محەممەد

ئەم وتارە لە پێشوودا وتارێکی ھەڵبژێردراو بووە، بەڵام بەپێی یەکدەنگی کۆمەڵگەی ویکیپیدیا یەکلایی کرایەوە کە چی تر لەگەڵ سیاسەتەکانی وتاری ھەڵبژێردراو ناگونجێت، بۆیە ئێستە چی تر وتارێکی ھەڵبژێردراو نییە. لەوانەیە ھۆکاری نەمانی وەک وتارێکی ھەڵبژێردراو لە پەڕەی وتووێژەکەی باس کرابێت.

محەممەدی کوڕی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەڵیب (بە عەرەبی :أَبُو الْقَاسِم مُحَمَّد بْن عَبْد الله بْن عَبْد المُطَّلِب بْن ھَاشِم‎؛ لەدایکبووی ٢٢ی نیسانی ٥٧١–٨ی حوزەیرانی ٦٣٢)، موسڵمانان بە پێغەمبەری خوای دادەنێن بۆ ھەموو مرۆڤایەتی، تاوەکوو خەڵک بگەڕێنێتەوە بۆ یەکتاپەرستی و پەرستنی خوا لەسەر ڕێبازی ئیبراھیم، و لەو باوەڕەدان کە کۆتا پێغەمبەر و باشترینی دروستکراوانی خوایە و پێشەوای مرۆڤە، باوەڕیان وایە پارێزراوە لەهەڵەکردن، لەگەڵ ناوھێنانیدا دەڵێن «صلی اللە علیە وسلم» واتە «دروودی خوای لێبێت»، کە لە قورئان و سوننەتدا ئەوە ھاتووە، وایان لێدەکات سەڵاواتی لەسەر بدەن. شوێنەوارێکی زۆری لەسەر موسڵمانان بەجێهێشتووە، زۆر بەگەورەیان داناوە و شوێنی فەرمانەکان و شێوازی ژیان و پەرستشی کەوتوون، وتە و کردار و سیفەتەکانیان پاراستووە لە کتێبەکانی سیرە و فەرموودە، و یادی لەدایکبوونی دەکەنەوە لەمانگی ڕەبیعول ئەوەل لە هەموو ساڵێکدا.

محەممەد کوڕی عەبدوڵڵا
پێغەمبەر محەممەد
«ئەحمەد، ئەبووقاسم، ئەبووتەییب، پێغەمبەری گەڕانەوە، پێغەمبەری بەزەیی، پێشەوای بەنی ئادەم، خۆشەویستی ڕەحمان، موختار، مستەفا، موجتەبا، سادق، مەسدووق، ئەمین، خاوەن شەفاعەت و پێگەی بەرز، خاوەن چاکە و پلەی بڵند، خاوەن تاج و میعراج، پێشەوای لە خواترسان، پێشەوای نێردراوان، پێغەمبەری نەخوێندەوار، پێغەمبەری خوا، دوایین پێغەمبەر، پێغەمبەری مەزن، چرایەکی ڕووناک، نوور، میھرەبان،.... ھتد»
لەدایکبوون	١٢ی ڕەبیعولئەوەل ٥٢ی پێش کۆچی / نیسان ٥٧١ز مەککە
کۆچی دوایی	ڕەبیعولئەوەل ١١ی کۆچی / حوزەیران ٦٣٢ز مەدینە
ڕێزلێنراوە بە	ئیسلام
ناردن	ڕەمەزان ١٢ پ. ک / ئاب ٦١١ز, ئەشکەوتی حەراء لە مەککە
شوێنگەی سەرەکی	حوجرەی عائیشە لە مزگەوتی پێغەمبەر لە مەدینە
مێژووی یادەوەری	١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ھەموو ساڵێکی کۆچیی
شەفیعە بۆ	بەگشتی بۆ ھەموو خەڵکی بەتایبەتیش بۆ ئیمانداران
نەژاد	لە عەرەبە لە قوڕەیش لە نەوەی ئیسماعیل کوڕی ئیبراھیم دایکی ئامینە کچی وەھب باوکی عەبدوڵڵا کوڕی عەبدول موتەلیب دایکی بە شیری حەلیمە سەعدی، و سۆیبە باوکی بە شیری حارس کوڕی عەبدول عیز خوشک و براکانی بە شیری حەمزە کوڕی عەبدولموتەڵیب (مامی)، و ئەبووسەلەمە کوڕی عەبدئەسەد، و ئەبووسوفیان کوڕی حارس (کوڕی مامی)، و عەبدوڵڵا کوڕی حارس، و شەیما کچی حارس، و ئەنیسە کچی حارس خێزانەکانی خەدیجە کچی خووەیلید، و سوودە کچی زمعە، و عائیشەی کچی ئەبووبەکر، و حەفسە کچی عومەر، و زەینەب کچی خزیمە، و ئوم سەلەمە، وزەینەب کچی جەحش، و جوبریە کچی حارس، و ماریە قبتی، و ئوم حەبیبە، و سەفییە کچی حەیی، و مەیموونە کچی حارس کوڕەکانی قاسم، و عەبدوڵڵا، وئیبراھیم کچەکانی زەینەب، و ڕوقەیە، و ئوم کەلسوم، و فاتیمە

لە دایک بووە لە مەککە لە مانگی ڕەبیعولئەولی ساڵی فیل، بەرامبەر ساڵی ٥٧٠ یان ٥٧١ی زایینی، پێش ئەوەی لەدایک بێت باوکی کۆچی دواییی کردووە و ھەر لە مناڵیشدا دایکی لەدەست دەدات، پەروەردە دەبێت لای عەبدولموتەڵیب کوڕی ھاشم باپیرەی پاشان لای ئەبو تاڵیب کوڕی عەبدولموتەڵیب مامی، لەو ماوەیەدا خەریکی شوانی دەبێت، پاشان بازرگانی دەکات، لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا ژیانی ھاوسەری پێک ھێناوە لەگەڵ خەدیجە کچی خووەیلید، کە دایکی ھەموو مناڵەکانی بووە بێجگە لە ئیبراھیم.

لە پێش ئیسلامدا حەنیفی بووە و خوای پەرستووە لەسەر ڕیبازی ئیبراھیم و پەرستنی بتی ڕەتکردووەتەوە کە لەو کاتانەدا بەربڵاوبووە لە مەککەدا، موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە نیگای خوای پێ گەیشتووە کاتێک لە تەمەنی چل ساڵیدا بووە، سێ ساڵ بە نھێنی بانگەوازی کرد، پاشان دە ساڵی تری لە مەککە بەسەر برد بە بانگکردنی خەڵکەکەی و بازرگانەکان و سەردانکەرانی کەعبە کە دەھاتنە مەککە، لە ساڵی ٦٢٢ز کۆچی کرد بۆ شاری مەدینە کە ناودەبرا بە یەسرب، دوای ئەوەی گەورەکانی قوڕەیش کەوتنە پیلان گێڕان لێی و بانگەوازەکەیان ڕەت دەکردەوە، دە ساڵی کۆتایی ژیانی لە مەدینە بەسەر برد بە بانگەوازی ئیسلامی، و بناغەی دەوڵەتی ئیسلامیی دانا، کە دواتر فراوان بوو و مەککە و ھەموو شار و ھۆزە عەرەبییەکانی گرتەوە، و بۆ یەکەم جار عەرەبی یەکخست لەسەر یەک ئایینی یەکتاپەرستی و لە دەوڵەتێکی یەکگرتوودا، بانگەشەی بۆ دورکەوتنەوە لە ڕەگەزپەرستی و وەلانانی دەمارگیری هۆزایەتی کرد.

سەرچاوەکانی ژیاننامەی

لەبەر ئەوەی کەسایەتییەکی کاریگەرە لە مێژوودا، بۆیە ژیان و کاروبار و بیروباوەڕی بە شێوەیەکی بەرفراوان لێدوانی لەسەر کراوە لەلایەن لایەنگران و نەیارەکانی بە درێژایی سەدەکان. موسڵمانان لە کۆن و نوێدا گرنگییان داوە بە ژیاننامەکەی بەوەی بە پەیڕەوێکی کرداری دادەنرێت بۆ ئیسلام، زانایانی ئیسلام دانراوی زۆریان لەسەر داناوە و ھەموو شتێکی پەیوەندیداریان پێوەی نوسیوەتەوە.

قورئان

وتاری سەرەکی: قورئان

قورئان بە گرنگترین سەرچاوە دادەنرێت بۆ زانینی ژیاننامەی محەممەد

قورئان بە سەرچاوەیەکی سەرەکیی دادەنرێت لە زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەد، دێرینترن و باوەڕپێکراوترین سەرچاوەی ژیاننامەی پێغەمبەرە، لەبەرئەوەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی محەممەد خۆی و ھەموو موسڵمانان یەک نوسخەی قورئان کۆیان دەکاتەوە لەگەڵ جیاوازی کۆمەڵە ئیسلامییەکاندا، لەگەڵ ئەوەی قورئان ھەموو ژیاننامەی محەممەد لە خۆناگرێت، بەڵام چەند ئاماژەدانێکی تیایە بۆ ژیانی بە دەربڕینی ئاشکرا بێت یان بە ئاماژەدان. ھەندێک لە سیفەتەکانی باسکراوە لەگەڵ بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی، ڕەوشت و تایبەتمەندییەکانی، و باری دەروونی، و ھەندێک شت لە بارەی غەزاکانییەوە باسکراوە. لەقورئاندا ٢٨٠ ئایەت باسی غەزاکان دەکات کە دەکاتە ڕێژەی (٪٤،٦٥) ی قورئان، هەندێکیان بە ئاماژە باسیان کردووە و هەندێکیان ڕاستەوخۆ، وەک غەزای بەدر، غەزای ئوحود، غەزای خەندەق، سوڵحی حودەیبییە، غەزای خەیبەر و فەتحی مەککە. بۆ نموونە سوورەتی ئەحزاب باسی ژیانی پێغەمبەر دەکات لەگەڵ خێزان و هاوەڵەکانی، و وردەکاری زۆری تێدایە دەربارەی غەزای خەندەق.

کتێبی فەرموودە

وتاری سەرەکی: فەرموودە

ژیاننامەی پێغەمبەر بەشێکی فراوانی گرتووە لە کتێبەکانی فەرموودەدا، ھەموو ئەوانەی کتێبیان لە فەرموودەدا داناوە، بەش و دەروازەی تایبەتیان داناوە لەسەر ژیانی پێغەمبەر محەممەد، و بانگەوازەکەی، و ھاوەڵەکانی، لەگەڵ ئەوەی ئەو ڕووداوانە بەپێی کات ڕیزبەند نەکراوان، لەبەرئەوەی ئەوان مەبەستیان کۆکردنەوەی وتەکانی محەممەد و کردار و فەرمان و حوکمەکانی بووە. بەشێک لە ژیاننامەکەی لەو کێبانەدا هاتووە بەمەبەستی بەڵگە هێنانەوە بۆ حوکمی شەرعی، بەم هۆیەوە زۆر بەوردی باس نەکراوە و تەنیا گێرانەوەی هەندێک هەواڵ بووە بەپێی ڕێبازی فەرموودەناسان. زانایانی موسڵمان کۆکن لەسەرئەوەی کە ناودارترین و دێرینترین کتێب لەبارەی ھەواڵی ژیاننامەی پێغەمبەرەوە موەتتەئی مالیکە، کە کۆمەڵێک فەرموودەی دەربارەی ژیاننامە و سیفاتەکانی پێغەمبەر هێناوە و باسێکی تایبەتی جیهادی کردووە. پاشان سەحیحی بوخاری باسی چەند لایەنێکی کردووە پێش پێغەمبەرایەتی و دوای دابەزینی سروش، کتێبێکی تایبەت کردووە بە غەزاکانی و جیهاد، بەشێکی زۆر لەسیفاتەکانی و بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی باسکردووە، کەدەکاتە دەیەکی کتێبەکەی. و دواتر سەحیحی موسلیم کە بەشێکی زۆریان لە ژیانی محەممەد باسکردووە. ھەروەھا ھەریەکە لە ئەبووداوود، ئەحمەد کوڕی حەنبەل،ئیبن ماجە، و ترمزی، بەھەمان شێوە بەشێکی کتێبەکانیان تەرخان کردووە بۆ ژیانامەی پێغەمبەر بەڵام بە جیاوازی لە شێوەی ڕێکخستن و ڕیزبەندیدا.

کتێبەکانی ژیاننامە (سیرە)

وتاری سەرەکی: ژیاننامە

کتێبەکانی سیرە و ژیاننامە لە قۆناغێکی دواتر لە نوسیەوەی فەرموودە نوسراون، ھاوەڵەکان گرنگییان دەدا بە گێڕانەوەی ژیاننامەکەی بە زارەکی، یەکەم کەس کە گرنگی دا بە نووسینەوەی ژیاننامەکەیدا عوروە کوڕی زوبەیر بوو. پاشان ئەبان کوڕی عوسمان (مردن ١٠٥کۆچی)، پاشان وەھاب کوری مونەبی (مردن ١١٠ کۆچی)، پاشان شوڕەحەبیل کوری سەعید (مردن ١٢٣کۆچی) و لە دواتریش ئیبن شیھابی زوھری (مردن ١٢٤کۆچی) بەڵام بەشی زۆری نووسینەکانیان لە ناوچوون، نەگەیشتوون بە ئێمە، جگە لە چەند پاشماوەیەکی پەرتەوازە کە لەلایەن محەممەد کوڕی جەریری تەبەرییە گێردراوەتەوە. لە دواتردا محەممەد کوڕی ئیسحاق دێت لە نووسینەوەی ژیاننامەی محەممەددا بە تەواوی و شارەزایان بە ڕاسترین کتێبی سیرەی دادەنێن لەو سەردەمەدا. کتێبەکەی بە ئێمە نەگەیشتووە بەڵام ئیبن هیشام (مردن ٢١٨ کۆچی) هەستاوە بە گێرانەوەی کتێبەکەی بە پوختکراوەیی کە ناسراوە بە سیرەی ئیبن هیشام. تەبەری (مردووی ٣١٠ی کؤچی) لە مێژووەکەیدا بەشێوەیەکەی سەرەکی پشتی بە گێڕانەوەکانی ئیبن ئیسحاق بەستووە.

کتێبەکانی شەمائل و دەلائل

وتاری سەرەکی: زانستی شەمائیل

بە سەرچاوەیەکی بنەڕەتی دادەنرێت لە زانینی ژیاننامەی پێغەمبەر محەممەددا، ئەمانەش ئەو کتێبانەن کە دانەرەکانیان گرنگییان داوە بە باسی محەممەد و خوو ڕەوشت و سیفەتەکانی، و ھەڵسوکەوتی لە شەو و ڕۆژدا. زانستی شەمائیل جێگای گرینگی پێدانی زانایانی موسڵمان بووە، و یەکێک بووە لە بابەتەکانی کتێبەکان فەرموودە، دواتر زانایان کتێبی تایبەتیان لەسەر نوسیووە، ئەبول بەختەری (مردووی ٢٠٠ی کۆچی) یەکەم کەسە کتێبی لەسەر شەمائیل نوسیووە بەناوی صفة النبي، دواتر ئەبول حەسەن مەدائینی (مردووی ٢٢٤ی کۆچی) بەناوی صفة النبي، دواتر کتێبی شەمائیلە محەممەدیەکان ی ترمزی، دواتر داوود کوڕی عەلی ئەسفەهانی (مردووی ٢٧٠ی کۆچی) بەناوی الشمائل المحمدية، دواتر قازی ئیسماعیل مالیکی (مردووی ٢٨٢ی کۆچی) بەناوی الأخلاق النبوية، دواتر ئیبن فارس (مردووی ٢٩٥ی کۆچی) بەناوی أخلاق النبي، و چەندانی تر لەسەردەمەکانی دواتردا. ھەروەھا کتێبەکانی دەلائل بە یەکێکی تر لە سەرچاوە بنەڕەتییەکانی ژیاننامەکەی دادەنرێن، ئەمەش ئەو کتێبانە دەگرێتەوە کە بەڵگە و نیشانەکانی پێغەمبەرایەتیی محەممەد دەسەلمێنێت بەپێی بیروباوەڕی موسڵمانان. زۆر کتێب لەم بوارەدا دانراون و ناودارترینییان بەڵگەکانی پێغەمبەرێتی بەیھقییە. هەروەها بوخاری و موسلیم بەشێک لە کتێبەکەیان تایبەت کردووە بە بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی.

