتێک وەفاتی کردووە لە سەر و ڕیشیدا ٢٠ تاڵی سپی نەبووە.[٣٢٨][٣٢٩][٣٢٩]
- دەست و قۆڵی: قۆڵی درێژ بووە، زۆر موودار بووە، دەست و قاچی ئەستوور بووە، پەلەکانی درێژ و جومگەکانی بەھێز بووە.[٣٣٠]
- شان و سنگ و سکی: شانەکانی فراوان بوون، زۆر موودار بووە و سنگی بەرز بووە، و سنگی پان بووە.[٣٣٠][٣٣١]
- نیشانەی پێغەمبەرایەتی: نیشانەیەکی سوور وەک ھێلکەی کۆتر، یان وەک ھیلال، چەند موویەکی کۆبووەوەی تیابووە لە نێوان شانییدا، و ئەمەش لە نیشانەکانی پێغەمبەرایەتی بووە بەپێی بیروباوەری موسڵمانان.[٣٣٢]
- ڕووخسار و ناوچەوانی: ڕووخساری ڕیک بووە، زۆر بە تەواوی بازنەیی نەبووە، ناوچەوانی فراوان بووە.[٣٣٠][٣٣١][٣٣٣]
- چاو و برۆی: چاوی زۆر ڕەش بووە، لە سپیاییەکەیدا سووری ھەبووە، و چاوەکانی زۆر فراوان بووە، و برۆکانی بەھێز و کەوانەیی بووە، و بە نەرمی بە یەک گەیشت بوونەوە.[٣٢٨][٣٣١][٣٣٤]
- لوت و دەمی: لووتی ڕێک بووە، و دەمی گەورە بووە، و دانەکانی ناسک و ڕێک بوون.[٣٣١][٣٣٥][٣٣٦]
- قاچەکانی: قاچەکانی گەورە بوون، ھەموو پێی لەسەر زەوی دادەنا[٣٣٧][٣٣٨]
پێداویستی و ئاسارەکانیدەستکاری
لە خووی پێغەمبەر بوو کە ناوی شتومەک و چەک و پێویستییەکانی ئەنا،[٣٣٩] ناوی ئاڵاکەی عیقاب بوو، و ناوی شمشێرەکەی شەڕی پێ ئەکرد زولفەقار بوو، و ھەروەھا شمشێری تری ھەبوو وەک ڕسوب و قەزیب، و ناوی کەوانەکەی کتوم بوو، و ووشترەکەی ناوی قەسوا بوو، بەو شێوەیە ھەموو شتەکانی ناو نابوو، و موسڵمانان زۆر لە کەرەستەکانیان پاراست ووە بە درێژایی مێژوو، لە میسر لە مزگەوتێک ئاسەواری پێغەمبەر ھەبوو لە باشووری قاھیرە، تا کاتی فەتحی عوسمانی ساڵی ١٥١٧ز، کاتێک سوڵتان سەلیمی یەکەمی عوسمانی چووە قاھیرەوە، ھەموو ئاسەوارەکانی پیغەمبەری لەگەڵ خۆی برد بۆ ئەستەنبوڵ، و ھەتا ئێستا لە مۆزەخانەی بابی عالی لە ئەستەنبوڵ پارێزراون.[٣٤٠]
بەڵام ئەوەی لە ئاسەواری پێغەمبەر بوو لە مەککە و مەدینە، موسڵمانان پاراست بوویان تا کاتی دەرکەوتنی بزوتنەوەی وەھابی لە نەجد لە سەردەمی خەلافەتی عوسمانی، کە وەھابییەکان دوای ئەوەی دەستیان گرت بەسەر حیجازدا، زۆربەی ئاسەوارەکانی پێغەمبەریان لەناوبرد بە بانگەوازی ترسی دروست بوونی ھاوەڵ دانان،[٣٤١]، ئەمەش وایکرد زۆربەی زانایانی سوننە و شیعە بانگەوازی پێویست بوونی پارێزگارییان کرد بۆ ئەوەی کە ماوەتەوە و ڕێگە نەدریت لەناو ببرێت[٣٤٢][٣٤٣][٣٤٤] لەو ئاسارانەی ڕوخێنران؛ مزگەوتی بەنی قەڕیزە بوو، کە پێغەمبەر محەممەد تێیدا نوێژی کرد کاتی گەمارۆدانی بەنی قەڕیزە لەبەر خیانەتەکەیان، مزگەوتی ئەبووبەکری سدیق، و شوینی لە دایکبوونی محەممەد، و شوێنی ژیانی لە مەککە، و باخی ھاوەڵ سەلمانی فارسی، و ماڵی ھاوەڵ ئەبوو ئەیووبی ئەنساڕی، و بیری عەینول زەرقا، و بیری ئەریس و بیری حاء.[٣٤٤][٣٤٥][٣٤٦]
تێڕوانینەکان لەسەر کەسایەتیی محەممەددەستکاری
تێڕوانینی موسڵماناندەستکاری
بەپێی زانیارییە ئیسلامییەکان، محەممەد بەڕێزترین دروستکراو و پێشەوای ھەموو مرۆڤایەتییە، و دوایین پێغەمبەری خوایە، باوەڕبوون پێی و باوەڕ بە پێغەمبەرێتییەکەی پێویستە لەسەر ھەموو موسڵمانان و باوەڕ بە بێ ئەوە تەواو نابێت و ئیسلام ڕاست نابێت لەگەڵ ئەم بڕوایەدا نەبێت، گوێڕایەڵ بوون بۆی و ڕازی بوون بە فەرمانەکانی پێویستە لەسەریان، بەوەی کە گوێڕایەڵییە بۆ خوا؛ و پەیڕەوکردنی ڕەوشتەکانی.
ئیسلام خۆشویستنی محەممەد بە یەکێک لە ئوسوڵەکانی ئیسلام و یەکێک لە مەرجەکانی ڕاستی باوەڕ دادەنێت، موسڵمانان ڕێزێکی زۆریان لێناوە، و بە ڕێژەیەکی زۆر مناڵەکانیان بە ناوی محەممەد ناو دەنێن، کە ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن، محەممەد بەربڵاوترین ناوە لە جیھاندا، و زۆرترین ناو بووە بۆ ناونانی لەدایکبووە نوێکان لە بەریتانیا ساڵی ٢٠٠٩. زۆربەی موسڵمانان لە ھەموو وڵاتە ئیسلامییەکاندا ڕاھاتوون بە ئاھەنگ گێڕان بە یادی لەدایکبوونی پێغەمبەر محەممەد لە سەدەی شەشی کۆچی بەرامبەر دوانزەی زایینییەوە، کۆڕ ئەبەستن بۆ گوێگرتن لە ژیاننامەکەی، و سەڵاوەتدان لەسەری، و گوێگرتن لە وەسفەکانی، لە ھەمان کاتدا شوێنکەوتوانی ئەھلی سونەو جەماعە ئەم بۆنەیە قبوڵ ناکەن و بە دروستکراوی ئەزانن، موسڵمانان ناوی محەممەد جیادەکەنەوە بەوەی لەگەڵ ناوھێنانییدا دەڵێن «پێشەوامان محەممەد (سیدنا محمد)» یان «پێغەمبەری خوا (رسول اللە)» یان «نەبی» و لە دوای ناوەکەی سەڵاواتی لەسەر ئەدەن و ئەڵێن؛ «صلّی اللە علیە وسلّم» واتە؛ «دروودی خوای لێبێت».
تێڕوانینی یەھوودیدەستکاری
نەریتێک ھەیە لەناو یەھوودییدا، دان ئەنێن بە بوونی پێغەمبەری بێجگە لە یەھوودییەکان، خوا ناردوونی بۆ ڕێنمایی کردنی میللەتەکانیان، لەوانە؛ بلعام و ئەیووب کە عییبری نەبوون، تێڕاونینی زانا گەورەکانی یەھوود جیاوازییەکی گەورەیان تێدایە دەرباری پێغەمبەر محەممەد، زانای یەھوودی نسنائیل کوڕی فیوومی ئەڵێت، خوا پێغەمبەری ناردووە کە پەیامەکانیان یەک ناگرێتەوە لەگەڵ ئەو بیروباوەڕانەی بۆ پێغەمبەرەکانی یەھوودی ناردووە، فیوومی محەممەد بە پێغەمبەرێکی ڕاستگۆ دادەنێت بەڵام پەیامەکەی تایبەت بە [عەرەب] ئەزانێت بە شێوەکی تایبەت و بۆ یەھوودی دانانێت لەبەر ئەوەی لەگەڵ تەورات یەک ناگرێتەوە.[٣٤٧][٣٤٨] ئەوەی تێبینی دەکرێت تێڕوانینی فیوومی قبوڵێکی فراوان نەکراوە لە نێو یەھوودەکانی سەردەمەکەییدا.