سەرچاوەکانی تر

ھەروەھا چەندین جۆری تر سەرچاوە ھەیە، وەک کتێبەکانی تەفسیری قورئان و ھۆکانی ھاتنە خوارەوە. بەھۆی ئەوەی بەشێکی زۆری زانایانی ئیسلامی پشت بە ڕاڤە و لێکدانەوەکانی سەدەکانی سەرەتایی سەرھەڵدانی ئایینی ئیسلام دەبەستن، لە ناویشیان ئەو ئایەتانەی پەیوەندی بە ژیانی پێغەمبەری ئیسلامەوە ھەیە. لە نموونەی ئەو کتێبانەش تفسیری ئیبن کەسیر، تەفسیری تەبەری، و ھەروەھا تەفسیری قورتوبی. جگە لەو کتێبە مێژوویانەی بە شێوەیەکی گشتی گرینگی بە ڕووداوە مێژووییەکان داوە وەک تاری تەبەری و تاریخی ئیبن خەلدوون، ھەروەھا ئەو سەرچاوانەی جیا لە زمانی عەرەبی نوسراونەتەوە.

کورتەیەکی مێژوویی

گرینگترین هۆزە عەرەبیەکان لە نیمچە دورگەی عەرەب

لە ڕووی سیاسییەوە، نیمچەدوورگەی عەرەبی لێک ھەڵوەشابوو، نە دەوڵەتێک یەکی دەخست و نە حکوومەتێک بەڕێوەی دەبرد، دەوڵەتە دێرینەکانی کە لە یەمەن و نەجد و دەورووبەری عێراق و شام بوون لێک ھەڵوەشابوون، و ژیانی کۆچەری دەستی بەسەر شارەکانی حیجازدا گرتبوو، و ھۆزەکان یەکەی سەرەکیی سیاسی و کۆمەڵایەتی بوون. و کاروبارەکانی مەککە لە ڕێگای دارول نەدوە بەڕێوەدەبرا. لە شاری مەدینە بە شێوەیەکی گشتیی بەردەوام کێشە و ناکۆکی لە نێوان ئەوس و خەزرەج ھەبوو. دەوڵەتی مەنازرە لە حیرە و دەوڵەتی غەساسینە لە شام لەلایەن فارس و ڕۆمەکان ڕێگە بەگەشەیان درابوو، بۆ ئەوەی ببنە ڕێگر لەبەردەم فراوانخوازی عەرەبەکان. فارسەکان دەوڵەتی مەنازیرەیان هەشت ساڵ پێش پێغەمبەرایەتی ڕوخاند.

لە ڕووی ئابوورییەوە، دەشتەکییە عەرەبەکان پشتیان بە شوانکارەیی و کۆچکردن دەبەست بۆ ئەو ناوچانەی ئاویان لێیە، ئەمەش ببووە ھۆی شەڕ بۆ دەستکەوتنی پێداویستییەکان، بەڵام لە شارەکاندا چالاکی بازرگانی و کشتوکاڵی و پیشەسازی ھەبوو، مەککە چالاکی بازرگانی تێیدا باڵادەست بوو و ڕێگەی بازرگانی نێوان شام و یەمەنی بەڕێوە دەبرد، و سوودی لە پایە ئاینییەکەی وەردەگرت بۆ پاراستنی کاروانە بازرگانیەکان. بەڵام مەدینە کشتوکاڵ تێیدا لەبرەودا بوو بەھۆی باخی میوە و خورما و ترێوە. عەرەب دیناری بیزەنتی و درھەمی فارسییان بەکاردەھێنا لە ئاڵوگۆڕی بازرگانیدا، بەڵام لە ڕووی پیشەسازییەوە مەدینە ناسرابوو بە داڕشتنی جوانکاریی زێڕ و زیو، لەگەڵ دروستکردنی شمشێر و تیر و ڕم و زرێپۆش، ھەروەھا لە شارە عەرەبییەکاندا ئاسەنگەری و زەڕەنگەری و پێست خۆشکردن و چنین پەرەی سەند، ھەروەھا عەرەب چەند جۆرێک مامەڵەی دارایییان دەزانی وەک قەرز و ڕەھن و باج.

لە ڕووی ئایینییەوە، بت پەرستی نیمچەدوورگەی عەرەبی گرتبوویەوە بە شێوەیەکی گشتی، کۆمەڵە خواوەندێکیان دەپەرست دروست کرابوون لە بەرد و تەختە، ژمارەیان دەگەیشتە ٣٦٠ بت لە دەوری کەعبە، ئەو ھۆزانە دەیانپەرستن کە دەھاتن بۆ حەج و قوربانی و نەزریان بۆ دەکردن، گەورەترینیان کۆنترینیان بتی (هوبەل) بوو کە قوڕەیش و کینانە دەیانپەرست هەروەها بتی (عووزا) شیان دەپەرست، و بتی (مەنات) هوزەیل و خوزاعە دەیانپەرست، هۆزی سەقیف بتی (لات) یان دەپەرست. لەگەڵ ئەمانەشدا چەند دروشمێکیان لە پاشماوەی ئایینی ئیبراھیم بۆ مابوویەوە وەک بەرز ڕاگرتنی کەعبە، و سەردان کردنی، و حەج و عومرە، لە ھەمان کاتدا چەند تاکێک ھەبوون کە لەسەر ڕێبازی ئیبراھیم و ئیسماعیل بوون بە تەنھا و ناسرابوون بە حەنەفییەکان، ھەروەھا چەند ئایینێکی تر ھەبوو بە شێوەیکی دیاریکراو وەک جوولەکە لە یەمەن و مەدینە، و مەسیحییەت لە نەجران و حیرە و دەوروبەری شام، و ھەروەھا بڵاوبونەوەیەکی دیاریکراوی ئاگرپەرستی ھەبوو کە لە ئێرانەوە ھاتبوون.

نەژادی

ئەمانەش ببینە: داڕێژە:درەختی نەژادی محەممەد

ڕەجەڵکی پێغەمبەر

ئەبوول قاسم محەممەدی کوڕی عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب کوڕی عەبدولمەنناف کوڕی قوسەیی کوڕی کیلابی کوڕی موڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالیبی کوڕی فیھری کوڕی مالیکی کوڕی نەزڕی کوڕی کینانەی کوڕی خوزیمەی کوڕی مودرکەی کوڕی ئیلیاسی کوڕی مزەڕی کوڕی نزاری کوڕی مەعدی کوڕی عەدنانە (تائێرە زانایان کۆدەنگن)، لەگەڵ ئەوەی سەلمێنراوە دەچێتەوە سەر نەسەبی ئیسماعیلی کوڕی ئیبراھیم.

ھیچ لقێک نییە لە قوڕەیشدا کە نزیکایەتی لەگەڵ محەممەددا نەبێت، و موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە خوا ھەڵیبژاردووە لە باشترین ھۆز و پشت و نەسەبدا. گوتویەتی (خرجتُ من نكاح ولم أخرج من سفاح من لدن آدم إلى أن ولدني أبي وأمّي) واتا: (من لەئادەمەوە تاوەکوو دایک و باوکم لەهاوسەرگیریەوە لەدایکبووم، لە داوێنپیسی لەدایک نەبووم). هەروەها گوتوویەتی (إنَّ الله اصطفى كنانة من ولد إسماعيل، واصطفى قريشًا من كنانة، واصطفى من قريش بني هاشم، واصطفاني من بني هاشم) واتا: (خوای گەورە کینانەی لە منداڵەکانی ئیسماعلدا هەڵبژاردووە، و قوڕەیشی لە کینانەدا هەڵبژاردووە، و بەنی هاشمی لە قوڕەیشدا هەڵبژاردووە، منیشی لە بەنی هاشمدا هەڵبژاردووە). گوتووشیەتی (نحن بنو النضر بن كنانة لا نقفو أمنا ولا ننتفي من أبينا) واتا (ئێمەی بەنوو نەزر تۆمەتی داوێن پیسی نادەینە پاڵ دایکمان، و خۆمان لە بابمان بێبەری ناکەین). هەروەها گوتوویەتی (إنَّ الله كلمة تعالى خلق الخلق، فجعلني في خير فِرَقِهم، وخير الفرقتين، ثم تخيَّر القبائل فجعلني في خير قبيلة، ثم تخيَّر البيوت فجعلني في خير بيوتهم، فأنا خيرُهم نفسًا، وخيرُهم بيتًا) واتا: (خوای گەورە دروستکراوەکانی دروستکردووە منی لە باشترین کۆمەڵەیان داناوە، دواتر لەتیرەکان منی لە باشترین تیرە داناوە، و دواتر لەماڵەکان منی لە باشترین ماڵدا داناوە).

• باوکی؛ عەبدولڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب بووە، دایکی فاتیمەی کچی عەمری کوڕی عائیزی کوڕی عیمران کوڕی مەخزوومی کوڕی یەقەزەی کوڕی موڕڕەی کوڕی کەعبی کوڕی لوئەی کوڕی غالب بووە. عەبدوڵڵا چاکترین کوڕەکانی باوکی بووە و لێبوردەترین و نزیکترینیان بووە لێوەی، و بچووکترینیان بووە، نازناوی سەربڕدراوە بەهۆی ئەوەی باوکی سەد حوشتری بۆ سەربڕی لەجیاتی ئەو نەزرەی کە کردبووی.
• دایکی؛ ئامینەی کچی وەھب کوڕی عەبد مەناف کوڕی زوھرە کوڕی کیلاب بووە، لەو سەردەمەدا باشترین ژنی قوڕەیش بووە لە نەسەب و شوێندا، و باوکی پێشەوای بەنی زەھرە بووە لە نەسەب و شەرەفدا، و باوکی سەرۆک و باشترینی بەنوو زوهرە بووە لەو کاتەدا.
• مام و پورەکانی: عەبباس، حەمزە، زوبەیر، حارس، غەیداق، قوسەم، عەبدول کەعبە، موقەوەم، جەحل، ئەبوو لەهەب، ئەبوو تاڵیب و زیرار. پوورەکانی عاتیکە، ئومیمە، ئەروا، ئوم حەکیم، بەڕڕە و سەفییە. حەمزە و عەباس و سەفییە موسڵمان بوون.

ژیانی لە پێش بانگەواز

لەدایکبوونی

دیمەنێکی مەککە لەسەر شاخی نوورەوە

کاتێک عەبدوڵڵا کوڕی عەبدولموتەلیب گەیشتە تەمەنی هەژدە ساڵی باوکی خوازبێنی ئامینەی کچی وەهبی بۆ کرد لەمامی وهەیب کوڕی عەبدول مەناف کەلەلای ئەوان دەژیا. عەبدوڵڵا لەمەککە گواستیەوە و ئامینە بە پێغەمبەر دووگیان بوو. ئامینە دەیگووت کاتێک پێغەمبەر لەزگیدا بووە پێی گوتراوە (إنّك قد حملت بسيّد هذه الأمّة، فإذا وقعَ على الأرض فقولي "أعيذه بالواحد من شرِّ كل حاسد"، ثم سمّيه "محمدًا) واتا (تۆ گەورەی ئەم ئوممەتەت لە زگدایە، کاتێک لەدایکبوو بڵێ بە خوای تاک و تەنیا دەیپارێزم لە خراپەی هەموو چاوپیسێک، و دواتر ناوی بنێ محەممەد). عەبدوڵڵا بەمەبەستی بازرگانی بەرەو شام بەڕێکەوت مانگێک بەنەخۆشی لە مەدینە مایەوە و دواتر مرد. لەو کاتەدا تەمەنی پێغەمبەر دوو مانگ لە زگی ئامینەدا(بەپێی بۆچوونی زۆربەی زانایان)، لەدوای خۆی پێنج حوشتر ڕانە مەڕێک و بەندەیەکی بەناوی بەرەکە کە کونیەکەی ئوم ئەیمەن بوو بەجێهێشت.

شوێنی لەدایکبوونی پێغەمبەر محەممەد لەدۆڵی ئەبوو تاڵیب.

پێغەمبەری ئیسلام محەممەد لە ماڵی باوکی لە شاری مەککە لە دایکبووە (بەپێی گێڕانەوەکانی سوننە لە ڕۆژی دووشەممە، ١٢ی ڕەبیعولئەوەلی ساڵی فیل، بەرامبەر ٢٠ یان ٢٢ی نیسانی ساڵی ٥٧١ یان ٥٧٠ی زایینی لە دایکبووە). سەرچاوە مێژووییەکان سەبارەت بە ڕەووشی کاتی لە دایکبوونی ناکۆکیان ھەیە، بەشی زۆریان ئاماژە بەوەدەکەن محەممەد لە سکی دایکیدا بووە باوکی کۆچی دوایکردووە، بەڵام بەشێکی دیکە لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن باوکی لە ژیاندا بووە کاتێک لە دایکبووە. بەشێکی دیکە دەڵین تەمەنی سێ ساڵ بوو کاتێک باوکی کۆچی دوایکردووە، و بەشێکی دیکە دیکە دەڵێن دووساڵ بووە. سەرچاوەیەکی دیکە دەلێت تەمەنی ٧ مانگ بووە، بەشێکی دیکە دەلێن تەمەنی یەک مانگ بووە کاتێک باوکی کۆچی دوایی کردووە. بەڵام ئەم سەرچاوە و قسانە بە شێوەیەکی گشتی ڕەتکراونەتەوە، بەشی زۆری مێژوو نوسان کۆکن لەسەر ئەوەی پێغەمبەر بەبێ باوکی لەدایکبووە. کاتێک عەبدولموتەڵیب باپیری پێغەمبەر ھەواڵەکەی پێدەگات زۆری پێ خۆش دەبێت و دەچێتە کەعبەوە سوپاسی خوا دەکات و ناوی محەممەدی بۆ ھەڵدەبژێرێت کە لەو کاتەدا ئەو ناوە لە ناو عەرەب باو نەبووە. تەنھا سێ کەس ھەڵگری ئەو ناوە بوون. لەهەندێک گێڕانەوەدا هاتووە بە خەتەنکراویی لەدایکبووە، بەڵام گێڕانەوەی ڕاست ئەوەیە عەبدول موتەلیب لەڕۆژی حەوتەمدا خەتەنەی کردووە و خوانێکی بۆ ڕێکخستووە. دایکی گوتبووی ئەو ناخۆشی و لاوازی و قورساییانەی بەسەردا نەهاتووە کە بەسەر ژنانی دووگیاندا دێن، و کاتێک لەدایکبووە ڕوەوە قیبلە لەدایکبووە سەری بەرزکردبوەوە بەرەو ئاسمان، پەنجەکانی قوچاندبوون وەک ئەوەی تەحیات بخوێنێ. هەروەها لەکاتی لەدایکبوونیدا وەک ئەوە وابووە نورێک لێوەی دەرچوبێت کە کۆشکەکانی شامی ڕوناک کردۆتەوە. ئوم عوسمان کچی ئەبول عاس دەڵێت: (حضرتُ ولادة رسول الله صلى الله عليه وسلم، فرأيت البيتَ حين وضع قد امتلأ نورًا، ورأيت النجوم تدنو حتى ظننتُ أنها ستقعَ عليّ) واتا (لە کاتی لەدایکبوونی پێغەمبەردا مزگەوتی حەڕامم بینی پڕبوبوو لە نوور و ڕوناکی، و ئەستێرەکانم دیتن نیزیک دەبونەوە وامزانی بەسەرمدا دەکەون). کاتێک لەدایکبووە مژدەیان بە عەبدول موتەلیب داو زۆر پێی خۆشحاڵ بوو، و بردیە ناو کەعبە و سوپاسی خوای کرد و گووتی: (ليكوننّ لابني هذا شأن) واتا (ئەم کوڕەم پلە و پایەیەکی گەورەی دەبێت). جوولەکە زانی کە محەممەد لەدایکبووە، حەسان کوڕی سابت دەڵێت: (والله إني لغلام يفعة، ابن سبع سنين أو ثمان، أعقل كل ما سمعت، إذ سمعت يهوديًا يصرخ بأعلى صوته على أطمة بيثرب: يا معشر يهود، حتى إذا اجتمعوا إليه، قالوا له: ويلك ما لك؟ قال: طلع الليلة نجم أحمد الذي ولد به) واتا (من منداڵ بووم، حەوت یان هەشت ساڵ دەبووم، دەمزانی چ دەگوزەرێ، گوێم لە جوولەکەیەک بوو لەسەر بەرزایەکی مەدینە دەیگووت: هۆ کۆمەڵی جوولەکە، ئەوانیش کۆبونەوە و گووتیان چی ڕویداوە؟ گووتی: ئەمشەو ئەستێرەی لەدایکبوونی ئەحمەد دەرکەوتووە).

پەروەردە بوونی

دوای دایکی یەکەم کەس سوەیبە بەندەی ئەبوو لەهەب شیری پێدا، کە بە هۆی مژدەی لەدایکبوونی پێغەمبەر ئازادی کردبوو، بوخاری دەگێڕێتەوە لە عوڕوەی کوڕی زوبەیرەوە (لما مات أبو لهب رآه بعض أهله بمنامه، قال له: ماذا لقيت؟ قال أبو لهب: لم ألقَ بعدكم (أي لم ألقَ بعدكم خيرًا) غير أني سُقيت في هذه بعتاقتي ثويبة) واتا: (کاتێک ئەبوو لەهەب مرد، کەسوکارەکەی لەخەودا دیتیان، پێیان گووت توشی چ بووی؟ گووتی توشی هیچ شتێکی باش نەبووم، تەنیا ئەوە نەبێت ئاوم پێدراوە بەهۆی ئازادکردنی سوەیبە). ئوم ئەیمەن لەباوەشی دەگرت تاوەکوو گەورەبوو، پێغەمبەر پێی دەگووت دایە، و کاتێک تەماشای دەکرد دەیگووت ئەوە پاشماوەی بنەماڵەکەمە. دوای لەدایکبوونی پێغەمبەری ئیسلام تەنھا بۆ ماوەیەکی کەم لای دایکی مایەوە تا ئەو کاتەی دایەنێکیان بۆ دۆزییەوە، ئەمەش بەھۆی ئەوەبوو یەکێک لە خوونەریتی خێزانە دەوڵەمەندەکانی قورەیش ناردنە دەرەوەی منداڵەکانیان بوو بۆ بیابان نشینیی، بەمەبەستی ئەوەی دووربن لە نەخۆشی و لە ئاوھەوایەکی تەندروست گەشە بکەن. سوەیبە لەھەمانکاتدا شیری خۆیداوەتە کوڕەکەی خۆی بەناوی مەسروح و ھەروەھا ئەبوو سەلەمەی مەخزوومی، ھەمزەی کوڕی عبدولموتەڵیب کە دواتر ئەم سێ کەسە بوونە برای شیری پێغەمبەر، پاشان بردیانە لای حەلیمەی سەعدیە و ئەو گرتییە خۆی، و لەگەڵ عەبدوڵڵای کوڕی شیری پێدەدا لە بیابانی بەنی سەعد، مێردەکەی ناوی حارس کوڕی عەبدول عوزا بوو، دوو کچی هەبوو بەناوی ئەنیسە و حوزافە کەپێشی دەگوترا شەیما، لەگەڵ دایکی ئەویش بەشداری دەکرد لەبەخێوکردنی. زانایانی سیرە کۆکن لەسەر ئەوەی لەو ساڵەدا بیابانی بەنی سەعد بەهۆی وشکەساڵیەوە دەیناڵاند، بەڵام کاتێک پێغەمبەر هات زەویەکانی حەلیمە سەوز بوون و گوانی ماڵاتەکەی پڕبوون لەشیر. دوو ساڵ لەلای حەلیمە ماوەیەوە تاوەکوو لەشیر چۆوە، و چەند مانگ جارێک دەیھێنایەوە بۆ لای دایکی. پاش ئەوەی جارێکی دیکە حەلیمە دایکی پێغەمبەر ڕازی دەکات بۆ ئەوەی بۆ ماوەیەکی دیکەش لەلایان بمێنێتەوە، بەهۆی ترس لەپەتایەک لەمەککەدا بڵاوبوەتەوە، و بەهۆی بەرەکەتی پێغەمبەر بۆیە ئامینە ڕازیبوو.

ھەندێک دیکە لە سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە چوار ساڵ لەلای حەلیمە ماوەتەوە، بەڵام ئەوەی زیاتر زانایان و مێژوونوسان لەسەری کۆکن ئەوەیە کە ماوەی پێنج ساڵ پێغەمبەر لەلای حەلیمەی سەعدی ماوەتەوە ئەویش بەھۆی ئەو فەرموودەیەی کە پێغەمبەر باس لە شانازیکردن بە وەرگرتنی شێوازی ئاخاوتنی لە خێڵی بەنی سەعد و کاری شوانی لەگەڵ برا شیرییەکەی دا دەکات.لەتەمەنی چوار یان پێنج ساڵی سنگی لەتکرا، کەچەند جارێکی تریش دووبارە بۆتەوە، بەم هۆیەوە حەلیمە گێڕایەوە بۆ لای دایکی. موسلیم ئەو ڕوداوەی گێڕاوەتەوە و دەڵێت: (أن رسول الله صلى الله عليه وسلم أتاه جبريل وهو يلعب مع الغلمان، فأخذه فصرعه فشق عن قلبه فاستخرج القلب، فاستخرج منه علقة، فقال: هذا حظ الشيطان منك. ثم غسله في طست من ذهب بماء زمزم، ثم لأمه (جمعه وضم بعضه إلى بعض) ثم أعاده في مكانه، وجاء الغلمان يسعون إلى أمه (مرضعته) فقالوا: إن محمدًا قد قُتل، فاستقبلوه وهو منتقع اللون. قال أنس: وقد كنت أرى أثر ذلك المخيط في صدره.) واتا:

کاتێک محەممەد لەگەڵ منداڵان یاری دەکرد جوبرەئیل هات بۆلای، و خستیە سەر زەوی و سینگی لەت کرد و دڵی دەرهێنا، پارچەیەکی لەدڵی دەرهێنا و گووتی ئەمە بەشی شەیتانە، دواتر لەتەشتێکی زێڕدا بەئاوی زەمزەم شوشتی، دواتر بۆیەکی هێنایەوە و دڵی خستەوە جێگای خۆی، منداڵەکان ڕایانکردە لای دایەنەکەی و گووتیان محەممەد کوژراوە، و بەڕەنگی چڕژاوی گەڕایەوە، ئەنەس دەڵێت: شوێنەواری ئەو هێڵەم لەسەر سینگی دەدیت.

لە تەمەنی شەش ساڵیدا بوو کاتێک دایکی کۆچی دوایی کرد، لەکاتی گەڕانەوەیان لەسەردان کردنی خاڵوانیان لە بەنی نەجار، و گۆڕەکەی لەشوێنێکە پێیدەگوترێت ئەبوا. پاشان عەبدول موتەلیبی باپیرەی بردیە لای خۆی تا لەگەڵ منداڵەکانیدا بژی، و کاتێک لە تەمەنی ھەشت ساڵیدا بوو عەبدول موتەلیب کۆچی دوایی کرد لە مەککە، و پێش مردنی ئەبو تالیبی کوڕی ڕاسپارد بە پەروەردەی محەممەد.

لاویەتی

مامی ئەبوتاڵیب داھاتێکی زۆری نەبوو، لەبەرئەوە محەممەد سەرەتا شوانی دەکرد لە بەنی سەعد لەسەر چەند قیڕاتیک بۆ خەڵکی مەککە (قیڕات بەشێکە لە درھەم یان دینار) بۆ یارمەتیدانی مامی، دەڵێت (ما بعث الله نبيًا إلا رعى الغنم. فقال أصحابه: وأنت؟ فقال: نعم، كنت أرعاها على قراريط (أجزاء من الدراهم والدنانير) لأهل مكة) واتا: خوای گەورە هیچ پێغەمبەرێکی نەناردووە شوانی نەکردبێت، هاوەڵەکانی گووتیان تۆش کردووتە؟ گووتی بەڵێ منیش شوانیم بۆ خەڵکی مەککە کردووە بەرامبەر چەند قیڕاتێک. «لەگەڵ ئەوەی شیعە ھەواڵی شوانییەکەی ڕەت دەکەنەوە»، کاتێک گەیشتە تەمەنی ١٢ ساڵی لەگەڵ مامی ڕۆیشت بۆ شام بۆ بازرگانی، کاتێک گەیشتنە بوسڕا چوون بۆلای ڕاهیبێک بەناوی بەحیرا، کە زانا بوو لەئینجیلدا سەیری محەممەدی دەکرد و تێیڕادەما، دواتر بە ئەبوو تاڵیبی گووت (ارجع بابن أخيك إلى بلدك واحذر عليه اليهود فوالله إن رأوه أو عرفوا منه الذي أعرف ليبغنه عنتًا، فإنه كائن لابن أخيك شأن عظيم نجده في كتبنا وما ورثنا من آبائنا) واتا: برازایەکەت بگەڕێنەوە بۆ شارەکەت ئاگات لەجوولەکە بێت هیچی لێنەکەن، سوێند بەخوا ئەگەر ئەوەی من دەربارەی محەممەد دەیزانم ئەوان بیزانن ئەوا دەیکوژن ئێمە لەکتێبەکانمان و قسەی باب باپیرانمان پلە و پایەکەی دەزانیین. لەمەککە ناونرا بە ئەمین و ڕاستگۆ و خەڵک ئەمانەتیان لە لا دادەنا، بەوە ناسراوە هەرگیز کڕنووشی بۆ بتەکان نەبردووە سەرەڕای بڵاویان لەناو قوڕەیشدا، و بەشداری گاڵتەو گەپی گەنجەکانی نەکردووە، بەڵکوو لەگەڵ گەورەکان بەشداری جەنگەکانی کردووە و یارمەتی داون، لەتەمەنی چواردە ساڵیدا جەنگی فیجار لەنێوان کینانە و قەیسی عەیلان ڕویدا، پێغەمبەر لەگەڵ قوڕەیش کە بەشێک بوون لە کینانە بەشداری کردووە، بەرامبەرەکانیان بریتی بوون لە تیرەکانی هەوازن، غەتەفان، سولەیم، عەدوان، فەهم و چەندانی تر لە تیرە قەیسییەکان، پێغەمبەر دەربارەی ئەو جەنگە دەڵێت (قد حضرته مع عمومتي، ورميت فيه بأسهم، وما أحب أني لم أكن فعلت) واتا: لەگەڵ مامەکانم بەشداریم لەو جەنگەدا کردووە و تیرم هاویشتووە، پێشم خۆشنییە بەشداریم نەکردبا. هەروەها دەڵێت (كنت أنبل على أعمامي) واتا: لەگەڵ مامەکانم تیرم دەهاویشت. وەدەشڵێت ( ما سرني أني لم أشهده إنهم تعدوا على قومي عرضوا عليهم أن يدفعوا إليهم البراض صاحبهم فأبوا) واتا: پێم خۆشنییە بەشدار نەبوبام ئەوان دەستدرێژیان کردە سەر گەلەکەم، سەرەڕای ئەوەی گەلکەم پێشنیازی ڕادەستکردنەوە بەڕڕاز_کەسێک بوو لەکینانە پیاوێکی کوشتبوو بەهۆی ئەوەوە جەنگی فیجار هەڵگیرسا_ یان کردبووە. بەشداری کردووە لە هاوپەیمانیەتی فزول، ڕێککەوتننامەیەک بوو قوڕەیش لەماڵی عەبدوڵڵا کوڕی جودعان لەمەککە بەستبوویان، ڕێککەوتبوون لەسەر پاراستنی کەسانی لاواز و ستەملێکراو. دەربارەی دەڵێت: (لقد شهدتُ في دار عبد الله بن جدعان حِلفًا، لو دُعيت به في الإسلام لأجبتُ) واتا: لەماڵی عەبدوڵڵای کوڕی جودعان بەشداریم لە هاوپەیمانیەتیەک کرد، ئەگەر لەئیسلامدا داوای بەشداریم لێبکەن بەشدار دەبم. ماوەیەک بەر لە دابەزینی سروش بۆ پێغەمبەر، بەهۆی لافاوەوە دیوارەکانی کەعبە داڕوخان، بۆیە خەڵکی مەککە بڕیاریاندا دوبارە کەعبە نوێبکەنەوە، لە کاتی بنیادنانەوەی کەعبە کێشە و ناکۆکییەکی زۆر کەوتە نێوان ھۆزەکانی مەککە، بەھۆی ئەوەی ھەریەکەیان ھەوڵی دەدا ھۆزەکەی ئەوان بەردە ڕەشەکە بخەنەوە جێگای خۆی، ئەم ناکۆیییەکە چەند ڕۆژێکی خایەند، دواتر بەمەبەستی چارەسەرکردنی ئەم کێشە لە مزگەوتی حەرام کۆبوونەوە دواجار گەیشتنە ڕێکەوتنێک ھەرکەسێک یەکەم کەس لە دەرگای مزگەوتەوە بێتە ژوورەوە ئەو دەکەن بە ناوبژیوانی خۆیان و بەردەکە لە جێگای خۆی دابنێت، ئەوەبوو پێغەمبەر محەممەد ھاتە ژوورەوە، بەھۆی ناوبانگی لە ڕووی ڕاستگۆی و دەستپاکییەوە، ھەموویان ڕازی بوون لەسەر بڕیار و قسەکانی، و گووتیان: (هذا الأمينُ، قد رَضينا بما يقضي بيننا) واتا: ئەوە ئەمینە هات ڕازین ببێ بەناوبژیوان. دوای ئەوەی پێغەمبەر لە کێشەکە گەیشت، داوای پۆشاکێکی کرد و بەردەکەی خستە سەری و ھەموو تیرە و ھۆزەکانی شاری مەککەی بانگکرد و ھەر یەکەی چەمکێکیان گرت و ھەڵیان گرت، پاشان بە دەستی خۆی بەردەکەی خستەوە شوێنی خۆی. ئەمەش بووە ھۆی چارەسەرکردنی کێشەکە، زانایان و شوێنکەوتوانی ئایینی ئیسلام ئەم ڕووداوەیان وەک دانایی و لێھاتوویی پێغەمبەر لە چارەسەرکردنی خێرای کێشەکان داناوە.