موسا کوڕی مەیموون یەکێک لە گرنگترین لاھووتییەکانی یەھوودە لە سەردەمەکانی ناوەڕاستدا وای ئەبینێت کە محەممەد ھەندێک لە بنەماکانی یەھوودی ھەڵبژاردووە لە پەیامەکەیدا و پەرستشی تری بۆ زیاد کردووە، و مەیمون محەممەد بە پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆ دادەنێت و بانگەوازی پێغەمبەرایەتییەکەی بە ناڕاست ئەزانێت لەبەر ئەوەی پێچەوانەی نەرێتی تەوراتی یەھوودییە، ھەروەھا بوونی پێغەمبەرێکی نەخوێندەوار بەوە دادەنێت کە ناتوانێت بگاتە پلەی پێغەمبەر.[٣٤٩][٣٥٠]
تێڕوانینی مەسیحییەتدەستکاری
یوحنا دیمەشقی کە یەکەم مەسیحییە ڕای خۆی دابێت لەسەر محەممەد بە پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆی دادەنێت،[٣٥١] بەڵام لەگەڵ ئەوەی ڕای ڕۆژھەڵاتییەکان لەسەر محەممەد کرانەوەیەکی گەورەی بەخۆیەوە بینی، کاتێک خەلیفەی عەبباسی مەھدی لە بەتریرکی نساتڕە تیمۆساسی پرسی دەربارەی محەممەد، وەڵامی دایەوە؛ «لەسەر ڕێگەی پێغەمبەران ئەڕۆیشت»،[٣٥٢] بەڵام پیکدادانەکانی دواتری نێوانیان لەگەڵ موسڵماناندا لە ئەندەلوس و فەلەستین بووە بە ھۆی دەرکەوتنی ئاڕاستەیەکی ڕەخنەگر لە ئیسلام و ئەم ئاڕاستەیە تاوی سەند، دوای شەڕەکانی ئەورووپا لەگەڵ عوسمانییەکان. بەتایبەت لای پرۆستانتەکان.
لە سەدەکانی ناوەڕاستدا کاتۆلیکەکان ئیسلامیان بە جۆرێک لە بیدعەت دادەنا و لە ڕەدی محمەممەددا بەرھەمیان داناوە.[٣٥٣] ئەم تێڕوانینە لە سەدەکانی دواتردا بەتایبەت لەدوای ڕێنێسانس گۆڕا.
بەرگریکەرەکانی کاسۆلیک لەسەرەتای سەدەی بیست وەسفی محەممەد دەکەن بەوەی چاکسازێکی کۆمەڵایەتییە، و ھیلیر بیلوک یەکێک لە دیارترینی ئەو کاسۆلیکە بەرگەریکارانیەە لە سەرەتای سەدەی بیستدا، ستایشی پەیامی پێغەمبەر محەممەدی کرد لەبەرئەو جێگە تایبەتەی بۆ مەسیح و مەریمی دایکی دایناوە. لەکاتی بەستنی کۆمەڵگەی ڤاتیکانی دووەمەوە دەنگێک دروست بوو لەناو کەنیسەی کاسۆلیکی بانگی ئەوە ئەکات کە دان بنرێت بە پیغەمبەرێتی محەممەد لە ژێر ئاکارە مەسیحییەکاندا ئەمەش بۆ دروستکردنی فرسەتێکی گەورەتری گفتوگۆ لەگەڵ ئیسلام.
تێڕوانینی ڕۆژئاوادەستکاری
ڕەخنەگر و لێکۆڵەرەوەی سوری ‹ڕەنا قەبانی› ئەڵێت؛ لە سەدەکانی ناوەڕاستدا شەڕ تەنھا لە نێوان ئیسلام و ئەورووپادا تەنھا لەو ناکۆکییە سەربازییەدا نەبووە کە لە تورکیا یان ئیسپانیا ڕوویانداوە، بەڵکو جەنگێکی ڕۆشنبیریش ھەبووە، لە سەدەی دوانزەیەمەوە ئەورووپا سووربوون لەسەرئەوەی ئیسلام وەک شارستانیەتیێک قبوڵ نەکەن بەڵکو وەک ھێزێکی دژ وەریانگرتووە، ئەمەش بوو بە ھۆی بڵاوبوونەوەی نەزانی و وونبونی وردبینی لە وەرگێڕانەکاندا و دروستکردنی ئەفسانە و ئارەزووی دژانە، کە بوو بەھۆی بەرھەم ھاتنی ئەدەبێکی دژ بە ئیسلام، کە یەکێک لە ڕووەکانی ئەوە بوو پێغەمبەر محەممەد دوژمنی مەسیحە.[٣٥٤]
لەگەڵ سەردەمی ڕوناکبیری لە سەدەی حەڤدەدا و دەرکەوتنی پەیوەندی بازرگانی تایبەت لە نێوان ئەورووپا و دەوڵەتی عوسمانییدا، لەگەڵ ئەو سەردانانەی بازرگان و ئەوروپییەکان پێی ھەستان بۆ شارەکانی ڕۆژھەڵات بیرکردنەوەیان دەربارەی ئیسلام و پێغەمبەر گۆڕانی بەسەردا ھات، ئەورووپا بەرھەمێکی نوێیان بە جێھێشت، ئەدیب و شاعیرە ڕۆژئاواییەکان دەستیان کرد بە وەسفی پیغەمبەر و ستایش کردنی، بەڵام ھەندێک لەسەر بیروباوەڕە کۆنەکانی سەردەمی ناوەڕاست مانەوە دەربارەی ئیسلام و ئەمەش بەردەوام بوو ھەتا سەدەی بیست، و تا لە ئەنجامی ڕووداوەکانی ١١ی ئەیلوولدا شەپۆلی ئیسلامۆفۆبیا بەرز بوویەوە، ئەمەش بەھۆی تێکەڵ کردنی ڕەفتاری توندڕەوە ئیسلامییەکان لەگەڵ پەیامی ئیسلام بە شێوەیەکی گشتی.[٣٥٥][٣٥٦]
نووسەری یەھوودی مایکل ھارت لە دانانی کتێبی مەزنترین ١٠٠ کەسایەتی مێژوودا، پێغەمبەر محەممەدی داناوە بە بە مەزنترین کەس بەو بڕوایەی «کە تەنھا کەسە لە مێژوودا بە تەواوی سەرکەوتوو بووە لەسەر ئاستی ئایینی و دونیایی و دەڵێت محەممەد کاریگەرییەکی گەورەی لە دەروونی موسڵمانان بە جێھێشتووە، ئەمەش دەردەکەوێت لە یادکردنەوە و شوێن پێ ھەڵگرتنییاندا لە شێوازی ژیان و پەرستشەکانی، و ھەروەھا لە ھەستانیان بە لەبەرکردنی ووتە و ھەڵس وکەوت و سیفەتەکانی».[٣٥٧][٣٥٨]
تێڕوانینەکانی تردەستکاری
- بابی و بەھائی و ئەحمەدی، محەممەد بە یەکێک لە پێغەمبەرەکان دادەنێن، بەڵام بە دوا پێغەمبەری دانانێن، و بەپێی ڕای ئەوان لە دوای محەممەد باب و بەھاء و غوڵام ئەحمەد قادیانی ھەیە.
- لە دیانەتی سیلیما، محەممەد بە یەکێک لە قەدیسییەکان دانراوە (کەنیسەی کاسۆلیکی)
- ناناک دامەزرێنەری دیانەتی سیخی بە یەکێک لە پیغەمبەرەکانی براھمای دادەنێت.[٣٥٩]
- کەنیسەی یەسوع مەسیح، بە یەکێک لە چاکسازەکانی دادەنێت وەک کۆنفووشیوس و سوقرات و ئەفلاتوون و ئەوانی تر، و پاداشتیان لای خوا وردەگرنەوە لە بەر بەھا ڕەوشتییەکانیان، و بانگەوازەکەیان بۆ ڕوناککردنەوە و ھێنانەدی ئاستێکی بەرزی تێگەیشتن لە نیو خەڵکدا.[٣٦٠]
ئەمانەش ببینەدەستکاری
تێبینییەکاندەستکاری
- ^ بەشێک لە سەرچاوەکان بە پێچەوانەی ئەو گێرانەوەی ئێستا هەیە ڕەتی دەکەنەوە لە کاتی دابەزینی نیگا (وەحی) پێغەمبەر لە باری خەوودابووبێت بە ئاگا بووە بەڵام ئەمە جێگای بایەخی نەبووە زۆرینە لە سەر ئەوە کۆکن کە پێغەمبەر لە باری خەودا بووە ، بەهۆی ئەوەی خەوبینینی پێغەمبرە خەوی ساڵح بووە و دەهاتە دی .