ھاوسەرگیری لەگەڵ خەدیجە

وتاری سەرەکی: خەدیجە کچی خووەیلید

ئەو گومەزەی لەسەر گۆڕی خەدیجە دروستکرابوو

خەدیجە کچی خووەیلید، ژنێکی بازرگانی شاری مەککە بوو، ڕێزلێگیراو و خاوەنی پارە و سامان بوو، کچی خوەیلد ی کوڕی ئەسەدی کوری عبدالعزی کوڕی قصی بوو. دایکی فاتیمەی کچی زائدە کوڕی ئەسام کوڕی عامری کوڕی لوئەی بوو، خەدیجە پێش ئەوەی شوو بە پێغەمبەر بکات دوو شووی دیکەی کردبوو. سەرچاوە مێژووییەکان ئاماژە بەوەدەکەن لە ناو خانەوادەکەی شکۆمەند و خاوەن پلە و پایە بووە سەروەت و سامانی خۆی ھەبوو لەگەڵ ئەوەشدا سەرچاوە مێژووییەکان بە شێوەیەکی گشتی ئەوەیان ڕووننەکردووەتەوە خەدیجە چۆن ئەو ماڵ و سامانەی دەستکەوتووە بەڵام بەشێک لە سەرچاوەکان دەلێن بەھۆی بارزگانییەوە توانیویەتی گەشە بە سەروەت و سامانەکەی بکات. کاتیک ھەواڵی دەست پاکی محەممەد گەیشت پێی، ناردی بە شوێن محەممەدا و پێشنیاری خستە بەردەمی کە بەشداری بکات لە بازرگانییەکەیدا بۆ شام، محەممەد ڕازی بوو و دەرچوو بۆ شام و شتومەکی کڕی، لە گەشتەکەیدا خزمەتکارێکی لەگەڵ بوو بەناوی مەیسەرە، کاتێک گەشتنە شام لە بازاڕی بوسڕا لەژێر سێبەری دارێک دانیشت کە لە نزیک سەومەعەی ڕ‌اهیبێک بوو بەناوی نەستوڕا، ڕاهیبەکە بە مەیسەرەی گووت (ما نزل تحت هذه الشجرة قطّ إلا نبيّ) واتا: تەنیا پێغەمبەران لەژێر سێبەری ئەم دارەدا دانیشتوون، مەیسەرە کاتێک گەرما بەتین دەبوو دەیبینی دوو فریشتە سێبەر بۆ پێغەمبەر و حوشترەکەی دەکەن، کاتێک گەڕایەوە بۆ مەککە قازانجێکی زۆری کردبوو دوو ئەوەندەی جارانی پێشوو، مەیسەرەی خزمەتکاریش ئەو شتانەی بۆ خەدیجە گێڕایەوە کە بەسەریان هاتووە، بۆیە لە دوای گەڕانەوەکەی لە شام خەدیجە پێشنیاری ھاوسەرگیری خستە بەردەمی لەڕێی نەفیسە کچی مەنییە، محەممەدیش ڕازی بوو و داواکەی خستە بەردەم مامەکانی، ئەبوو تاڵیبی مامی لەگەڵی چوو خوازبێنی بۆ کرد لە عەمری کوڕی ئەسەدی مامی و مارەییەیەکەی بیست حوشتر بوو، خەدیجەی خواست کاتێک لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بوو خەدیجە لە تەمەنی ٤٠ ساڵیدا یان ھەندێک دەڵێن ئەویش لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بووە. خەدیجە یەکەم ژنی محەممەدە و تاوەکوو لەژیاندا مابوو ژنی تری نەهێناوە، دوای ئەوەی بیست و پێنج ساڵ لەلای مایەوە پازدە ساڵ پێش پێغەمبەرایەتی و دە ساڵ دوای پێغەمبەرایەتی، و دایکی ھەموو منداڵەکانی بوو بێجگە لە ئیبراھیم کە دایکی ئەو ماریە قیبتی بوو، مناڵەکانی تری قاسم و عەبدوڵڵا و زەینەب و ئوم کەلسوم و فاتمە بوون. قاسم و عەبدولڵا لە سەردەمی نەفامیدا مردن بەڵام ھەموو کچەکانی موسڵمان بوون و لە گەڵیدا کۆچیان کرد بۆ مەدینە، بەڵام ھەموویان ھێشتا پێغەمبەر لە ژیاندا بوو مردن بێجگە لە فاتیمە.

مژدەکان لە نزیکبوونەوەی ناردنی

موسڵمانان لەو بڕوایەدان کە خوا ھەر پێغەمبەرێکی ناردبێت بەڵێنی لێوەرگرتووە کە بە نەتەوەکەی بڵێت باوەڕ بە دوایین پێغەمبەر بھێنن کە محەممەدە و سەری بخەن، و محەممەد خۆی فەرموویەتی: (أنا دعوة إبراهيم، وكان آخر من بشّر بي عيسى بن مريم) واتا: من بانگەوازی ئیبڕاھیمی باوکمم، مژدەکەی عیسام، ھەروەھا لە کتێبەکانی سیرەدا ھاتووە کەوا حاخامەکانی یەھوود و قەشە مەسیحییەکانی ناو عەرەب باسیان لە ھاتنی پێغەمبەر محەممەد کردووە پێش ناردنی کاتێک کاتەکەی نزیک بووەتەوە. فاڵگرەوە عەرەبەکان لە جنۆکە شەیتانەکانەوە زانیایان کە بەدزیەوە گوێیان دەگرت و هەواڵەکانیان لەئاسمانەوە دەهێنا پێش ئەوەی ڕێگریان لێبکیرێت. قەشە مەسیحییەکان و حاخامە جوولەکەکان لە کتێبەکانیان سیفەتی خۆی سیفەتی کاتی هاتنیان دەزانی، و پێغەمبەرەکانیان بەڵێنیان لێوەرگرتبوون کاتێک هات باوەڕی پێبێنن. ئیبن عەبباس دەڵێت (كانت يهود خيبر تقاتل غطفان فلمّا التقوا هُزمت يهود خيبر فعاذت اليهود بهذا الدعاء فقالت «اللهم إنا نسألك بحقّ محمد النبيّ الأميّ الذي وعدتنا أن تخرجه لنا في آخر الزمان إلا نصرتنا عليهم»، فكانوا إذا التَقَوا، دعوا بهذا الدعاء فهزموا غطفان، فلما بُعث النبي صلى الله عليه وسلم كفروا به فأنزل الله ﴿وَكَانُواْ مِن قَبْلُ يَسْتَفْتِحُونَ عَلَى الَّذِينَ كَفَرُواْ﴾ واتا: جوولەکەکانی خەیبەر جەنگیان لەگەڵ غەتەفان دەکرد کاتێک بەیەک گەیشتن جوولەکەکانی خەیبەر دۆڕان، و جوولەکەکان ئەم دوعایەیان کرد؛ خوایە ئێمە داوات لێدەکەین بەحەقی پێغەمبەر محەممەدی ڕاستگۆ کە بەڵێنت داوە بۆمانی بنێری سەرمان بخەی بەسەریاندا، بۆیە کاتێک گەیشتن بەغەتەفان ئەو دوعایەیان کرد و لێیان بردنەوە، کاتێک پێغەمبەر وەحی بۆ هات باوەڕیان پێنەکرد، خوای گەورە ئایەتی دابەزاند (ئەوان لەپێشدا بە پێغەمبەر هەڕەشەیان لە بێباوەڕان دەکرد بەڵام کاتێک هات باوەڕیان پێنەهێنا). لەباسی موسڵمان بوونی سەلمانی فارسی دەڵێت یەکێک لەڕاهیبەکان پێیگووتوە: (قد أظلّ زمان نبي، مبعوث بدين إبراهيم يخرج بأرض العرب، مهاجره إلى الأرض بين حرّتين بينهما نخل، به علامات لا تخفى، يأكل الهديّة ولا يأكل الصّدقة، بين كتفيه خاتم النبوة، فإن استطعت أن تلحق بتلك البلاد فافعل) واتا: سەردەمی پێغەمبەرێک نیزیک بۆتەوە، بەدینی ئیبراهیم نێردراوە لەوڵاتی عەرەب دەردەکەوێت، کۆچدەکات بۆ زەوییەک لەنێوان دوو چیا دایە و خورمای لێدەچێندرێت، چەند نیشانەیەکی هەیە؛ دیاری وەردەگرێت بەڵام خێر وەرناگرێت، لەنێوان شانەکانی مۆری پێغەمبەرایەتی هەیە، ئەگەر بتوانی بگەی بەو وڵاتە ئەو پێی بگە. عامر کوڕی ڕەبیعە دەڵێت: (سمعت زيد بن عمرو بن نفيل يقول أنا أنتظر نبيًا من ولد إسماعيل ثم من بني عبد المطلب بن هاشم ولا أراني أدركه، وأنا أؤمن به وأصدّقه وأشهد أنه نبيّ، فإن طالت بك مدة فرأيته فأقرئه مني السّلام، وسأخبرك ما نعته حتى لا يخفى عليك. قلت: هلمّ. قال: هو رجل ليس بالقصير ولا بالطويل ولا بكثير الشعر ولا بقليله وليست تفارق عينيه حمرة وخاتم النبوة بين كتفيه، واسمه أحمد، وهذا البلد مولده ومبعثه، ثم يخرجه قومه منها، ويكرهون ما جاء به حتى يهاجر إلى يثرب فيظهر أمره، فإيّاك أن تخدع عنه فإني طفت البلاد كلها أطلب دين إبراهيم، فكل من أسأل من اليهود والنصارى والمجوس يقولون "هذا الدين وراءك" وينعتونه مثل ما نعته لك ويقولون "لم يبق نبي غيره) واتا: گوێم لە عەمر کوڕی نوفەیل بوو دەیگووت چاوەڕێی پێغەمبەرێک دەکەم لەنەوەی ئیسماعیل، دواتر لەنەوەی عەبدول موتەڵیب کوڕی هاشم و وانازانم پێیبگەم، من باوەڕم پێی هێناوە و بەڕاستی دادەنێم و شایەتی دەدەم پێغەمبەرە، ئەگەر تەمەنت درێژ بوو و پێی گەیشتی لەمنەوە سەلامی لێبکە، و سیفاتەکانیت پێدەڵێم تاوەکوو لێت تێکنەچێ. گووتم: پێم بڵێ. گووتی: پیاوێکە نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە، پرچی نەزۆر درێژە نەزۆر کورتە، سورایی هەمیشە لەچاوەکانیدا هەیە و مۆری پێغەمبەرایەتی لەنێوان شانەکانیەتی، ناوی ئەحمەدە و ئەو وڵاتەی ئێرە شوێنی لەدایکبوون و ناردنیەتی، دواتر گەلەکەی لە وڵات دەریدەکەن و ڕقیان لە بەرنامەکەیەتی، ئینجا کۆچدەکات بۆ مەدینە و سەردەکەوێت، ئاگات لێبێت لێت تێکنەچێت من هەموو وڵاتان گەڕاوم بەدوای دینی ئیبراهیم، پرسیارم لەهەر جوولەکە و مەسیحی و ئاگرپەرستێک کردبێت گووتویانە: بگەڕێوە لەوەڵاتی تۆ سەرهەڵدەدا، بەو شێوەیەی بۆم وەسف کردی ئاوا بۆیان وەسف کردووم و دەیانگووت تەنیا ئەو پێغەمبەرە ماوە بنێردرێت. محەممەد پێش پێغەمبەرایەتی چەند شتێکی دەبینی لەوانە (إني لأعرف حجرًا بمكة كان يسلّم علي قبل أن أُبعث، إني لأعرفه الآن) واتا: من بەردێک دەزانم لەمەککە پێش پێغەمبەرایەتی سەلامی لێدەکردم، ئێستا دەیناسمەوە. ئەگەر ویستبای دەست بەئاو بگەیەنێت دوور دەکەوەتەوە تاوەکوو ماڵەکانی مەککە وندەبوون و دەچوو بۆ شیو و دۆڵەکانی دەوری مەککە، بەلای هەر دار یان بەردێکدا تێپەڕیبا دەیگووت «سەلامت لێبێت ئەی پێغەمبەری خوا»، سەیری لای ڕاست و چەپی خۆیدەکرد تەنیا بەرد و داری دەبینی، ئەو بارودۆخە بەردەوام بوو تاوەکوو جبرەئیل هات بۆلای لە ئەشکەوتی حیرا.

ژیانی دوای ناردنی تا پێش کۆچ

دابەزینی سروش

ئەشکەوتی حیرا

کاتێک گەیشتە تەمەنی چل ساڵی بە زۆری دەردەچوو بۆ ئەشکەوتی حیڕا دەمایەوە لە «شاخی نوور لە دووری دوو میل لە مەککەوە»، ئەمەش لە ھەموو ساڵێکدا بوو، ئاو و خواردنی لەگەڵ خۆی دەبرد و مانگێک تیایدا دەمایەوە و پەرستن و تێڕامانی دەکرد. موسڵمانان لەو بڕوایەدان کە بۆ یەکەم جار سروشی بۆ دابەزی لە ١٧ی ڕەمەزان یان ٢٤ی ڕەمەزان یان ٢١ی ڕەمەزان بەرامبەر ١٠ی ئابی ٦١٠ز، (٢٧ی ڕەجەب دانراوە لای شیعە). عائیشە بەسەرهاتی دابەزینی سروش دەگێڕێتەوە و دەڵێت: (أول ما بدأ به رسول الله صلى الله عليه وسلم من الوحي الرؤيا الصالحة في النوم، فكان لا يرى رؤيا إلا جاءت مثل فلق الصبح، ثم حُبب إليه الخلاء، وكان يخلو بغار حراء، فيتحنّث فيه الليالي ذوات العدد قبل أن ينزع إلى أهله، ويتزوّد لذلك، ثم يرجع إلى خديجة فيتزود لمثلها، حتى جاءه الحقّ وهو في غار حراء، فجاءه المَلك فقال: اقرأ، قال: ما أنا بقاريء. قال: فأخذني فغطّني حتى بلغ مني الجهد، ثم أرسلني فقال: اقرأ، قلت: ما أنا بقاريء، فأخذني فغطني الثانية حتى بلغ مني الجهد، ثم أرسلني فقال: اقرأ، فقلت: ما أنا بقاريء، فأخذني فغطني الثالثة، ثم أرسلني فقال:اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ  خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ  اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ  الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ  عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (عەلەق:١–٥)

فرجع بها رسول الله صلى الله عليه وسلم يرجف فؤاده، فدخل على خديجة بنت خويلد رضي الله عنها فقال: زمّلوني زملّوني، فزمّلوه حتى ذهب عنه الروع، فقال لخديجة وأخبرها الخبر: لقد خشيت على نفسي. فقالت خديجة: كلا والله ما يخزيك الله أبدًا، إنك لتصل الرّحم، وتحمل الكلّ، وتكسب المعدوم، وتُقرِي الضيف، وتُعين على نوائب الحقّ. فانطلقت به خديجة حتى أتت به ورقة بن نوفل بن أسد بن عبد العزى، ابن عم خديجة، وكان امرءًا تنصّر في الجاهلية، وكان يكتب الكتاب العبراني، فيكتب من الإنجيل بالعبرانية ما شاء الله أن يكتب، وكان شيخًا كبيرًا قد عمي، فقالت له خديجة: يا ابن عمّ، اسمع من ابن أخيك. فقال له ورقة: يا ابن أخي ماذا ترى؟ فأخبره رسول الله صلى الله عليه وسلم خبر ما رأى، فقاله له ورقة: هذا الناموس الذي نزل الله به على موسى، يا ليتني فيها جذع، ليتني أكون حيًا إذ يُخرجك قومك، فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم: أوَمخرجيّ هم؟ قال: نعم، لم يأتِ رجل قطّ بمثل ما جئتَ به إلا عُودِي، وإن يدركني يومك أنصرك نصرًا مؤزرًا) واتا:

پێغەمبەر سەرەتا خەونی ڕاستی دەبینی، هەر خەونێکی دیتبا وەک بەری بەیان دەهاتە دی، دواتر خەڵوەتی لەلا خۆشەویستکرا و خەڵوەتی دەکرد لە ئەشکەوتی حیڕا، و چەند شەوێک تێیدا دەماوە بەندایەتی دەکرد پێش ئەوەی بگەڕێتەوە بۆلای خێزانەکەی، بۆئەوەی کەلوپەلی پێویست لەگەڵ خۆی ببات، لەسەر ئەو کارە بەردەوامبوو تاوەکوو وەحی بۆهات لەئەشکەوتی حیڕادا، جوبرەئیل هات بۆلای و پێیگووت: بخوێنە، ئەویش گووتی: خوێندەواریم نییە، پێغەمبەر گووتی: بە توندی باوەشی پێداکردم تاوەکوو ئازاریدام دواتر بەریدام و گووتی: بخوێنە، گووتم: خوێندەواریم نییە، پێغەمبەر گووتی: جاری سێیەم بە توندی باوەشی پێداکردم تاوەکوو ئازاریدام دواتر بەریدام و گووتی: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ  خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ  اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ  الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ  عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (عەلەق:١–٥) (کوردی: بخوێنە بەناوی ئەو خوایەی دروستی کردووی، مرۆڤی لە خوێنپارەیەک دروستکردووە، بخوێنە خوای تۆ بەخشندەترینە، ئەو خوایەی بەهۆی پێنووس مرۆڤی فێرکردووە، فێری ئەو شتانەی کردووە کە نەیزانیوە). پێغەمبەر بە ترسێکی زۆرەوە گەڕایەوە ماڵەوە و بە خەدیجەی گووت: دامبپۆشن دامبپۆشن، دایانپۆشی تاوەکوو ترسەکەی نەما، بەخەدیجەی گووت ج ڕویداوە و پێی گووت لەژیانی خۆم ترسام، خەدیجە گووتی: سوێند بەخوای گەورە هەرگیز خوا سەرشۆڕت ناکات، تۆ خزمایەتی بەجێدەهێنی، یارمەتی بێتوانایان دەدەی، هاوکاری کەسانی هەژار دەکەی، ماف بۆ خەڵکی دەگێڕیەوە. خەدیجە لەگەڵ خۆی بردی بۆلای وەرەقە کوڕی نەوفەل کە ئامۆزای خەدیجە بوو، لەنەفامیدا ببوو بە مەسیحی، ئەوەندەی خوا ویستی لەسەربێت ئینجیلی بەعیبری دەنووسی، پیاوێکی پیربوو بینایی لەدەستدابوو. خەدیجە گووتی: ئەی ئامۆزاکەم گوێ لەبرازاکەت بگرە بزانە دەڵێ چی، وەرەقە گووتی کوڕە برا دەڵێی چی؟ پێغەمبەر ئەوەی دیتبووی بۆی گێڕایەوە، وەرەقە پێیگووت: ئەوە هەر ئەو شتەیە کەبۆ مووسا دابەزیوە، خۆزگە گەنج و بەتوانا دەبووم کاتێکک گەلەکەت دەرتدەکەن، پێغەمبەر گووتی: ئەوان دەرمدەکەن؟ وەرەقە گووتی: بەڵێ، هەر کەسێک شتێکی وەک ئەوەی تۆی هێنابێت دوژمنایەتی کراوە، خۆئەگەر لەکاتەدا زیندووبم زۆر چاک سەرتدەخەم).

شاخی نوور

ئبن ئیسحاق دەڵێت: یەکەم جار جوبرائیل لە خەودا هاتووەتە لای پێغەمبەر ، دەگێڕێتەوە پێغەمبەر وتی لە کاتی خەودا هات بۆلام ، پێی وتم بخوێنە ، وتم خوێندەواریم نیە جارێکی دیکە گەڕایەوە و هەمان شتی دووبارە کردەوە ، ووتی بخوێنە ، منیش وتم خوێندەواریم نیە پاشان ئەم ئایەتەی گووت .اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ  خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ  اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ  الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ  عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ (عەلەق:١–٥) (کوردی: بخوێنە بەناوی ئەو پەروەردگارەتەوە کە هەموو شتێکی دروستکردووە ، ئادەمیزادی لە چەند خانەیەکی هەڵواسراوا (لەناومنداڵدان) درووستکردووە ، بخوێنە لە کاتێکدا کە هەر پەروەردگاری تۆ بەخشندەیە ، ئەو زاتەی کە بەهۆی قەڵەمەوە زانست و زانیاری فێرکردووە و ئادەمیزادی فێری ئەو شتانەکردووە کە نەیزانیوون). ئەمەش یەکەم ئایەتی قورئان بوو کە دابەزی بۆی .

لە دوای ئەو ڕووداوە ماوەیەک سروشی بۆ نەھات، گوتراوە چل ڕۆژ یان کەمتر، گوتراوە شەش مانگ، گوتراوە نزیکەی سێ ساڵ یان کەمتر بووە، تا کۆتایی ھات بە دابەزینی ئایەتەکانی سەرەتای سورەتی مودەسیر ، پاشان سروش دابەزی و بەردەوام بوو بۆ ماوەی بیست و سێ ساڵ تا کۆچی دوایی کرد. دەربارەی چۆنیەتی دابەزینی وەحی پێغەمبەر دەڵێت: (أحيانًا في مثل صلصلة الجرس، فهو أشده عليّ فيفصم عني وقد وعيت ما قال، وأحيانًا يتمثل لي الملك رجلاً فيكلمني فأعي ما يقول) واتا: هەندێک جار وەک زرینگانەوەی زەنگێک هەستی پێدەکەم کە لەهەموو شێوەکان لەلام گرانترە، دەنگەکە نامێنێت و من ئەوەم لەبەرکردووە کە گووتویەتی، هەندێکجار فریشتەیەک لەشێوەی مرۆڤێک دێت بۆلام و قسەم لەگەڵ دەکات. عائیشە دەڵێت: (ولقد رأيتُه ينزل عليه الوحي في اليوم الشديد البرد، فيفصِم عنه، وإنَّ جبينه ليتفصَّد عرقًا) واتا: لەڕۆژی زۆر ساردی زستاندا بینیومە وەحی بۆ دادەبەزێت، کاتێک تەواو دەبێت ڕومەتەکانی عارەقیان لێدەچۆڕێتەوە. هەر لەو ماوەیەدا بۆدووەم جار سینگی لەتکرا.

سەرەتای بانگەواز

شایەتمان «لا إله إلا الله محمد رسول الله» کە پێغەمبەر محەممەد بانگەوازی بۆ ئەکرد

موسڵمانان لەو باوەڕەدان کە محەممەد نێردراوە بۆ ھەموو مرۆڤایەتی گوتویەتی (أنا رسولُ من أدركتُ حيًا، ومن يولد بعدي) واتا: من پێغەمبەر هەموو زیندوانم و پێغەمبەری ئەوانەشم دوای من لەدایک دەبن، و لەدوای ھاتنە خوارەوەی ئایەتەکانی سورەتی مودەسیر، دەستیکرد بە بانگ کردنی خەڵک بۆ ئیسلام لە گەورە و بچوک، و سەربەست و بەندە و پیاوان و ژنان و یەکەم کەس کە باوەڕی پێ ھێنا بەپێی گێڕانەوەکانی سوننە خەدیجە کچی خووەیلیدی خێزانی و عەلی کوڕی ئەبوتالیبی ئامۆزای بوو کە تەمەنی دە ساڵ بوو(بەپێی گێڕانەوەکانی شیعە عەلی یەکەم کەس بووە کە باوەڕی پێ ھێناوە، ئەو کاتە مناڵ بووە لە تەمەنی دە ساڵی یان ھەشت ساڵیدا بووە و دەژیا لە ژێر چاودێری محەممەدا)، و زەیدی کوڕی حارسە یەکەم پیاو بووە کە باوەڕی پێ ھێناوە و پاشان ھاوڕێی نزیکی ئەبوبەکر باوەری پێ ھێنا (لە ھەندێک گێڕانەوەدا ھاتووە کە ئەبوبەکر پێش عەلی باوەڕی ھێناوە و یەکەم پیاو بووە کە موسڵمان بووە) ئەبوو حەنیفە دەڵێت: ئەبوبەکر یەکەم پیاو بوو باوەڕی پێهێنا، وعەلی یەکەم منداڵ بوو باوەڕی پێهێنا، و بە موسڵمان بوونی ئەبوبەکر ئیسلام دەرکەوت لە مەککە، یەکەم کەس بوو کەموسڵمان بوونی خۆی دەرخست، و دەستی کرد بە بانگ کردنی ھۆز و نزیکەکانی بۆ ئیسلام و ئەوانەی بە بانگەوازی ئەبوبەکر موسڵمانبوون، عوسمان کوڕی عەفان و عەبدول ڕەحمان کوڕی عەوف و تەڵحە کوڕی عوبەیدوڵڵا و زوبێر کوڕی عەوام و سەعد کوڕی ئەبی وەقاس بوون.

محەممەد لە سەرەتادا سێ ساڵ بە نھێنی بانگەوازی کرد، و لە یەکەمینی ئەو حوکمانەی ھاتنە خوارەوە فەرمان کردن بوو بە نوێژکردن ئەنجامدانی دوو ڕکات بەیانیان و دوو ڕکات لەشەواندا، موسڵمانان سەرەتا بە نھێنی کۆدەبوونەوە بۆ نوێژکردن و بە دیداری پێغەمبەر محەممەد دەگەیشتن. کاتێک ژمارەیان گەیشتە سی ژن و پیاو، محەممەد ماڵی ئەڕقەمی کوڕی ئەبو ئەڕقەمی بۆ ھەڵبژاردن تا تیایدا کۆببنەوە بە مەبەستی ڕێنمایی و فێربوون، و کاتێک ژمارەیان گەیشتە چل کەس، فەرمان کرا بە محەممەد بە ئاشکرا بانگەواز ڕابگەیەنێت.

بانگەواز بە ئاشکرا

دوای سێ ساڵ بانگەوازی نھێنی، محەممەد دەستی کرد بە ئاشکراکردنی بانگەواز دوای ئەوەی لەلایەن خواوە فەرمانی پێکرا، عەلی کوڕی ئەبوتاڵیب دەڵێت: (لما نزلت «وأنذر عشيرتك الأقربين» جمع رسول الله ﷺ قرابته، فاجتمع له ثلاثون رجلاً، فأكلوا وشربوا، فقال لهم: من يضمن عني ديني ومواعيدي ويكون معي في الجنة ويكون خليفتي في أهلي؟ فقال علي: أنا) واتا: کاتێک ئایەتی خزمە نزیکەکانت ئاگادار بکەوە دابەزی، پێغەمبەر کەسە نزیکەکانی کۆکردەوە، سی کەس کۆبونەوە نان و ئاویان خوارد، پێغەمبەر گووتی کێ زەمانەتی دینەکەم دەکات لەگەڵ منە لەبەهەشت و دەبێتە جێگرەوەی من لەناو خێزانەکەمدا: عەلی کوڕی ئەبو تاڵیب گووتی من.

ئیبن عەبباس دەڵێت لمّا أنزلت «وأنذر عشيرتك الأقربين» صعد رسول الله ﷺ على الصّفا فقال: يا معشر قريش! فقالت قريش: مالك يا محمد؟ قال: أرأيتم لو أخبرتكم أن خيلاً بسفح هذا الجبل أكنتم تصدقونني؟ قالوا: نعم، أنت عندنا غير متَّهم، وما جربنا عليك كذبًا قطّ. قال: فإنّي نذيرٌ لكم بين يدي عذابٍ شديدٍ، يا بني عبد المطلب! يا بني عبد مناف! يا بني زهرة! إنّ الله أمرني أن أُنذر عشيرتي الأقربين، وإنّي لا أملك لكم من الدنيا منفعة ولا من الآخرة نصيبًا، إلا أن تقولوا لا إله إلا الله. فقال أبو لهب: تبًا لك سائر اليوم، ألهذا جمعتنا؟ فأنزل الله تبارك وتعالى «تبت يدا أبي لهب وتب» واتا: کاتێک ئایەتی وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ (شەعەرا:٢١٤) (کوردی: خزم و کەسە نزیکەکانت ئاگادار بکەوە)دابەزی پێغەمبەر چووە سەر چیای سەفا و گووتی: ئەی قوڕەیش، قوڕەیش گوتتیان چیبووە ئەی محەممەد؟ ەویش گووتی ئەگەر پێتان بڵێم لەپشت ئەو شاخەوە سوپایەک هەیە و دەیەوێت بەسەرتاندا بدات بڕوام پێدەکەن؟ گوتییان بەڵێ، تۆ لەلای ئێمە کەسێکی پاکی و هەرگیز درۆمان لێنەبیستووی. پێغەمبەر گووتی کەواتە من نێردراوم بۆ لاتان تاوەکوو لەسزایەکی بە ئازار ڕزگارتان بکەم. ئەی بەنو عەبدولموتەلیب، ئەی بەنوو عەبدمەناف، ئەی بەنوو زوهرە خوا فەرمانی پێکردووم خزمە نزیکەکانم ئاگادار بکەمەوە، من لەلای خوا هیچ سودێکتان پێناگەیەنم، ئەگەر شایەتی نەدەن کە هیچ خوایەک شایەنی پەرستن نییە جگە لە ئەڵڵا، ئەبوو لەهەب گووتی دەستت بە بڕین چێ هەر بۆ ئەوە کۆت کردووینەوە؟ خوای گەورە ئایەتی تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ (مەسەد:١) (کوردی: لەناوچێ هەردوو دەستی ئەبوو لەهەب، وە لەناویشچوو) دابەزاند.

بەپێی ڕیوایەتێکی زوھری ئیبن عەباس دەڵێت؛ قوڕەیش لە دژی بانگەوازی محەممەد نەوەستان تا ئایەتەکان لەسەر بت پەرستی ھاتنە خوارەوە،بەڵام زۆربەی موفەسیر و نوسەرانی سیرە دەڵێن دژایەتی پێغەمبەر و هاوەڵەکانی هەر لەسەرەتای باگەوازی ئیسلامەوە دەستی پێکرد. لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی ئەو کەسانەی کە دەچوونە ئیسلامەوە مەترسی دروستبوو بۆ شێوازی ژیانی ئاینی لە مەککە و بە خراپی کار دەکردە لەسەر ھێزی ئابووری قوڕەیش، بۆیە قوڕەیش دژی بانگەوازەکەی وەستان و داوایان لیدەکرد واز بھێنیت بەڵام محەممەد ڕازی نەبوو لە بەرامبەر ھیچ شتێک دەست لە بانگەواز ھەڵگرێت. ھەر لەبەر ئەوە قورەیش گوتیان: محەممەد توشی جۆرێک لە شێتی بووە، و گوتیان جنۆکە و شەیتان تێکیان داوە و ھەروەھا پێیان گوت ساحیر و شاعیرە. کاتێک زانیان بەمە ناتوانن ڕێگە لە بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکە بگرن بۆیە بڕیاری ئازاردانی موسڵمانانیان دا، و ھەر سەرۆک ھۆزێک ئازاری ئەو کەسانەی دەدا لە ھۆزەکەی کە موسڵمانبوون، و بڕیاری ئازاردان و لێدانیان دا بۆ ھەر یەکێک موسڵمان بێت. ھەتا گەیاندیانە ئەوەی کە ئازاری پێغەمبەر خۆشیان دەدا.