سەرچاوەکاندەستکاری
- ^ ^ لە قورئان: مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا، سوورەتی ئەحزاب، ئایەتی: 40.
- ^ "عصمة النبي صلّى الله عليه وآله وسلّم". research.rafed.net. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "عصمة الرسول – صلى الله عليه وسلم -". www.saaid.net. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "حكم الصلاة على النبي عليه الصلاة والسلام عند ذكره". binbaz.org.sa (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ "متى ولد النبي بالميلادي والهجري ؟ .. تعرف على آراء العلماء". صدى البلد (بە عەرەبی). 2021-04-22. Retrieved 2021-10-10.
- ^ ژیاننامەی پێغەمبەر، ئەکرەم زیاء عەمری.
- ^ "(6) الدعوة في مرحلتها السرية - السيرة النبوية". ar.islamway.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ "Muhmmad," Encyclopedia of Islam and the Muslim world
- ^ سەیری سەرچاوەکان بکە:
- Holt (1977a), p.57
- Lapidus (2002), pp 0.31 and 32
- ^ حبايبه, صمود. "مناهضة التمييز العنصري ما بين الحقيقة والوهم". www.aljazeera.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "الإسلام و نبذ العنصرية". اسلام اون لاين (بە عەرەبی). 2021-01-19. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "لا عنصرية في الإسلام". www.alukah.net (بە عەرەبی). 2016-01-14. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "العنصرية في الاسلام | سيدنا محمد" (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "موقف". Seo7u (بە ئینگلیزی). Retrieved 2021-10-10.
{{cite web}}
: CS1 maint: url-status (link) - ^ "أهم مصادر السيرة النبوية - موقع مقالات إسلام ويب". www.islamweb.net. Retrieved 2021-09-14.
- ^ مصادر تلقي السيرة النبوية، محمد أنور البكري، ص1-31، مجمع الملك فهد.
- ^ السيرة النبوية دروس وعبر، مصطفى السباعي، ص22-29، المكتب الإسلامي.
- ^ دراسة مصادر السيرة النبوية والتاريخ الإسلامي ٤ی ئازاری ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ "منزلة الرسول ﷺ في القرآن الكريم". اسلام اون لاين (بە عەرەبی). 2019-11-14. Retrieved 2021-07-08.
- ^ "القرآن في حياة الرسول صلى الله عليه وسلم - خالد سعد النجار". ar.islamway.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ "رسول الله صلى الله عليه وسلم في القرآن الكريم | موقع نبي الرحمة". mercyprophet.org. Retrieved 2021-07-08.
- ^ "الغزوات المذكورة في القرآن - إسلام ويب - مركز الفتوى". islamweb.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "الغزوات الواردة في القرآن". www.iid-quran.com. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "ما هى الغزوات التى ذكر اسمها فى القران الكريم - إسألنا". www.isalna.com. Retrieved 2021-10-10.
- ^ konouz.com. "الغزوات التي ذكرت في القرآن الكريم - من كنوز القرآن الكريم : -". konouz.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ قورئانی پیرۆز، سوورەتی ئەحزاب
- ^ "إسلام ويب - أسباب النزول - سورة الأحزاب- الجزء رقم1". islamweb.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ admin. "سبب نزول سورة الممتحنة إسلام ويب | كنج كونج" (بە ئینگلیزی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "دراسات في الحديث النبوي وتاريخ تدوينه - المكتبة الوقفية للكتب المصورة PDF". waqfeya.net. Retrieved 2021-09-15.
- ^ فقه السيرة، محمد سعيد رمضان البوطي، ص21، دار الفكر، ط1978.
- ^ "أول من كتب في السيرة النبوية". موضوع (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ مصادر تلقي السيرة النبوية والعناية بها عبر القرون الثلاثة الأولى (بە عەرەبی).
- ^ "نظرة سريعة للموطأ". www.alukah.net (بە عەرەبی). 2018-11-25. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "سيرة كتاب.. موطأ الإمام مالك مَن السبب فى تأليفه". اليوم السابع. 2021-05-03. Retrieved 2021-09-15.
- ^ "صحيح البخاري - موقع مقالات إسلام ويب". www.islamweb.net. Retrieved 2021-09-15.
- ^ "صحيح مسلم (ط. طيبة) - المكتبة الوقفية للكتب المصورة PDF". web.archive.org. 2017-07-20. Retrieved 2021-09-15.
- ^ "أبو داود السجستاني - طريق الإسلام". ar.islamway.net. Retrieved 2021-09-16.
- ^ "قصة الإسلام | الإمام أحمد بن حنبل". www.islamstory.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-09-16.
- ^ "تعرف على ابن ماجه القزويني صاحب كتاب "السنن"". العربية (بە عەرەبی). 2017-05-29. Retrieved 2021-09-16.
- ^ "كتاب فقه السيرة النبوية مع موجز لتاريخ الخلافة الراشدة - المكتبة الشاملة الحديثة". al-maktaba.org. Retrieved 2021-09-15.
- ^ "Chapter 2: Saqifa, The First Manifestations". Al-Islam.org (بە ئینگلیزی). 2013-01-23. Retrieved 2021-09-16.
- ^ "موقع قصة الإسلام | إشراف الدكتور راغب السرجاني". web.archive.org. 2020-05-09. Retrieved 2021-09-16.
- ^ "ص339 - كتاب الجرح والتعديل لابن أبي حاتم - شرحبيل - المكتبة الشاملة الحديثة". al-maktaba.org. Retrieved 2021-09-16.
- ^ "ابن شهاب الزهري معلومات عن الفقيه المؤرخ أول من دون العلم". موقع احلم (بە عەرەبی). 2020-03-19. Retrieved 2021-09-16.
- ^ "Wayback Machine". web.archive.org. 2010-12-16. Retrieved 2021-09-16.
- ^ سعيد الجوماني; كونراد هيرشلر (2021-06-15). قائمة المصادر والمراجع. Brill. ISBN 978-90-04-46292-2.
- ^ "كتب الدلائل والشمائل والخصائص". www.alukah.net (بە عەرەبی). 2015-04-13. Retrieved 2021-07-08.
- ^ "مصنفات ومناهج للتعريف بحياة الرسول ﷺ". اسلام اون لاين (بە عەرەبی). 2019-09-22. Retrieved 2021-07-08.
- ^ "ابن هشام السيرة النبوية". موضوع (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "نبذة عن السيرة النبوية لابن هشام". مقال (بە عەرەبی). 2020-04-06. Retrieved 2021-10-10.
- ^ السيرة النبوية لابن هشام (بە عەرەبی).
- ^ "المدخل إلى دراسة مصادر السيرة النبوية والتاريخ الإسلامي ـ الباب الثالث : تعريف بالموسوعات التاريخية وأصولها ومصنفيها ـ الفصل الثاني: تراجم أصحاب الموسوعات التاريخية التي اعتمد عليها ابن أبي الحديد ـ أبو جعفر محمد بن جرير الطبري (ت310هـ)". www.albadri.info. Retrieved 2021-10-10.
- ^ موارد السيرة النبوية في تاريخ الطبري : من المولد حتى الهجرة للحبشة,طه جميل أحمد,مجلة كلية الآداب.
- ^ "تأريخ الرسل والملوك لمحمد جرير الطبري". نفحات من علوم المسلم (بە عەرەبی). 2019-11-04. Retrieved 2021-10-10.
- ^ مصادر تلقي السيرة النبوية، محمد أنور البكري، ص31-39، مجمع الملك فهد.
- ^ ئ ا السيرة النبوية الصحيحة، أكرم ضياء العمري، ج1، ص21-52، مكتبة العلوم والحكم، ط1993.
- ^ السيرة النبوية الصحيحة، أكرم ضياء العمري، بەرگی 1، لاپەڕە21-52، مكتبة العلوم والحكم
- ^ مصادر السيرة النبوية وتقويمها، فاروق حمادة، لاپەڕە ٣٦-٤٤، دار الثقافة،١٩٨٠
- ^ منتهى السول على وسائل الوصول إلى شمائل الرسول، عبد الله بن سعيد محمد عبادي اللحجي، ج1، ص31-32، دار طوق النجاة، ط1998.
- ^ ئ ا السيرة من موقع المجلس الأعلى للشؤون الإسلامية التابع لوزارة الأوقاف المصريةنسخة محفوظة 08 يناير 2009 على موقع واي باك مشين.
- ^ Philip K. Hitti, History of the Arabs, 10th edition (1970), p.112.