ئیبن مەسعوود دەڵێت: حەوت کەس لە مەککەدا موسڵمان بوونی خۆیان ئاشکرا کرد: ئەوانیش پێغەمبەر، ئەبووبەکر، بیلالی حەبەشی، خەبابی کوڕی ئەرەت، سوهەیبی ڕۆمی، عەماری کوڕی یاسر و سومەیە کچی خەیات، هەرچی پێغەمبەر و ئەبووبەکرن ئەوا هۆزەکانیان دەیان پاراستن، بەڵام ئەوانی تر بەرگی ئاسنیان لەبەردەکرا و لەبەر خۆری بیابان دادەندران، و ئەبوو جەهل هات و سومەیەی بە ڕمێک کوشت. هەتاوەکوو پێغەمبەریش پارێزراو نەبوو لە دژایەتی قوڕەیش، عەبدوڵڵای کوڕی عەمری کوڕی عاس دەگێڕێتەوە دەڵێت: لەو کاتەی پێغەمبەر نوێژی لە نزیک کەعبە دەکرد عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت هات و شانی پێغەمبەری گرت و جلەکەی لەملی هاڵاند و ویستی بیخنکێنێت، لەو کاتەدا ئەبووبەکر هات و لەپێغەمبەری دورخستەوە و گووتی: ئایا کەسێک دەکوژن کە دەڵێت خوای من تەنیا ئەڵڵایە و ئایەت و نیشانەی لەلای خواوە بۆ هێناون. زۆرترین ئەو کەسانەی دژایەتی پێغەمبەر و هاوەڵەکانیان دەکرد بریتیبوون لە: ئەبوو جەهل، ئەبوو لەهەب، ئەسوەد کوڕی عەبد یەغوس، حارس کوڕی قەیس کوڕی عەدی، وەلید کوڕی موغەیڕە، ئومەییە کوڕی خەلەف و عوقبە کوڕی ئەبوو موعەیت. تا کار گەیشتە ئەوەی پێغەمبەر دووعایان لێبکات و بڵێ: ئەی خوای گەورە تۆڵە لە ئەبوو جەهل، و عوتەبەی کوڕی ڕەبیعە، و شەیبەی کوڕی ڕەبیعە، و وەلیدی کوڕی عوتبە،و ئومەیەی کوڕی خەلەف،و عوقبەی کوڕی ئەبوو موعەیت و عیمارەی کوڕی وەلید بکەیتەوە.

قوڕەیش هەوڵیاندا لەڕێگەی گفتوگۆوە محەممەد لەئیسلام پاشگەز بکەنەوە، عوتبەی کوڕی ڕەبیعەیان بۆ ئەو مەبەستە نارد کەیەکێک بوو لە سەرکردەکانی قوڕەیش، کاتێک گوێی لەقورئان بوو گەڕایەوە و بەقوڕەیشی گوت: بەقسەم بکەن واز لەو پیاوە بێنن هەرچی دەڵێت، سوێند بەخوا ئەوەی کەدەیڵێت داهاتوویەکی گەورەی دەبێت، خۆئەگەر عەرەب بەسەریدا سەرکەوتن ئەوا کەسانی تر کارەکەیان بۆ کردوون، بەڵام خۆئەگەر سەرکەوت بەسەر عەرەبدا ئەوا دەسەڵات و سەربەرزی ئەو دەسەڵات و سەربەری ئێوەیە. دواتر زۆر هەوڵیان لەگەڵدا سامان و سەرکردایەتییان خستە بەردەست بەڵام هەموو جارێک ڕەتیدەکردەوە. لەو کاتەدا محەممەد لەژێر پارێزراوی ئەبوو تالیبی مامیدا بوو، بۆیە قوڕەیش چەندین وەفدیان دەنارد بۆ لای و زۆر گلەییان لێدەکرد، تاوەکوو دژایەتی کردنی زیاتری قەومەکەی قورسبوو بەلایەوە و بەمحەممەدی گوت: برازای خۆم ئەوە خزمان هاتوون و ئەوە و ئەوەیان گوتووە، خۆم و خۆشت بپارێزە و داوای شتێک مەکە کە نەخۆم نەخۆت نەتوانین هەڵبگرین، ئەوەی کە خزمەکانت پێیان ناخۆشە مەیڵێ. پێغەمبەر وایزانی کە مامی چیتر پاڵپشتی ناکات و دەیداتە دەست قوڕەیش، و چیتر توانای پاراستنی نەماوە، لەو کاتەدا پێغەمبەر قسە بەناوبانگەکەی کرد و گوتی:ئەی مامە ئەگەر خۆر لەسەر شانی ڕاستم دانێن، مانگیش لەسەر شانی چەپم دانێن، واز لەو ئیسلامە ناهێنم تاوەکوو خوای گەورە سەریدەخات یان لەپێناویدا دەمرم. دواتر محەممەد گریا، ئەبوو تاڵیب گوتی: برازای خۆم بەردەوام بە و ئەوەی پێت خۆشە بیکە، سوێند بەخوا هەرگیز ناتدەم بەدەستەوە.

کۆچکردن بۆ حەبەشە

وتاری سەرەکی: کۆچکردن بۆ حەبەشە

شوێنی شانشینی حەبەشە کە موسڵمانان کۆچیان بۆ کرد لە دوای ئازاردانیان.

کاتێک نەھامەتی زیادی کرد لەسەر موسڵمانان پێغەمبەر محەممەد ڕێگەی پێدان کە کۆچ بکەن بۆ حەبەشە لە ساڵی ٦١٥ز بۆ لای پاشا ئەسحەمەی نەجاشی لەبەرئەوەی ستەمی لە کەس نەدەکرد، پێغەمبەر گوتی: زەوی حەبەشە پاشایەکی لێیە لەلای ئەو کەس ستەمی لێناکرێت تاوەکوو ئەو کاتەی خوای گەورە دەروتان لێدەکاتەوە. سەرەتا ١١ پیاو و ٤ ژن کۆچیان کرد لەسەرویانەوە عوسمانی کوڕی عەفان و خێزانەکەی، لەمانگی رەجەبی ساڵی پێنجی پێغەمبەرایەتی. ڕۆشتنی ئەوانە لەشەودا بوو بەنهێنی چوونە سەر دەریا بۆ بەندەری شعێبە، لەو کاتەدا دوو کەشتی دەڕۆشتن بۆ حەبەشە و ئەوانیش لەگەڵ ئەو دوو کەشتییە ڕۆشتن، کە ئەمە یەکەم کۆچککردنە لەئیسلامدا. دواتر نزیکەی ٨٠ پیاو و ژنی تر کۆچیان کرد بۆ حەبەشە، کە بەکۆچی دووەمی حەبەشە ناسراوە. لەدوای کۆکردن بۆ حەبەشە و بەدیاریکراوی لەرەمەزاندا، پێغەمبەر چووە حەرەم و دەستی بەنوێژ کرد، لەنوێژەکەدا سوورەتی نەجمی خوێند، پێشتر ئەوانە گوێیان لەقورئان نەبوبوو و بەردەوام بوون لەدروستکردنی ژاوەژاو لەکاتی قورئان خوێندندا، کاتێک ئایەتی فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَاعْبُدُوا (نەجم:٦٢) (کوردی: کڕنوش ببەن بۆ خوای گەورە و هەر ئەو بپەرستن) خوێند و سوجدەی برد، هەموو ئەو قوڕەیشیانەی ئامادەبوون لە نزیک کەعبە سوجدەیان برد، تەنیا کەسێکی پیر نەبیت کە مشتە خۆڵێکی هەڵگرت و گوتی ئەوەندە بەسە، بەم هۆیەوە بڵاوبۆوە کەوا قورەیش موسڵمانبوون. کاتێک دەنگۆی موسڵمانبوونی قورەیش بڵاوبۆوە بەشێک لەوانەی کۆچیان کردبوو گەڕانەوە بۆ مەککە، بەڵام دەرکەوت و هەواڵەکە ڕاست نییە، بۆیە بەشاراوەیی چوونە ناو مەککە و هەندێکیان لەژێر پارێزراوی کەسێکدا چوونە ناو مەککە دواتر گەڕانەوە بۆ حەبەشە و بەشێکی تری موسڵمانانیان لەگەڵ دەرچوو، ئەمەش کۆچکردنی دووەمە بۆ حەبەشە، بەم شێوەیە هەموو ئەو پیاوانەی کۆچیان کردبوو بۆ حەبەشە ٨٣ پیاوبوون. کاتێک قورەیش بینی هاوەڵانی محەممەد لە حەبەشە پارێزراون عەبدوڵڵای کوڕی رەبیعە و عەمری کوڕی عاسیان بە چەند دیاریەکەوە نارد بۆلای نەجاشی بەو مەبەستەی موسڵمانان دەربکات لەوڵاتەکەی، نەجاشی موسڵمانەکانی بانگکرد و جەعفەری کوڕی ئەبوو تالیب بەرگری لە موسڵمانان دەکرد، و بەشێک لە سوورەتی مەریەمی بۆ خوێندنەوە، نەجاشی و پیاوە ئاینییەکان گریان دوای گوێگرتن لەقورئان، دواتر نەجاشی گوتی: ئەو قورئانە و ئەوەی پێغەمبەر عیسا هێناویەتی لەیەک شوێنەوە هاتوون، بڕۆن سویند بەخوا هەرگیز موسڵمانەکانتان نادەم بەدەستەوە. دواتر زۆربەی ئەوانەی کۆچیانکردبوو بۆ حەبەشە ڕۆیشتن بۆ مەدینە دوای ئەوەی ئیسلام لە مەدینەدا جێگیر بوو، هەندێکیان مانەوە تا دوای فەتحی خەیبەر ساڵی ٧ی کۆجی.

گەمارۆدانی بەنی ھاشم

کاتێک قوڕەیش زانییان موسڵمانان پارێزراون لای نەجاشی حەبەشە، و دوای ئەوەی عومەر کوڕی خەتتاب و حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب ئیسلام بوون، و ئیسلام بڵاوئەبوویەوە لە نێو ھۆزەکاندا، ئەمە زۆربوو بەلایانەوە، کۆبوونەوە بۆ کوشتنی پیغەمبەر، قسەیان لەگەڵ بەنی ھاشم کرد و داوایان کرد بیدەن بە دەستەوە، ئەوانیش ڕازی نەبوون، و کاتێک قوڕەیش ئەمەیان زانی گەمارۆی بەنی ھاشمیان دا بەوەی کەس تێکەڵیان نەبێت و لەگەڵیان دانەنیشێت و ھیچ مامەڵەیەکیان لەگەڵ نەکات تا محەممەد ئەدەن بە دەستەوە. بۆ ئەمەش نوسراوێکیان نوسی و بە کەعبەدا ھەڵیان واسی.

دواتر پێنج لە سەرکردەکانی قوڕەیش ھەوڵیاندا کۆتایی بەو گەمارۆیە بھێنن، پاشان ئەبوتاڵیب کۆچی دوایی کرد لە ڕەمەزان یان شەوالی دەیەم ساڵی پێغەمبەرایەتی (٣ ساڵ پێش کۆچی)، قوڕەیش نەیانئەتوانی ئازاری پێغەمبەر بدەن ھەتا ئەبوتاڵیب کۆچی دوایی کرد، پاشان خەدیجەی خێزانی کۆچی دوایی کرد، پێغەمبەر زۆر خەمبار بوو بۆ لە دەستدانی مامی و ھاوسەرەکەی لەبەر ئەوە ئەو ساڵ ناونرا ساڵی دڵتەنگی.

دەرچوون بۆ تائیف

شاخی شاری تائیف

کاتێک قوڕەیش ئازاریان توند کرد لەسەر محەممەد و ھاوەڵەکانی دوای وەفاتی ئەبوتالیب مامی، محەممەد دەرچوو بۆ تائیف و داوای لێکردن بێنە ناو ئیسلامەوە، بەڵام ئەوان زۆر بە توندی ڕەتیان دایەوە و ڕازی نەبوون، پاشان محەممەد تائیفی بە جێ ھێشت و بە خەمباری گەڕایەوە بۆ مەککە لەبەرئەوەی کەس لە خەڵکی تائیف نەھاتن بە دەم بانگەوازەکەیەوە.

ئیسرا و میعراج

مزگەوتی ئەقسا

لە دوای گەشتەکەی تائیف، ڕووداوی ئیسرا و میعراج یان شەوڕەو ڕوویدا بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی، موسڵمانان بە سوننە و شیعەوە لەو باوەڕەدان، ئەم گەشتە لە مزگەوتی حەرامەوە بۆ مزگەوتی ئەقسا واتە شاری بیت المقدس بە سواری بوراق و بە ھاوەڵی جوبرەیل، لەوێ دابەزیوە و نوێژی کردووە، پاشان ئەو شەوە لە بیت المقدسەوە ڕۆیشتووە بۆ ئاسمانی دنیا، و لەوێ ئادەمی بینیوە وسڵاوی لێکردوە و ئەویش وەڵامی داوەتەوە، ھەر لە ئاسمان بەدیداری یەحیا و عیسا و یوسف و ئیدریس و ھاروون و موسا و ئیبراھیم گەیشتووە، پاشان بوراقەکە بەرزی کردۆتەوە بۆ لای خوا، و نوێژەکان لەو شەوەدا فەڕز کراون. بەپێی ڕای ئیبن ئیسحاق خوا تەنھا ئیسرای بە ڕۆحی پێغەمبەر کردووە، یان گەشتێکی ڕۆحی بووە، لە ھەمان کاتدا ھەندێ لە مێژوو ناسان وایدەبینن کە محەممەد بە ڕۆح و جەستەشی سەفەری کردووە. ھەر لەو ڕۆژەدا محەممەد بە ھۆزەکەی ڕاگەیاند بەڵام بە درۆیان خستەوە، باوەڕیان پێ نەکرد تەنھا ئەوان نەبێت کە باوەڕیان بە بانگەوازەکەی کردبوو وەک ئەبوبەکر.

بەیعەتی عەقەبەی یەکەم و دووەم

محەممەد لە وەرزی حەجدا بانگەوازی ھۆزە عەرەبەکانی دەکرد بۆ لای خوا، و لە ساڵی ١١ی پێغەمبەرایەتیدا بوو کە شەش لاوی یەسریب (مەدینە) ھاتن بۆ مەککە لە وەرزی حەجدا، و ئەو لاوانە بەڵێنیان بە پێغەمبەردا کە پەیامەکەی بگەیەننە ھۆزەکانیان لە کاتێکدا لای عەقەبە بوون، و لە وەرزی داھاتووی حەجدا، دوانزە پیاو ھاتن، پێغەمبەر بینینی و ئەوانیش موبایەعەیان داپێی ئەمەش بە موبایەعەی عەقەبەی یەکەم ناسراوە؛ و لەوەرزی سێیەمی حەجدا لە ساڵی ١٣ی پێغەمبەرایەتی، ساڵی ٦٢٢ز نزیکەی حەفتا کەسێک لە موسڵمانانی یەسرب (مەدینە) ھاتن بۆ حەج، و کە گەیشتنە مەککە پەیوەندی نھێنیان بە محەممەدەوە کرد و ڕێکەوتن لەسەر ئەوەی محەممەد و ھاوڕێکانی کۆچ بکەن بۆ مەدینە ئەمەش بە موبایەعەی عەقەبی دووەم ناسراوە.