- ^ Seeing Islam as others saw it: a survey and evaluation of Christian, Jewish, Robert G. Hoyland p.22 ^
- ^ "كيف كانت الأوضاع السياسية في شبه جزيرة العرب قبل الإسلام". موضوع (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ المحرر. "موجز الحالة السياسية عند العرب قبل الإسلام | سجل التاريخ" (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ ئ ا ب پ "الجزيرة العربية الحالة السياسية والاقتصادية عند ظهور الإسلام - موقع مقالات إسلام ويب". www.islamweb.net. Retrieved 2021-09-18.
- ^ "الجزيرة العربية الحالة السياسية والاقتصادية عند ظهور الإسلام - موقع مقالات إسلام ويب". www.islamweb.net. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "مكة المكرمة قبل البعثة النبوية". صحيفة الخليج (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ السيرة النبوية الصحيحة، أكرم ضياء العمري، بەرگی ١، لاپەڕە ٧٧-٨٢، مكتبة العبيكان، 2005.
- ^ السيرة النبوية الصحيحة، أكرم ضياء العمري، ج1، ص77-82، مكتبة العبيكان، ط2005
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، ص20-25.
- ^ المفصل في تاريخ العرب قبل الإسلام، بەرگی ١١، لاپەڕە ٢٥٣
- ^ "تجلّيات «الحنيفية» في مكة قبل الإسلام". www.makkawi.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "الجزيرة العربية الحالة الدينية عند ظهور الإسلام - موقع مقالات إسلام ويب". www.islamweb.net. Retrieved 2021-09-18.
- ^ الصلابي, د علي. "نَسبُ الحبيب المصطفى ﷺ ويوم ميلاده". www.aljazeera.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ "النسب النبوي الشريف". صحيفة الخليج (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ بوخاری ڕیوایەتی کردووە لە سەحیحی بوخارییدا
- ^ فقه السيرة النبوية، محمد سعيد رمضان البوطي، ص69-102، دار الفكر المعاصر، ط1991
- ^ الإسلام -, أرشيف. "أرشيف الإسلام - شرح وتخريج حديث ( خرجت من نكاح ولم أخرج من سفاح من لدن آدم ... ) من الشريعة للآجري". أرشيف الإسلام -. Retrieved 2021-10-10.
- ^ الإسلام -, أرشيف. "أرشيف الإسلام - شرح وتخريج حديث (الله اصطفى كنانة من ولد إسماعيل ، واصطفى قريشا من كنانة ... ) من صحيح مسلم". أرشيف الإسلام -. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "الدرر السنية - الموسوعة الحديثية". www.dorar.net. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "حديث العباس بن عبدالمطلب - سنن الترمذي". dorar.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "الشيخ محمد بن صالح العثيمين-اقتضاء الصراط المستقيم-12b-4". www.alathar.net. Retrieved 2021-10-10.
- ^ جامع الأحاديث، السيوطي، فەرموودەی ژمارە ٤٤٤٣٢.
- ^ لروض الأنف، السهيلي، بەرگی ١، لاپەڕە ٢٢-٣٤.
- ^ ئ ا جامع الأحاديث، السيوطي، رقم:44432.
- ^ جمهرة أنساب أمهات النبي صلى الله عليه وآله وسلم، الحسين بن حيدر الهاشمي، ص1-58.
- ^ "قصة عبدالله الذبيح والد النبي صلى الله عليه وسلم - موقع مثال". www.methaal.com. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "قصة عبدالله الذبيح أبو النبي :: قصص السيرة النبوية مصورة للاطفال ⋆ تطبيق حكايات بالعربي". بالعربي نتعلم (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، لاپەڕە ١-٤٨
- ^ ألفية السيرة النبوية، عبد الرحيم العراقي، تحقيق: محمد علوي المالكي، لاپەڕە ١٣٠-١٣٩، دار المنهاج، ٢٠٠٥
- ^ السيرة النبوية، ابن حبان، لاپەڕە ١-٦٣
- ^ الأنوار المحمدية من المواهب اللدنية، يوسف النبهاني، لاپەڕە ١٥٩-١٦٣، المطبعة الأدبية، بيروت، ١٨٩٢
- ^ مختصر الجامع في السيرة النبوية، سميرة زايد، بەرگی ١ ، لاپەڕە ١٠٣-١١٠، المطبعة العلمية، ١٩٩٥
- ^ لطبقات الكبرى، ابن سعد البغدادي، بەرگی ١، لاپەڕە ٩٤-١٠٨، دار صادر،بيروت.
- ^ أعلام النبوة، أبو الحسن علي بن محمد بن حبيب الماوردي، لاپەڕە ٢٤٠، دار الكتاب العربي، ١٩٨٧
- ^ تاريخ الرسل والملوك، الطبري، بەرگی ١، لاپەڕە ٣٢٧-٣٢٨
- ^ السيرة الحلبية في سيرة الأمين المأمون، علي بن برهان الدين الحلبي، بەرگی ١، لاپەڕە ٧٨، دار المعرفة.
- ^ "أين ومتى ولد الرسول صلى الله عليه وسلم". موضوع (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ تاتات
- ^ ئ ا ب پ ت هاشم, یحیی الملاح (2013). مێژووی سەردەمی پێغەمبەر و خولەفای راشدین. دەزگای چاپ و بڵاوکراوەی ڕۆژهەڵات. pp. ١٣٥.
- ^ نور, مكتبة. "تحميل كتاب الرحيق المختوم pdf". www.noor-book.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-09-13.
- ^ الروض الأنف،, السهيلي، ج1. pp. 278–296.
{{cite book}}
: Missing or empty|title=
(help) - ^ جعفر, مرتضى العاملي (بيروت، 1995). الصحيح من سيرة النبي الأعظم ج2. دار السيرة،. pp. 63–68.
{{cite book}}
: Check date values in:|year=
(help) - ^ "سبب تسميته صلى الله عليه وسلم باسم محمد - إسلام ويب - مركز الفتوى". www.islamweb.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-09.
- ^ الاستيعاب في معرفة الأصحاب،ابن عبد البر، بەرگی ١، لاپەڕە ١٠-١٧
- ^ الروض الأنف، السهيلي، بەرگی ١، لاپەڕە ٢٧٨-٢٩٦
- ^ الشفا بتعريف حقوق المصطفى، القاضي عياض، بەرگی ١، لاپەڕە ١٦٧-١٦٨، دار الفكر،بيروت، ١٩٨٨
- ^ مستدرك الحاكم ، بەرگی ٣، لاپەڕە ٣٢٧
- ^ دلائل النبوة، البيهقي، بەرگی ٥، لاپەڕە ٣٥٤
- ^ رواه ابن تيمية في الردّ على البكري، عن العرباض بن سارية، فەرموودەی ژمارە ٦١
- ^ "في الذكرى العطرة.. معجزات رافقت مولد النبي (ص) - المصريون". almesryoon.com (بە عەرەبی). 2019-11-09. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "المعجزة المنتظرة فى ذكرى المولد النبوى!". الأهرام اليومي (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "موسوعة الحديث". hadith.islam-db.com. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "السيرة النبوية - ط دار المعرفة - ابن هشام الحميري - کتابخانه مدرسه فقاهت". lib.eshia.ir (بە فارسی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "(رِوَايَةُ حَسَّانَ بْنِ ثَابِتٍ، عَنْ مَوْلِدِهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ)". بوابة السيرة النبوية (بە عەرەبی). 2016-07-17. Retrieved 2021-10-11.
- ^ "من هم مرضعات النبي الثلاثة ؟". دنيا الوطن (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ "من الذي ربى الرسول". موضوع (بە عەرەبی). Retrieved 2021-09-19.
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، ص1-48.
- ^ "الدرر السنية - الموسوعة الحديثية". dorar.net. Retrieved 2021-10-10.
- ^ "لمن يتمشدق ويتجرأ على صحيح البخاري". نسيم الشام (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-10.
- ^ السيرة النبوية عرض وقائع وتحليل أحداث، علي الصلابي، لاپەڕە ١٤-٩٦
- ^ الطبقات الكبرى، ابن سعد البغدادي، بەرگی ٨، لاپەڕە ٢٢٤، دار صادر، بيروت.
- ^ هاشم یحی الملاح، کتێبی مێژووی سەردەمی پێغەمبەر و خولەفای ڕاشدین، لا١٠٤–١٠٥
- ^ ابن قيم الجوزية:زاد العماد، ج1، لا36
- ^ تاريخ الرسل والملوك، الطبري، ج1، ص327-328.
- ^ ابن سعد :الطبقات، ج1، لا108
- ^ "من هي مرضعة النبي محمد". e3arabi - إي عربي (بە عەرەبی). 2020-07-06. Retrieved 2021-10-11.
- ^ السيرة النبوية، ابن هشام، بەرگی ٢، لاپەڕە ٢٩٥-٢٩٨، تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد، دار الجيل، بيروت، ١٩٩٠
- ^ "قصة حليمة السعدية مرضعة الرسول.. ما يقوله التراث الإسلامى". اليوم السابع. 2020-08-15. Retrieved 2021-10-11.
- ^ فقه السيرة النبوية، محمد سعيد رمضان البوطي، لاپەڕە ٦٩-١٠٢، دار الفكر المعاصر، ١١٩٩١
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، ص1-48
- ^ ئ ا السيرة النبوية سير وعبر، مصطفى السباعي، ص13-29، المكتب الإسلامي.
- ^ "ما فعلت حليمة السعدية بعد حادثة شق الصدر - موقع المختصر". www.almukhtsir.com. Retrieved 2021-10-11.
- ^ "حادثة شق صدر النبي صلى الله علية وسلم". moga5.yoo7.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-11.
- ^ "(حَدِيثُ الْمَلَكَيْنِ اللَّذَيْنِ شَقَّا بَطْنَهُ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ)". بوابة السيرة النبوية (بە عەرەبی). 2016-07-17. Retrieved 2021-10-11.
- ^ رواه مسلم في صحيحه، عن أنس بن مالك، بەرگی ١، لاپەڕە ١٠١،
- ^ "الدرر السنية - الموسوعة الحديثية". dorar.net. Retrieved 2021-10-11.
- ^ "شرح حديث: أتاه جبريل وهو يلعب مع الغلمان". www.alukah.net (بە عەرەبی). 2017-01-19. Retrieved 2021-10-11.
- ^ ألفية السيرة النبوية، عبد الرحيم العراقي، لاپەڕە ١-٣
- ^ الصحيح من سيرة النبي الأعظم، جعفر مرتضى العاملي، بەرگێ ٢، لاپەڕە ٨٣-٩٨ دار السيرة، بيروت، ١٩٩٥
- ^ نور اليقين في سيرة سيّد المرسلين، محمد بن عفيفي الخضري، لاپەڕە ٧-٢١، دار المعرفة، ٢٠٠٤
- ^ ئ ا ب نور اليقين في سيرة سيّد المرسلين، محمد بن عفيفي الخضري، ص7-21، دار المعرفة، ط2004.
- ^ السيرة النبوية، أبو فارس، ص101.
- ^ الصحيح من سيرة النبي الأعظم، جعفر مرتضى العاملي، ج2، ص83-98، دار السيرة، بيروت، ط1995.
- ^ السيرة النبوية سير وعبر،مصطفى السباعي، لاپەڕە ١٣-٢٩، المكتب الإسلامي.
- ^ "الدرر السنية - الموسوعة الحديثية". dorar.net. Retrieved 2021-10-11.
- ^ "»الإجابة على الأسئلة العقائدية »مركز الأبحاث العقائدية". old.aqaed.com. Retrieved 2021-10-11.
- ^ "إسلام ويب - فتح الباري شرح صحيح البخاري - كتاب الإجارة - باب رعي الغنم على قراريط- الجزء رقم2". islamweb.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-11.
- ^ "هل رسول الله يعمل راعي أغنام عند قريش يا سفهاء !!". منتديات يا حسين (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-11.
- ^ "علامات نبوة "محمد".. هكذا عرفها راهب.. وحذر من أن يعرف بها اليهود". www.amrkhaled.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-11.
- ^ "هل كان بحيرا الراهب موحدًا وهل كان إنجيله الذي وجد فيه صفة خاتم النبوة محرفًا - إسلام ويب - مركز الفتوى". www.islamweb.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-11.
- ^ الإسلام -, أرشيف. "أرشيف الإسلام - شرح وتخريج حديث (هذا سيد العالمين هذا رسول رب العالمين هذا يبعثه الله رحمة ... ) من دلائل النبوة لأبي نعيم الأصبهاني". أرشيف الإسلام -. Retrieved 2021-10-11.
- ^ "في ذكرى مولد النبي العطرة.. الرسول محمد أعظم الشخصيات في تاريخ الإنسانية.. ومفكر يهودي: دعا لنبذ العنصرية والعصبية القبلية". صدى البلد (بە عەرەبی). 2018-11-20. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "الأسوة الحسنة - الأهرام اليومي". gate.ahram.org.eg. Retrieved 2021-10-12.
- ^ البداية والنهاية، ابن كثير، بەرگی ٢، لاپەڕە ٣١٩-٣٣٢
- ^ "حروب الفجار الأربعة فى الجاهلية". شبكة الأبحاث العربية (بە عەرەبی). 2020-08-24. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "حرب الفجار". المرجع الالكتروني للمعلوماتية. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "حرب الفِجَار وشهود النبيﷺ لها - وِلادةُ خيرِ الأَنام ﷺ إلى بَيْعةُ العَقبةِ الأولى". ar.islamway.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ "فصل: ذكر حضور رسول الله حرب الفجار|نداء الإيمان". www.al-eman.com. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "ص16 - كتاب ما شاع ولم يثبت في السيرة النبوية - اشتراكه صلى الله عليه وسلم في حرب الفجار - المكتبة الشاملة الحديثة". al-maktaba.org. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "تعريب سيد المرسلين - جعفر الهادي - مکتبة مدرسة الفقاهة". ar.lib.eshia.ir (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ "8 - فترة الشَباب في حياة النبيّ الاكرم". old.aqaed.com. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "محمد رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم - حياته و سيرته - Page 7 - Wattpad". www.wattpad.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ "حرب الفجار". areq.net. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "ما هو حلف الفضول ؟". موسوعة المحيط (بە عەرەبی). 2020-06-05. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "حلف الفضول - حروف عربي". حروف عربي موسوعة المحتوي العربي (بە عەرەبی). 2019-07-05. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "حلف الفضول - منار الإسلام" (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ "لقد شهدتُ مع عمومتي حلفاً !". Al-Watan (بە ئینگلیزی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ "حلف المطيبين وحلف الفضول .. ودروس في العمل الجماعي". www.saaid.net. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "الدرر السنية - الموسوعة الحديثية". dorar.net. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "الدرر السنية - الموسوعة الحديثية". www.dorar.net. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "الكعبة المشرفة.. بيت الله الحرام". www.aljazeera.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ User, Super. "النبي (ص) وإعادة بناء الكعبة المشرفة (9)". www.hajij.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
{{cite web}}
:|last=
has generic name (help) - ^ "مكتبة الحرم- ومكان ولادة الرسول صلى الله عليه وسلم - مكة المكرمة". wikimapia.org (بە عەرەبی). Retrieved 2021-09-21.
- ^ "يوم حمل الحجر الأسود". صحيفة الخليج (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ حسن, مجدي عز الدين (2016). "تأملات في تأملات ديكارت: قراءة تأويلية في سيرة ديكارت الفكرية". مجلة آداب النيلين: 50. doi:10.33914/1312-002-003-003.
- ^ "سيرة ابن إسحاق - محمد بن إسحاق بن يسار - ج ٢ - الصفحة ٨٧". shiaonlinelibrary.com. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "النبي هو الذی وضع الحجر الاسود في موضعه". arabic.tebyan.net. Retrieved 2021-10-12.
- ^ "قصة الإسلام | شبابه صلى الله عليه وسلم". islamstory.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ "الرسول عليه الصلاة والسلام شاباَ ووصيته للشباب". عدلات (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ ابن كثير, إسماعيل بن عمر; صالح, فارس علي (2016). "رسالة في تجويد القرآن الإمام أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي الدمشقي الشافعي ت. 774 هـ., دراسة وتحقيق". مجلة آداب الفراهيدي: 101. doi:10.51990/2228-008-024-015.
- ^ User, Super. "الرشد في التفكير والتصرف وأثره في الحياة". www.alshareyah.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
{{cite web}}
:|last=
has generic name (help) - ^ "الرَّسول صلى الله عليه وسلم القدوة في الأمَانَة". dorar.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ "خديجة بنت خويلد". صحيفة الخليج (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-12.
- ^ الصحيح من سيرة النبي الأعظم، جعفر مرتضى العاملي، ج2، ص105-125، دار السيرة، بيروت، ط1995
- ^ أسد الغابة في معرفة الصحابة، ابن الأثير الجزري، ج1، ص1337-1338.
- ^ عيون الأثر في فنون المغازي والشمائل والسير، ابن سيد الناس، بەرگی ١،لاپەڕە ٧١، مؤسسة عز الدين، بيروت، ١٩٨٦
- ^ ثقات ابن حبان، ابن حبان، بەرگی ١، لاپەڕە ٤٧
- ^ الموسوعة في صحيح السيرة النبوية - العهد المكي | مجلد 1 | صفحة 118 | مولد رسول الله الرحمة المهداة صل (بە عەرەبی).