کۆچکردن بۆ مەدینە

لە دوای بەیعەتی عەقەبەی دووەم، بارودۆخەکە توند بوو لەسەر موسڵمانان، پێغەمبەر ڕێگەی بە موسڵمانان دا کە کۆچ بکەن بۆ مەدینە، و لە مەککە تەنیا پێغەمبەر و ئەبووبەکر و عەلی کوڕی ئەبوتالیب مانەوە لەگەڵ ئەو کەسانەی لاواز بوون و توانای کۆچکردنیان نەبوو.

کاتێک قوڕەیش دەرچوونی موسڵمانانیان بینی، ترسان محەممەدیش دەربچێت، لە دارولنەدوە کۆ بوونەوە، و بڕیاری کوشتنی محەممەدیان دا، جوبڕەئیل ئەم ھەواڵەی گەیاند بە پێغەمبەر و پێی ڕاگەیاند لە شوێنەکەی نەخەوێت، محەممەد فەرمانی بە عەلی کرد بخەوێت لە جێگەکەی تا ئەمانەتەکانی لایەتی بیگەڕێنێتەوە پاشان بڕوات بە دوایاندا، پاش ئەوە پێغەمبەر چووە لای ئەبووبەکر و بەیەکەوە کۆچیان کرد و لە ڕۆژی دووشەممە دەی ڕەبیعولئەووەڵی ٦٢٢ز محەممەد خۆی چووە مەدینەوە لەگەڵ ئەبووبەکری ھاوەڵی، و پشتیوانان پێشوازییەکی گەرمیان لێ کرد.

خەلیفە عومەری کوڕی خەتاب ئەم بۆنەیەی کرد بە سەرەتای مێژووی ئیسلامی، بەڵام موحەڕڕەمی کرد بە سەرەتای ڕۆژژمێری کۆچیی لە جیاتی ڕەبیعولئەووەڵ لەبەر ئەوەی ویستی کۆچەکە لە موحەڕڕەمدا دەستی پێ کرد، بەڵام شیعە لەو بڕوایەدان کە ڕۆژژمێری کۆچی ھەر لە سەردەمی محەممەددا دانراوە.

ژیانی لە مەدینە

دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسلامی

مزگەوتی پێغەمبەر

یەکەم ھەنگاوی محەممەد لە مەدینە فەرمانی پێکردن بە کردنەوەی مزگەوت کە ناسراوە بە مزگەوتی پێغەمبەر، جێگەکەی بۆ ھەڵبژارد و دەستیان کرد بە بنیاتنانی مزگەوتەکە. مەدینە لە پێش گەیشتنی پێغەمبەر بەدەست ناکۆکی سەد ساڵەوە دەیناڵاند لە نێوان ھۆزە جیاوازەکانیدا، سەرکردەکانی مەدینە ھەستیان ئەکرد پێویستیان بە سەرکردەیەکی یەکگرتوو ھەیە کە پەیوەندیەکانیان ڕێک بخات و ناکۆکی نێوانیان نەھێڵێت، ئەمەش وای لێکردن محەممەد قبوڵ بکەن وەک سەرکردەی مەدینە و پاڵپشتی و پارێزگاری لە خۆی و کۆچکردووە موسڵمانەکان بکەن؛ و محەممەد برایەتی خستە نێوان کۆچکردووان و پشتیوانان، ھەر پشتیوانێک کۆچکردوویەکی ھەڵبژارد تا برای بێت و لەماڵەیدا بمێنێتەوە ئەمەش لە ھەنگاوێکدا بوو بۆ دروستکردنی پەیوەندی بەھێزی کۆمەڵایەتی لە نێوانیاندا و بۆ سڕینەوە ئەو دەمارگیریەی لە نێویاندا بوو. بەم شیوەیە پشتیوانان ماڵ و سەروەتیان بەش کرد لەگەڵ کۆچکردووەکانی برایاندا.

ھەروەھا محەممەد سەنەدێکی نوسیوە کە ناسرا بە دەستوری مەدینە، و لە سەنەدی ڕێکەوتنی نێوان ھۆز و تیرە جیاوازەکانی ناو مەدینە دەچوو و ئەرک و مافەکانی دانیشتوانی مەدینە دیاری کرا، و سەنەدەکە ٥٢ بەندی لە خۆگرتبوو، بیست و پێنج بەندیان تایبەت بوو بە کاروبارە تایبەتەکانی موسڵمانان بیست و حەوتیان پەیوەست بوون بە پەیوەندی نێوان موسڵمانان و خاوەن ئایین و دیانەتەکانی تر، و ئەم دەستورە ڕێگەی دەدا بە خاوەن ئاینەکانی تر لەگەڵ موسڵمانان بژین بە سەربەستی، ھەروەھا باس لە ھاوپەیمانی ھۆزە جیاوازەکان کرا بوو کاتێک مەدینە بکەوێتە بەر ھێرش، و دڵنیای سەربەخۆیی دارایی ھەر ھۆزێکی تیا دووپات کرابوویەوە. زۆربەی بت پەرستەکانی مەدینە ئیسلام بوون، تەنانەت سەرکردە گەورەکانیان وەک سەعدی کوڕی موعاز، تەنھا کەمایەتییەک مانەوە لەسەر بت پەرستی کە ئەوانیش کاریگەریان دیار نەبوو.

سەرەتای ناکۆکیی سەربازی

لەگەڵ سەرەتای بوونی موسڵمانان لە مەدینە، خاخامەکانی یەھوود لە بەنی قەریزە و بەنی قینقاع و بەنی نەزیر دەستیان کرد بە دوژمنایەتی محەممەد، و ھەندێک لە پیاوەکانی ئەوس و خەزرەج چوونە پاڵیان ئەوانەی لە سەرەوە خۆیان بە ئیسلام دەردەخست و پێچەوانەی ئەوەیان دەشاردەوە، ناونران بە دوو ڕووەکان، لە دوای ئەوە خوا فەرمانی جەنگی بە پێغەمبەر محەممەد کرد، دەستی کرد بە ناردنی نوێنەر و سریە، چووە غەزاوە و شەڕی کرد خۆی و ھاوەڵەکانی، ژمارەی ئەو غەزایانەی خۆی بۆی دەرچوو ٢٧ غەزا بوو، لە ٩ غەزایاندا خۆی جەنگاوە، و ژمارەی سریەکانی ٤٧ سریەیە، و لە ھەموو ئەو غەزایانەیە محەممەد بە دەستی خۆی کەسی نەکووشتوە تەنھا ئەبی کوڕی خەلەف نەبێت.

یەکەمی سریەکان حەمزەی کوڕی عەبدولموتەلیب بوو، لە مانگی ڕەمەزان لە سەری حەوتەم مانگی کۆچییدا، سی پیاو لە کۆچگردووان دەرچوون، ڕێگەیان لە کاروانێکی قوڕەیش گرت، بەڵام شەڕ ڕووی نەدا لە نێوانیان، پاشان سریەی عوبەیدەی کوڕی حاریس، و سریەی سەعد کوڕی ئەبی وەقاس ڕوویاندا، پاشان لە مانگی سەفەری سەری دوانزەیەم مانگی کۆچییدا، پێغەمبەر محەممەد دەرچوو بۆ یەکەم غەزا کە ئەویش غەزای ودان بوو، پاشان غەزاکانی بوات و عەشیرە و بەدری یەکەم ڕوویاندا.

لە ١٧ی ڕەمەزانی ساڵی ٢ی کۆچی بەرامبەر ئازاری ٦٢٤ز، غەزای بەدری گەورە ڕوویدا، و بە سەرکەوتنی موسڵمانان جەنگەکە کۆتایی پێ ھات، و لە ئەنجامی شەڕەکەدا ١٤ کەس لە موسڵمانان کوژران، و ٧٠ کەس لە بێ باوەڕەکان کوژران کە ئەبو جەھلیان لە نێودا بوو، و ٧٠ی تریان بە دیل گیران، ١٦ کەسیان لێ موسڵمان بوو، پاشن لە دواتردا محەممەد یەھوودەکانی بەنی قینقاعی کردە دەرەوە لە غەزای بەنی قینقاع، دوای ئەوەی گەمارۆی دان بەڵام وازی لێھێنان بێ ئەوەی بیان کوژێت فەرمانی پێ کردن بڕۆنە دەرەوە لە مەدینە.

قوڕەیش ھەوڵیاندا تۆڵەی غەزای بەدر بکەنەوە، دەرچوون لەگەڵ ژمارەیەک ھۆزەکاندا بە ٣٠٠٠ جەنگاوەر و ٢٠٠ سوارچاک و ٣٠٠٠ ووشترەوە، و لەو کاتانە ئەبووسوفیان کوڕی حەرب سەرکردایەتی ئەکردن، و کاتێک ھەواڵەکە گەیشت بە محەممەد خۆیان ئامادەکرد و پاشان دەرچوون، و غەزای ئوحد دەستی پێکرد لە ٧ی شەوالی ساڵی ٣ی کۆچی، سەرەتا شەڕەکە لە بەرژەوەندی موسڵمانان بوو، ڕم ھاوێژەکان وایانزانی شەڕەکە کۆتای پێ ھاتووە، بێ فەرمانی پێغەمبەریان کرد و شوێنەکەیان چۆڵ کرد، خالید کوڕی وەلید ئەوەی قۆستەوە و ھاوسەنگی جەنگەکە گۆڕا بە بەرژەوەندی قوڕەیش، و ئازارێکی زۆریان بە موسڵمانان گەیاند و لەم شەڕەدا حەممزەی مامی پێغەمبەر کوژرا.

لە ٨ی شەوال محەممەد دەرچوو بۆ غەزای حەمڕا لئەسەد بەڵام بێ ڕوودانی جەنگ گەڕایەوە بۆ مەدینە، لە کاتێکی دواتردا غەزای بەنی نەزیڕ ڕوویدا لەگەڵ یەھوودەکانی بەنی نەزیر دوای ئەوەی غەدریان کرد بە شکاندنی پەیماننامەکە و ھەوڵی کوشتنی پێغەمبەریان دا.

گەمارۆدانی مەدینە

دوای ئەوەی بەنی نەزیر کرانە دەرەوە لە مەدینە و ڕۆیشتن بەرەو خەیبەر، خەڵکیان نارد بۆ لای قوڕەیش و ھانیان دان بۆ شەڕکردن لەگەڵ محەممەد، ڕێکەوتن لەگەڵیان، قوڕەیش ٤٠٠٠ کەس و ٣٠٠ سوارچاکیان کۆکردەوە، کۆمەڵێکی تریش لە ھۆزەکان چوونە پاڵیان و ھەموویان نزیکەی ١٠٬٠٠٠ کەس بوون و ناونران بە ئەحزاب، و سەرکردەکەیان ئەبووسوفیان بوو، لە ئەنجامدا شەڕی خەندەق یان شەڕی ئەحزاب کەوتەوە، لە شەوالی ساڵی ٥ی کۆچییدا، و کاتێک محەممەد بە ھەواڵەکەی زانی بە ڕاوێژکردن بە سەلمانی فارسی ھەستان بە ھەڵکەندنی خەندەق لە شارەکەدا، و قوڕەیش و ئەحزابەکانی لەگەڵیان بوون گەمارۆیەکی توندی شارەکەیان دا، تا ڕەشەبایەکی توند ھات بە سەر سەربازگەکانی ئەحزابدا و چۆڵیان کرد.

پاشان موسڵمانان لە غەزای بەنی قەریزەدا، گەمارۆی بەنی قەریزەیان دا تا خۆیان دا بە دەستەوە.

ڕێکەوتنی حودەیبیە

لە مانگی زیلعەقدەی ساڵی ٦کۆچی بەرامبەر ٦٢٨زاینی، محەممەد فەرمانی کرد بە شوێنکەوتووەکانی ئامادەکاری بکەن بۆ مەناسکی عومرە لە مەککە، دوای ئەوەی لە خەونیدا بینی خۆی و ھاوەڵەکانی چوونە مزگەوتی حەرامەوە، ڕۆژی دووشەممە دەرچوون بە بێ چەک تەنھا چەکی گەشتیار نەبێت، و کاتێک قوڕەیش بەوەیان زانی، بڕیاریان دا نەھێڵن بچێتە کەعبەوە، ٢٠٠ سوارچاکیان بە سەرکردایەتی خالیدی کوڕی وەلید نارد بۆ ڕێگەی سەرەکی مەککە، بەڵام محەممەد ڕێگەیەکی سەختتری ھەڵبژاردبوو بۆ ئەوەی ڕووبەڕوویان نەبێتەوە، تا گەیشتە حودەیبیە لە دووری ٩ میل لە مەککەوە، پاشان ووتوێژ کەوتەوە لە نێوان موسڵمانان و قوڕەیشدا.

لە ئەنجامدا ڕێکەوتنی حودەیبیە کەوتەوە و ڕێکەوتن لەسەرئەوەی موسڵمانان ئەو ساڵە عومرە نەکەن و ساڵی دواتر بگەڕێنەوە، ھەروەھا موسڵمان ھەر یەکێک بگەڕێننەوە ئەگەر بێ مۆڵەت لە مەککەوە بڕوات بۆ ناویان، بەڵام قوڕەیش ئەوە ناگەڕێننەوە ئەگەر لە مەدینەوە بڕوات بۆ ناو ئەوان، و ڕێکەوتن لەسەر ئەوەی ئەم پەیماننامەیە ماوەی ١٠ ساڵ کاری پێ بکرێت.

لە ئەنجامی ئەم ڕێکەوتنەدا، محەممەد ھەستا بە ناردنی نوێنەر بۆلای پاشاکانی جیھان، و بانگی کردن بۆ ئیسلام بوون، یەکەم پەیامبەری نارد بۆلای نەجاشی پاشای حەبەشە، کاتێک نوسراوەکەی پێ گەیشت، خستیە سەر چاوی و ھاتە سەر زەوی بۆی، موسڵمان بوو، و پەیامبەری نارد بۆ لای قەیسەر ھەرقلی پاشای ڕۆم، و بۆ لای کیسرای پاشای فارس، کە نووسراوەکەی دڕاند، ھەروەھا پەیامبەری نارد بۆ لای مقوقسی پاشای میسر، ھەروەھا چەندین نوێنەری تری نارد.

غەزای خەیبەر و مۆتە

دوای ئەوەی لای قوڕەیشی ئاسایش کرد بە ھۆی حودەیبییەوە، محەممەد ویستی لە یەھوود بپرسێتەوە لەبەرئەوەی ھۆزەکانیان کۆکردەوە لە شەڕی ئەحزابدا، لە مانگی موحەڕەمی ساڵی ٧ی ک دەرچوو لە غەزای خەیبەردا، بە شێوەیەکی نھێنی، یەھوودی بە ھەواڵەکەیان زانی و خۆیان بۆ ئامادەکرد، و موسڵمان ڕۆیشتن قەڵا لە دوای قەڵا فەتحیان ئەکرد، و محەممەد ئەیویست یەھوود دەربکات لە خەیبەر بەڵام لەگەڵیان ڕێکەوت لەسەر ئەوەی ساڵانە نیوەی بەروبوومەکەیان بدەن بە موسڵمانان.

پاشان دوای ٨ مانگ، محەممەد لە زیلعوقدەی ساڵی ٧ک، دەرچوو بۆ عومرە بەو پێیەی لە ڕێکەوتنی حودەیبیە ڕێکەوتبوون لەسەری لەگەڵ قوڕەیشدا.

لە جەمادی یەکەمی ساڵی ٨ک، غەزای مۆتە ڕوویدا لە باشووری ئوردن، کە ھۆکەی کوژرانی پەیامبەرەکەی پێغەمبەر بوو کە ناربووی بۆ پاشای بەسڕە تا بانگی بکات بۆ ئیسلام، محەممەد سوپایەکی ٣٠٠٠ کەسی نارد و لە بەرامبەریاندا سوپای ڕۆم ھەبوو بە سەرکردایەتی ھەرقل و ١٠٠٬٠٠٠ جەنگاوەرەوە، و لە ئەنجامی شەڕەکەدا موسڵمانان کشانەوە.