- ^ "عظيمات". www.alfaseeh.net. Retrieved 2021-10-14.
- ^ "قصة ام المؤمنين خديجه رضي الله عنها مع الرسول الكريم". tamimi.own0.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-14.
- ^ "كتابات في الميزان / لنعرف خديجة عليها السلام!!". www.kitabat.info. Retrieved 2021-10-14.
- ^ "ص81 - كتاب سيرة ابن اسحاق السير والمغازي - حديث خديجة ابنة خويلد - المكتبة الشاملة الحديثة". al-maktaba.org. Retrieved 2021-10-14.
- ^ "تاجر النبي في مال خديجة.. فحقق أرباحًا ما لم يحققها غيره في 40 سنة". www.amrkhaled.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-14.
- ^ الاكتفاء بما تضمنه من مغازي رسول الله والثلاثة الخلفاء، سليمان بن موسى الكلاعي الأندلسي، ج1، ص114، عالم الكتب، بيروت، ط1996.
- ^ البداية والنهاية، ابن كثير، بەرگی ٢، لاپەڕە ٣٦١
- ^ "زواج النبي من السيدة خديجة رضي الله عنها". بوابة السيرة النبوية (بە عەرەبی). 2016-09-22. Retrieved 2021-07-08.
- ^ "كيف تزوج النبي صلى الله عليه وسلم من خديجة - الإسلام سؤال وجواب". islamqa.info (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ "زواج النبي صلى الله عليه وسلم بخديجة ـ رضي الله عنها ـ - موقع مقالات إسلام ويب". www.islamweb.net. Retrieved 2021-07-08.
- ^ "أول امرأة تزوجها رسول الله صلى الله عليه وسلم بعد خديجة". www.sahaba.rasoolona.com. Retrieved 2021-10-14.
- ^ "ما هي أول امرأة تزوجها النبي صلى الله عليه وسلم ؟". ejaaba.com. Retrieved 2021-10-14.
- ^ سعيد, مريم (2020-09-28). "اسماء ابناء الرسول صلى الله عليه وسلم". موقع فكرة (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-14.
- ^ "الحكمة من موت أبناء الرسول الذكور". المرسال (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-14.
- ^ لە تەفسیری ئیبن کەسیر، سورەتی ئەنعام
- ^ دەقی فەرموودەکە؛ «أنا دعوة إبراهيم، وكان آخر من بشّر بي عيسى بن مريم»
- ^ الصلابي, د علي. "صفات خير الأنام في التوراة والإنجيل". www.aljazeera.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-07-08.
- ^ "كيف أخبرت الكتب السماوية عن النبي (ص) وشريعته؟". وكالة أنباء الحوزة (بە عەرەبی). 2018-01-17. Retrieved 2021-07-08.
- ^ "بعض صفات النبي الموعود | موقع نصرة محمد رسول الله". rasoulallah.net. Retrieved 2021-10-14.
- ^ الصلابي, د علي. "صفات خير الأنام في التوراة والإنجيل". www.aljazeera.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-14.
- ^ "من أوصاف الرسول في التوراة والإنجيل -2-". islamsyria.com. Retrieved 2021-10-14.
- ^ "صفات النبي (صلى الله عليه وآله) في التوراة - مركز الأبحاث العقائدية". www.aqaed.com. Retrieved 2021-10-14.
- ^ بكر/السيوطي, جلال الدين عبد الرحمن بن أبي (2015-01-01). تفسير السيوطي (الدر المنثور في التفسير بالمأثور) 1-7 ج1 (بە عەرەبی). Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية. ISBN 978-2-7451-3001-3.
- ^ "ص5 - شرح كتاب قاعدة جليلة في التوسل والوسيلة - الكلام على حديث ابن عباس في معنى استفتاح اليهود على الذين كفروا - المكتبة الشاملة الحديثة". al-maktaba.org. Retrieved 2021-10-14.
- ^ الدمشقي, أبي الفداء إسماعيل بن عمر/ابن كثير (2015-01-01). البداية والنهاية 1-8 مع الفهارس ج1: البداية والنهاية 1/8 - لونان (بە عەرەبی). Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية. ISBN 978-2-7451-2781-5.
- ^ "إسلام ويب - هداية الحيارى في أجوبة اليهود والنصارى - القسم الأول في أجوبة المسائل - المسألة الثانية فيما لو اختاروا الكفر - قصة إسلام سلمان الفارسي - سلمان يلحق بقس عمورية- الجزء رقم1". islamweb.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-15.
- ^ عويص, د إيهاب. كهولة قبل البلوغ (بە عەرەبی). ٌرواية. ISBN 978-603-90437-5-1.
- ^ "تاريخ مدينة دمشق - ابن عساكر - ج ١٩ - الصفحة ٥٠٤". shiaonlinelibrary.com. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "المجمع العالمي للتقريب بين المذاهب الاسلامية : أعـلام النبوة". taghrib.com. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "الرسول صلى الله عليه وسلم". عظماء في التاريخ الاسلامي. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "زيد بن عمرو بن نفيل العدوي - The Hadith Transmitters Encyclopedia". hadithtransmitters.hawramani.com. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "الباب السابع عشر فيما هجست به النفوس من إلهام العقول بنبوته عليه السلام، الباب الثامن عشر في مبادىء نسبه وطهارة مولده صلى الله عليه وسلم - أعلام النبوة للماوردي". islamilimleri.com. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "تسليم الحجر عليه صلى الله عليه و سلم". جريدتي (بە عەرەبی). 2020-07-21. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "المطلب الحادي عشر: تسليم الحجر". dorar.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-16.
- ^ "باب فضل نسب النبي ﷺ ، وتسليم الحجر عليه قبل النبوة". حديث صحيح مسلم (بە عەرەبی). 2017-02-14. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "الشيخ عبد المحسن العباد-صحيح مسلم-254-5". alathar.net. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "حجرُ يسلم على رسول الله - شبكة الشفاء العالمية". حجرُ يسلم على رسول الله (بە ئینگلیزی). Retrieved 2021-10-16.
- ^ "سلام الحجر على النبي - موقع مقالات إسلام ويب". www.islamweb.net. Retrieved 2021-10-16.
- ^ البداية والنهاية، ابن كثير، بەرگی ٣، لاپەڕە ٥-٣٣
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، دار المؤيد، ص65.
- ^ ئ ا البداية والنهاية ،ئیبن کەسیر، ج3، لا5-33
- ^ عيون الأثر في فنون المغازي والشمائل والسير، ابن سيد الناس، ج1، ص109-120، مؤسسة عز الدين، بيروت، ط1986.
- ^ الطبقات الكبرى، ابن سعد البغدادي، ج1، ص190-198، دار صادر، بيروت.
- ^ في مسند أحمد، ج4، ص107، والجامع الصغير، للسيوطي، رقم:2734، وحسّنه: «أن رسول الله قال: "أُنزل القرآن لأربع وعشرين خلت من رمضان"».
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، دار المؤيد، ص65.
- ^ الصحيح من سيرة النبي الأعظم، جعفر مرتضى العاملي، ج2، ص243-252، دار السيرة، بيروت، ط1995.
- ^ "بدء الوحي إِلى رسول الله صلى الله عليه وسلم". www.saaid.net. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "بدء الوحي". www.alukah.net (بە عەرەبی). 2011-11-13. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "باب بدء الوحي إلى رسول الله ﷺ". حديث صحيح مسلم (بە عەرەبی). 2017-02-04. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "إنكار أحاديث بدء الوحي". www.bayanelislam.net. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "ص193 - كتاب التعريف بالإسلام - بدأ الوحي - المكتبة الشاملة الحديثة". al-maktaba.org. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "حديث عن بدء الوحى من صحيح البخاري (7 أحاديث)". www.al-hamdoulillah.com. Retrieved 2021-10-16.
- ^ "د. علي محمّد الصلابيّ - الحلقة التاسعة (9): نزول الوحي على سيِّد الخلق محمد صلى الله عليه وسلم". رسالة بوست (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-16.
- ^ "كتاب بدء الوحي (028) | الموقع الرسمي لمعالي الشيخ عبد الكريم بن عبد الله الخضير - حفظه الله تعالى -". shkhudheir.com. Retrieved 2021-10-16.
- ^ بوخاری ڕیوایەتی کردووە
- ^ "فصل: مطلب أول سورة نزلت وفترة الوحي وسببها:|نداء الإيمان". www.al-eman.net. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "انقطاع الوحي". صحيفة الخليج (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-18.
- ^ "فترة الوحي (انقطاعه) من كتاب خاتم النبيّين صلى الله عليه وسلم - كتب سيرة الرسول". فترة الوحي (انقطاعه) من كتاب خاتم النبيّين صلى الله عليه وسلم - كتب سيرة الرسول (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-18.
- ^ "انقطاع الوحي عن النبي صلى الله عليه وسلم". مداد (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-18.
- ^ "السيرة النبوية (9)..عودة الوحي بعد إنقطاعه والدروس المستفادة - وضوح الاخبارى" (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-18.
- ^ "الدرر السنية - الموسوعة الحديثية". www.dorar.net. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "الموقع الرسمي لسماحة الشيخ عبدالله بن عبدالرحمن الجبرين - رحمه الله -". www.ibn-jebreen.com. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "الباحث القرآني". tafsir.app. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "شرح حديث أحْيانًا يَأْتِيني مِثْلَ صَلْصَلَة الجَرَس". islamic-content.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-18.
- ^ "كيف كان بدء الوحي إلى رسول الله ﷺ". حديث صحيح البخاري (بە عەرەبی). 2017-01-27. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "إبتداء الوحي". ibadhiyah.tripod.com. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "في كيفية إتيان الوحي إلى النبيِّ صلَّى الله عليه وسلَّم وشِدَّته عليه | الموقع الرسمي لفضيلة الشيخ أبي عبد المعز محمد علي فركوس حفظه الله". ferkous.com. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "العالم الخفى.. النبى محمد والملائكة.. كم مرة شق الملائكة صدر النبى؟.. فقهاء: 3 مرات آخرها قبل رحلة الإسراء والمعراج.. شق الصدر عملية بسيطة لقدرات جبريل التى منحها له الله". اليوم السابع. 2019-06-02. Retrieved 2021-10-18.
- ^ "قصة شق صدر الرسول وتطهير قلبه من الأحقاد - مع الحبيب". قصة شق صدر الرسول وتطهير قلبه من الأحقاد - مع الحبيب (بە عەرەبی). Retrieved 2021-10-18.
- ^ رواه السيوطي، في الجامع الصغير، عن الحسن البصري، رقم: 2697، وقال عنه: مرسل حسن.
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، ص55-58.
- ^ في عيون الأثر، لابن سيد الناس، ج1، ص123: «قال ابن إسحق: "كانت خديجة أول من آمنت بالله ورسوله وصدّقت ما جاء من عند الله عز وجل وآزرته على أمره، فخفف الله بذلك عن رسوله"».
- ^ في تهذيب التهذيب، لابن حجر العسقلاني، ج7، ص195: «قال ابن إسحاق: أول من آمن بالله ورسوله من الرجال علي بن أبي طالب، وهو قول ابن شهاب، إلا أنه قال: من الرجال بعد خديجة، وهو قول الجميع في خديجة وهو قول عبد الله بن محمد بن عقيل وقتادة ومحمد بن كعب القرظى وروى أبو عوانة عن أبي بلج عن عمرو بن ميمون عن ابن عباس قال "كان عليّ أول من آمن بالله من الناس بعد خديجة"».
- ^ ئ ا فقه السيرة النبوية، محمد سعيد رمضان البوطي، ص62-85، دار الفكر المعاصر، ط2006.
- ^ الروض الأنف، السهيلي، ج1، ص414-437.
- ^ الطبقات الكبرى، ابن سعد البغدادي، ج1، ص199، دار صادر، بيروت.
- ^ "إسلام ويب - مسند الإمام أحمد - مسند العشرة المبشرين بالجنة - مسند الخلفاء الراشدين - ومن مسند علي بن أبي طالب رضي الله عنه- الجزء رقم1". www.islamweb.net (بە عەرەبی). Retrieved 2021-11-25.
- ^ "وأنذر عشيرتك الأقربين". www.quran7m.com. Retrieved 2021-11-25.
- ^ "قصة الإسلام | الجهر بالدعوة .. وأنذر عشيرتك الأقربين". islamstory.com (بە عەرەبی). Retrieved 2021-11-25.
- ^ ""وأنذر عشيرتك الأقربين" النبى يصدح بالرسالة.. ما يقوله التراث الإسلامى". اليوم السابع. 2020-09-09. Retrieved 2022-02-16.
- ^ الطبقات الكبرى، ابن سعد البغدادي، بەرگی1، لاپەڕە199-206، دار صادر، بيروت.
- ^ "تفسير وأنذر عشيرتك الأقربين [ الشعراء: 214]". surahquran.com. Retrieved 2022-02-16.
- ^ "في قوله تعالى: وأنذر عشيرتك الأقربين". www.alukah.net (بە عەرەبی). 2017-03-17. Retrieved 2022-02-16.
- ^ "القران الكريم |وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ". www.alro7.net. Retrieved 2022-02-16.
- ^ الطبقات الكبرى، ابن سعد البغدادي، ج1، ص199-206، دار صادر، بيروت.
- ^ سيرة ابن هشام، ابن هشام، بەرگی2، لاپەڕە92-163.
- ^ maher (2021-05-19). "سيرة رسول الله صل الله عليه وسلم". نجوم سورية (بە عەرەبی). Retrieved 2022-03-19.
- ^ الإصابة في تمييز الصحابة، ابن حجر العسقلاني، بەرگی٤، لاپەڕە ٣٣٥.
- ^ "ص13 - كتاب شرح سنن ابن ماجة الراجحي - شرح حديث كان أول من أظهر إسلامه سبعة - المكتبة الشاملة الحديثة". al-maktaba.org. Retrieved 2022-03-19.
- ^ "مقاطعة بني هاشم". صحيفة الخليج (بە عەرەبی). Retrieved 2022-03-19.
- ^ "البداية والنهاية/الجزء الثالث/فصل اجتراء قريش على رسول الله بعد وفاة عمه أبي طالب - ويكي مصدر". ar.wikisource.org (بە عەرەبی). Retrieved 2022-03-19.
- ^ رواه البخاري في صحيحه عن عبد الله بن عمرو بن العاص، ژمارە: 4815.
- ^ "الذي دافع عن النبي صلى الله عليه وسلم عندما خنقه عقبة بن أبي معيط وهو يصلي هو". www.wizviral.com (بە عەرەبی). 2021-04-15. Retrieved 2022-03-19.
- ^ "عقبة بن أبي معيط". https://www.alanba.com.kw (بە عەرەبی). Retrieved 2022-03-19.
{{cite web}}
: External link in
(help)|website=
- ^ "الموسوعة الحديثية". dorar.net (بە عەرەبی). Retrieved 2022-03-19.
- ^ الطبقات الكبرى، ابن سعد البغدادي، بەرگی1، لاپەڕە199-206، دار صادر، بيروت.
- ^ رواه البخاري في صحيحه عن عبد الله بن مسعود، ژمارە: 520.
- ^ "السيرة الحلبية - الحلبي - ج ١ - الصفحة ٤٧٠". shiaonlinelibrary.com. Retrieved 2022-03-19.
- ^ "الشيخ محمد بن صالح العثيمين-صحيح مسلم-06b-4". alathar.net. Retrieved 2022-03-19.
- ^ "Qaala Rasul Allah (saw) - Comprehensive Hadith Database - قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم". qaalarasulallah.com. Retrieved 2022-03-19.
- ^ "حوار عتبه بن ربيعه مع رسول الله صلى الله عليه وسلم - ملة إبراهيم". www.melatibrahim.com. Retrieved 2022-03-19.
- ^ "موقع هدى القرآن الإلكتروني". www.hodaalquran.com. Retrieved 2022-03-19.
- ^ فقه السيرة النبوية، محمد سعيد رمضان البوطي، لاپەڕە 62-85، دار الفكر المعاصر، 2006.
- ^ سيرة ابن هشام، ابن هشام، بەرگی 2، لاپەڕە 92-163
- ^ الدمشقي, أبي الفداء إسماعيل بن عمر/ابن كثير (2011-01-01). السيرة النبوية لابن كثير (بە عەرەبی). Dar Al Kotob Al Ilmiyah دار الكتب العلمية. ISBN 978-2-7451-4445-4.
- ^ "الدرر السنية". dorar.net. Retrieved 2022-03-19.
- ^ alwatan.kuwait.tt http://alwatan.kuwait.tt/articledetails.aspx?id=490117&yearquarter=20163. Retrieved 2022-03-19.
{{cite web}}
: Missing or empty|title=
(help) - ^ "قصة الإسلام | لو وضعوا الشمس في يميني والقمر في يساري". islamstory.com (بە عەرەبی). Retrieved 2022-03-19.
- ^ غشي, يحيى بن محمد (2015). "دلائل النبوة:, القرآن الكريم: انشقاق القمر". مجلة الواحات للبحوث والدراسات: 879. doi:10.54246/1548-008-002-003.
- ^ الاكتفاء بما تضمنه من مغازي رسول الله والثلاثة الخلفاء، سليمان بن موسى الكلاعي الأندلسي، بەرگی 1، لاپەڕە 163، عالم الكتب، بيروت، 1996.
- ^ "الهجرة إلى الحبشة | موقع نصرة محمد رسول الله". rasoulallah.net. Retrieved 2022-03-21.
- ^ "بها ملك لا يُظلَم عنده أحد - موقع تيار الإصلاح". www.noslih.com. Retrieved 2022-03-21.
- ^ فتح الباري، ابن حجر العسقلاني، بەرگی 7، لاپەڕە 188-189.
- ^ سيرة ابن هشام، بەرگی 1، لاپەڕە 321-340.
- ^ السيرة النبوية الصحيحة، أكرم ضياء العمري، بەرگی 1، لاپەڕە 168-181، مكتبة العبيكان، 2005.
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، لاپەڕە 74-78.
- ^ الرحيق المختوم، المباركفوري، لاپەڕە 74-78.
- ^ قورئانی پیرۆز، سوورەتی نەجم، ئایەتی ٦٢
- ^ رواه البخاري في صحيحه، عن عبد الله بن مسعود، ژمارە : 1070.
- ^ رواه أحمد بن حنبل في مسنده، عن عبد الله بن مسعود، بەرگی 5، لاپەڕە307، وصححه أحمد شاكر.
- ^ maher (2021-05-19). "قصة الهجرة الى الحبشة". نجوم سورية (بە عەرەبی). Retrieved 2022-03-21.
- ^ "باب هجرة أصحاب رسول الله، من مكة إلى أرض الحبشة - البداية والنهاية، ط. دار إحياء التراث العربي". www.islamilimleri.com. Retrieved 2022-03-21.
- ^ "موسوعة التاريخ الإسلامي - محمد هادي اليوسفي - ج ١ - الصفحة ٥٨٣". shiaonlinelibrary.com. Retrieved 2022-03-21.
- ^ "الهجرة إلى الحبشة دروس وعبر". جزايرس. Retrieved 2022-03-21.
- ^ "دراسات وبحوث / هجرة الرسول(صلى الله عليه و آله و سلم) وبناء الدَّولة والمجتمع الإسلاميِّين قراءة تحليليَّة نقديَّة في شبهات المستشرقين". المركز الاسلامي للدراسات الاستراتيجية. Retrieved 2022-03-21.
- ^ ئەحمەد کوڕی حەنبەل ڕیوایەتی کردووە لە موسنەدەکەیدا.
- ^ سورەتی مائیدە، ئایەتی ٣
- ^ سورەتی نەسر، ئایەتی ١
- ^ "تۆڕی شیعەی جیھانی". Archived from the original on 15ی Marchی 2016. Retrieved 7ی Octoberی 2011.
{{cite web}}
: Check date values in:|access-date=
و|archive-date=
(help) ١٥ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ سورەتی ئیسرا، ئایەتی ٨٨
- ^ "APOD: 2002 October 29 - A Lunar Rille". apod.nasa.gov. Retrieved 2023-01-21.
- ^ "دلائل النبوة - المعجزات الحسية للرسول صلى الله عليه وسلم". www.saaid.net. Retrieved 2023-01-21.
- ^ سورەتی قەمەر، ئایەتی ١
- ^ کتێبی لشمائل المحمدیة لە نوسینی الحافظ الترمذی لاپەڕە ٢–١٤
- ^ ئ ا لە سیوتی گێردراوەتەوە لە کتێبی الجامع الصغیر لە هند بن ابی هالە وەرگیراوە بە ژمارە:٦٤٩٣
- ^ رواه ابن كثير في البداية والنهاية عن أبي هريرة، ج6، ص21.
- ^ لە سەحیحی بوخاری گێردراوەتەوە لە ئەنەسی کوری مالیکەوە بە ژمارە:٣٥٤٧
- ^ ئیبن کەسیر لە کتێبی البدایە والنھایە گێراویتیەوە لە ئەبو ھورەرەش وەرگیراوە بەشی ٦ لاپەڕە ٢١.
- ^ ئ ا رواه ابن عبد البر في كتابه الاستذكار عن علي بن أبي طالب، ج7، ص336.
- ^ ئ ا رواه البخاري في صحيحه عن أنس بن مالك، رقم: 3547.
- ^ ئ ا ب https://ar.wikipedia.org/wiki/وصف_النبي_محمد
- ^ ئ ا ب پ https://en.wikipedia.org/wiki/Depictions_of_Muhammad
- ^ ھەیسمی گێراوێتیەوە لە کتێبی مجمع الزوائد لە سەلمانی فارسی وەرگیراوە لە بەشی ٩ لاپەرە ٣٤٣.
- ^ ئیبن کەسیر لە کتێبی البداية والنهاية گێراوێتیەوە لە ئەبو ھورەیرەوە، بەشی ٦، لاپەڕە ٢١.
- ^ رواه مسلم في صحيحه عن جابر بن سمرة، رقم:2339.
- ^ ئیمامی مسلم گێراوێتیەوە لە سەحیحەکەی لە جابر بن سمرەوە، بە ژمارە:٢٣٣٩.
- ^ https://ar.wikipedia.org/wiki/محمد
- ^ ئیبن کەسیر گێراوێتیەوە لە کتێبی البداية والنهاية لە ئەبو ھورەیرەوە، بەشی شەشەم لاپەڕە ٢١.
- ^ ئیمامی مسلم گێراوێتیەوە لە سەحیحەکەی لە جابری کوری سمرەوە، بە ژمارە :٢٣٣٩.
- ^ کتێبی إحياء علوم الدين، خاوەن:أبو حامد الغزالي، بەشی ٢، لاپەڕە ٣٧٦ چاپ: دار المعرفة، بيروت.
- ^ کتێبی:إحياء علوم الدين، خاوەن:أبو حامد الغزالي، بەشی دووەم، لاپەڕە ٣٧٦ چاپ: دار المعرفة، بيروت.
- ^ جريدة الحجاز: جدل حول تدمير الوهابية لما تبقّى من آثار إسلامية - فؤاد المشاط تاريخ الوصول 7 يوليو 2011. نسخة محفوظة03 نوفمبر 2012 على موقع واي باك مشين.
- ^ صحيفة عكاظ: مفتي مصر: الآثار النبوية عظيمة القيمة وتمثل تاريخ الإسلام تاريخ الوصول 7 يوليو 2011.نسخة محفوظة 24 سبتمبر 2015 على موقع واي باك مشين.
- ^ لا ذرائع لهدم آثار النبوة، عمر عبد الله كامل، ص2، دار بيرسان.
- ^ ئ ا علي الطالقاني. معهد الإمام الشيرازي الدولي للدراسات:توصيات ومقترحات لمعالجة هدم الآثار، تاريخ الوصول 21 يوليو2011. نسخة محفوظة 15 أغسطس 2018 على موقع واي باك مشين.
- ^ لا ذرائع لهدم آثار النبوة، عمر عبد الله كامل، ص182-183، دار بيرسان.
- ^ نصيحة لأخواننا علماء نجد، يوسف الرفاعي، ص12.
- ^ The Bustan al-Ukul, by Nathanael ibn al-Fayyumi, edited and translated by David Levine, Columbia University Oriental Studies Vol. VI, p. 105
- ^ Gan ha-Sekhalim, ed. Kafih (Jerusalem, 1984), ch. 6.
- ^ Prophet: True or False?, Gil Student
- ^ Jewish Views on Islam ١٨ی ئازاری ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Marc B. Shapiro
- ^ St. John of Damascus’s Critique of Islam, Orthodox Christian Information Centre
- ^ Modern Western Christian theological understandings of Muslims since the Second Vatican council, Mahmut Aydin
- ^ Quinn, Frederick (2008). "The Prophet as Antichrist and Arab Lucifer (Early Times to 1600)". The Sum of All Heresies: The Image of Islam in Western Thought. New York: Oxford University Press. pp. 17–54. ISBN 978-0195325638.
- ^ ئەفسانەکانی ئەورووپا لەسەر ڕۆژھەڵات، ڕەنا قەبانی.
- ^ پێگەی ئەمڕۆ ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.,.
- ^ جەزیرە نێت ١٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
- ^ ١٠٠ نەمرەکە مایکل ھارت
- ^ Full text of "Michael Hart Ranking Of The 100 Great Muhammad Number 1" لە وەیباک مەشین ەوە پارێزراوە
- ^ Peter Teed (1992), p.424
- ^ A Latter-day Saint Perspective on Muhammad - James A. Toronto.
- سایتی تەنزیل
- ژیانی پێغەمبەری خوا لە قورئان و سوننەتدا، نوسینی/ محەممەد مەلا فائق شارەزووری
- وێکپیدیای عەرەبی
- دەنگی ئیسلام