فەتحی مەککە

لە ئەنجامەکانی ڕێکەوتنی حودەیبیە، ھۆزی خزاعە ھاتنە ھاوپەیمانییەکەی محەممەدەوە، و بەنوبەکر چوونە ھاوپەیمانییەکەی قوڕەیشەوە، و بەنی بەکر و خزاعە شەڕ و کوشتاری سەردەمی نەزانی لە نێوانیاندا بوو، ماوەیەک بە ئیسلامەوە سەرگەرم بووبوون و پاشان شەڕ لەنێوانیان دەستی پێکردەوە، و قوڕەیش یارمەتی بەنوبەکریان دا، بەمەش کۆتایی بە ڕێکەوتنەکەیان لەگەڵ موسڵمانان ھات، پێغەمبەر محەممەد سوپای کۆکردەوە و نزیکەی ١٠٬٠٠٠ جەنگاوەر بە ڕێکەوتن لە ١٠ی ڕەمەزانی ساڵی ٩ک، و چوونە مەککەوە و فەتحیان کرد، و سوپاکە گەیشتە کەعبە، چوونە مزگەوتەکەوە، و ئەو ٣٦٠ بتەی لە دەوری ماڵەکە بوو ڕوخاندیان.

ناکۆکی لەگەڵ ھۆزە عەرەبییەکان

ماوەیەکی کەم دوای فەتحی مەککە، ھۆزەکانی ھوزان و سەقیف و لەگەڵ ھەندێکی بەنی ھیلال ڕێکەوتن لەسەر شەڕکردن لەگەڵ موسڵمانان، کاتێک محەممەد ئەوەی بیست دەرچوو لە مەککە لە غەزای حەنیندا لە ڕۆژی شەممە ٦ی شەوالی ساڵی ٨ک، و ١٢٬٠٠٠ جەنگاوەر لەگەڵی دەرچوون، و موسڵمانان لە ئەنجامدا سەرکەوتن و زۆربەی ھۆزی ھوزان ھەڵھاتن بۆ تائیف.

دوای غەزای حەنین و لە ھەمان کاتدا، محەممەد بەرەو تائیف ڕۆیشت بۆ دەرکردنی ھوزان و سەقیف، و غەزای تائیف ڕوویدا لە نێوانیان، سوپای ئیسلامی گەمارۆیان دان ماوەی ٤٠ ڕۆژ، پاشان وازیان لێ ھێنان.

لە ڕەجەبی ساڵی ٩ک، غەزای تەبوک ڕوویدا کە دوایین غەزای پیغەمبەر محەممەد بوو، دوای ئەوەی ھەواڵیان پێ گەیشت لە وڵاتی ڕۆمەوە کە پاشای ڕۆم و ھاوپەیمانە عەررەبەکانی، سوپایەکیان پێک ھێناوە بۆ ھێرش بردنە سەر دەوڵەتی ئیسلامی، موسڵمانان سوپایەکیان پێک ھێنا لە ٣٠٬٠٠٠ جەنگاوەر بە ھاوڕێیەتی ١٠٬٠٠٠ سوارچاک، بەڵام لەبەر دووری ڕێگەکاکە و توندی گەرماکە تووشی سەختی بوون و کە گەیشتنە تەبووک، ٢٠ شەو تیایا مانەوە، و کاتێک ڕۆمان و ھاوپەیمانەکانیان ھەواڵی کشانی سوپای ئیسلامییان بیست ترسان و جیابوونەوە لە ناو سنووری وڵاتەکەیان، و موسڵمانان تەبووکیان بە جێ ھێشت، و گەڕانەوە بەرەو مەدینە لە ڕەمەزانی ساڵی ٩ک.

لە دوای ئەوە، وەفدێکی سەقیف ھاتن بۆ مەدینە و ئیسلام بوون، ھەروەھا چەندین وەفد لە ھۆزە عەرەبیەکانەوە ئەھاتن بۆ مەدینە و ئیسلام بوونی خۆیان ڕائەگەیاند و نزیکەی ٧٠ وەفد ھاتن لە نێوان ساڵەکانی ٩ک و ١٠کدا، بە شێوەیەک کە ساڵی ٩ک ناونرا بە ساڵی وەفدەکان.

حەجی ماڵاوایی

لە زیلعەقدەی ساڵی ١٠ک، پێغەمبەر محەممەد ویستی حەج بە ئەنجام بگەیەنێت، دوای ئەوەی ٩ ساڵی لە مەدینە بەسەربرد بێ ئەوەی حەج بکات، مەدینە زۆر دڵخۆش بوون پێی، و ناونرا بە حەجی ماڵاوایی یان حەجی ئیسلام، لەبەرئەوەی ماڵاوایی لە خەڵک کرد تێیدا و دوایین حەجی بوو، و لەبەرئەوەی باسی ئەو شتانەی بۆ کردن کە حەرام یان حەڵاڵن، لە ڕۆژی ٢٥ی زیلعەقدەی ساڵی ١٠کۆچی، محەممەد دەرچوو بەرەو مەککە لەگەڵ نزیکەی ١٠٠٬٠٠٠ موسڵمانی ژن و پیاودا.

چووە مەککەوە لە ڕۆژی یەکشەممە ٤ی زیلحەجە، و چووە مزگەوتی حەرامەوە، دوای ئەوەی مەناسیکەکانی حەجی ئەنجامدا، ووتاری حەجی ماڵاوایی دا. لەم ھەڵوێستەدا و لەسەر شاخی عەرەفە، ئەم ئایەتە قورئانییە دابەزی حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالْدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِهِ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّطِيحَةُ وَمَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَن تَسْتَقْسِمُواْ بِالأَزْلاَمِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِّإِثْمٍ فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ (مائیدە:٣) (کوردی: ئەمڕۆ ئاین و بەرنامەکەتانم بەکۆتایی گەیاند و نازو نیعمەتی خۆمم بۆ تەواو کردن و ڕازیم بەوەی کە ئیسلام ببێتە بەرنامەو دین و ئاینتان) لەگەڵ ئەوەی شیعە باوەڕیان وایە ئەم ئایەتە لە کاتێکی تردا دابەزیووە.

کۆچی دوایی

شوێنی حوجرەی پێغەمبەر، کە پێغەمبەر و ئەبووبەکر و عومەری تیا نێژراوە

یەکەم شت کە پێغەمبەر محەممەد زانی کاتی وەفاتی نزیک بۆتەوە ئەوە بوو کە لە فەتحی مەککەدا سورەتی نەسری بۆ دابەزی إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ (نەسر:١) (کوردی: کاتێ یارمەتی و کۆمەکی خوا دێت، شاری مەککە ڕزگار دەکرێت و دەرگای ئازادی واڵا دەکرێت). لە کۆتاییەکانی مانگی سەفەری ساڵی ١١ی کۆچی، محەممەد توشی تایەکی بەھێز بوو، و نەخۆشییەکەی لێی توند بوو، و مۆڵەتی لە خێزانەکانی وەرگرت تا لە ماڵی عائیشەی کچی ئەبووبەکر بمێنێتەوە.

و پێغەمبەر نوێژی بە موسڵمانان دەکرد کاتێک نەخۆش بوو ١١ ڕۆژ و کاتێک نەخۆشییەکەی بە تەواوی قورس بوو فەرمانی بە ئەبووبەکر کرد نویژیان پێ بکات، و ١٣ ڕۆژ دوای نەخۆشییەکەی کۆچی دوایی کرد لە ڕۆژی دووشەممە ڕەیبعولئەوەلی ساڵی ١١ی کۆچی و لە تەمەنی ٦٣ ساڵیدا کە ئەم ڕێکەوتەش بەرامبەرە لەگەڵ ٨ی حوزەیرانی ٦٣٢ز، لە ماڵی عائشە نێژرا لە تەنیشت مزگەوتی پێغەمبەر.

پاش وەفاتی

لە دوای کۆچی دوایی پێغەمبەر محەممەد موسڵمانان جیاواز بوون لەسەر ئەو کەسەی جێ نشینی بێت، کۆمەڵێک موسڵمانان کۆ بوونەوە لە سەقیفەی بەنی ساعدە، سەعدی کوڕی عوبادە خۆی پاڵاوت بۆ ئەو مەبەستە و پشتیوانان پشتگیریان کرد، لە ھەمان کاتدا عومەری کوڕی خەتتاب ئەبوبەکری سدیقی دەستنیشانکرد بۆ ئەو مەبەستە، بەپێی ئەوەی کۆچکردووەکان لە پێشترن بۆ جێ نشینی، ئەمەش پشتگیری ھەموو موسڵمانانی لەسەر بوو کە لەویا کۆ بووبونەوە، لە ھەمان کاتدا کۆمەڵێک لەو موسڵمانانەی کە لەو کاتەدا سەرگەرمی کفن و دفنی پێغەمبەر بوون دوایی ناڕازیبوون، سووربوون لەسەر ئەوەی عەلی کوڕی ئەبوتالیب جێ نشین بێت لەبەر ئەو نزیکایەتیەی ھەیەتی لەگەڵ پێغەمبەر.

دوای جێگیر بوونی دۆخەکە بۆ ئەبوبەکر، ئیشی کرد لەسەر پارستنی ئیسلام و دژایەتی کردنی ئەوانەی لە ئیسلام پاشگەز بوونەوە پاش کۆچی دوایی پێغەمبەر، و ھەروەھا ئەوانەی لەناوبرد کە بانگەوازی پێغەمبەرایتیان ئەکرد، ئەمەش ناسراوە بە شەڕی ڕەدە؛ و ئەبوبەکر ھەستا بە ناردنی ھێزی سەربازی بۆ ناوچە جیاوازەکان. لە سەردەمی دووەم جێ نشیندا عومەری کوڕی خەتاب و تەنھا لە ماوەی دە ساڵدا وڵاتی نێوان دوو ڕووبار و وڵاتی فارس و شام و میسر فەتح کرا و دەوڵەتی خەلافەتی ڕاشدین دامەزرا.

موعجیزەکانی

موسڵمانان ھەموو لەو باوەڕەدان، کە گەورەترین موعجیزەی پێغەمبەر محەممەد قورئانە، پاشان زۆربەیان موعجیزەی تر دەسەلمێنن کە لە کتێبەکانی فەرموودەدا ھاتووە.

قورئان

وتاری سەرەکی: قورئان

کۆنترین نوسخەی قورئان

بەپێی بیروباوەری موسڵمانان، قورئان موعجیزەی سەرەکی پێغەمبەر محەممەدە کە بە درێژایی سەردەمەکان کەس نەیتوانیووە ھاوشێوەی ئەوە بھێنێت لەگەڵ ئەو تەحەدایەی لە قورئاندا ھاتووە،قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَذَا الْقُرْآَنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا (ئیسرا:٨٨) (کوردی: ئەی محمد پێیان بڵێ: سوێند بە خوا ئەگەر ھەموو ئادەمیزادو پەریەکان کۆ ببنەوەو (ھەوڵی بەردەوام بدەن تا) قورئانێکی وەکو ئەمە دانێن و بیھێننە (مەیدان) ناتوانن کاری وابکەن و ناتوانن لە وێنەی بھێنن، ئەگەر چی ھەموو لایەکیان ببنە پشتگیرو یارمەتیدەری یەکتر). بە زۆری ئیعجازی قورئان لە ڕەوانبێژی و ڕوون بێژییەکەیاتی، و ئیعجازی زمانەوانی یەکەم و گرنگترین ھۆکارەکانی ئیعجازی قورئانە، کە چەندیین ڕوو دەگرێتەوە، لەوانە باشی دانانەکەی و کۆبوونەوەی وشە و ڕەوانبێژییەکانی، و ئەو وێنە ڕێکخستنە سەیر و شێوازە نامۆیەی کە جیاوازە لە شێوازی قسەکردنی عەرەب و پەیڕەوەکانی ڕێکخستن و داڕشتنی کە لە پێش و دوایدا ھاوشێوەی نەبووە. لە ڕووەکانی تری ئیعجازەکەی ئەو ھەواڵانەیە کە لە پەنھاندا ھاتووە، و ھەوألی سەدەکانی ڕابردوو و پێشینەکان، و لەم دواییانەدا بزوتنەوەیەک دروست بووە باوەڕیان بە ئیعجازی زانستی ھەیە لە قورئاندا، و ئەو ئایەتانە ڕوون دەکاتەوە کە بیرۆکە زانستییەکانی ئاشکرا نەبوون تەنھا دوای ماوەیەکی دوور و درێژ نەبێت لە دەرکەوتنی قورئان.

ھێڵێک لەسەر ڕووی مانگ لەلایەن گرووپی پۆلۆ ١٠ گیراوە، زانایانی موسڵمانان لەو باوەڕەدان لە ئەنجامی موعجیزەی لەتبوونی مانگەوە دروست بووە.

لەتکردنی مانگ

موسڵمانانی سوننە کۆن لەسەر ئەوەی موعجیزەی لەتکردنی مانگ ڕوویداوە بۆ پێغەمبەر محەممەد وەک یەکێک لە موعجیزە تاکەکان، ئەمەش لە پێش کۆچکردندا بووە بۆ مەدینە، عەبدوڵڵا کوری مەسعود ئەڵێت؛ مانگ بوو بە دوو لەتەوە لەسەردەمی پێغەمبەردا بە شێکی لەسەر شاخەکە و بەشێکی ئەولاتر، پێغەمبەر ووتی شایەت بن، ھاوەڵ دانەرەکان ووتیان ئەمە جادووە. لەمەشدا ئایەتێکی قورئان ھاتۆتە خوارەوە، اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ وَانْشَقَّ الْقَمَرُ (قەمەر:١) (کوردی: ڕۆژی قیامەت نزیک بۆتەوە و مانگیش لەت بوو).

دەربارەی جیھانی نادیار

لەو ھەواڵانەی پێغەمبەر دەربارەی جیھانی نادیار ھەیبوو، ڕۆژی غەزای بەدر بوو، و ھەواڵەکانی دەربارەی حەسەنی کوڕی عەلی کوڕی ئەبوتالیب بەوەی کە خوا ئاشتی پێ دەخاتە نێوان دوو کۆمەڵەی موسڵمانان، و ھەواڵی دەربارەی ئەوەی فاتیمەی کچی یەکەم کەس دەبێت لە خیزانەکەی بە دواییدا وەفات دەکات، ھەروەھا ھەواڵ و زانیاری دەربارەی چەندیین ڕووداوی تر داوە.

ھاتنی ئاو لە نێوان پەنجەکانی

کتێبەکانی فەرموودە و ژیاننامە باسی ڕووداوی دەرچوونی ئاو دەکەن لە نێوان پەنجەکانی پێغەمبەر محەممەدەوە و لە پێش ئەو بۆ ھیچ کەسێک ڕووی نەداوە، و لە چەند جێگەیەکدا ئەمە دووبارە بۆتەوە، و تەنانەت زانایانی موسڵمانان ئەو ئاوە بە باشترین ئاو دەژمێرن.

قسەکردنی لەگەڵ گیانەوەر و بێ گیاندا

لە نموونەی ئەمەش بیستنی دەنگی تەسبیحی چەو بووە لە دەستییدا، و ھەروەھا سڵاو لێکردنی لەلایەن درەخت و بەردەوە پیش ئەوەی بنێردرێت بە پێغەمبەر، و ڕۆیشتنی درەخت بۆی، و ناڵەی قەدی ئەو درەختەی ووتاری لەسەر ئەدا کاتێک مینبەرەکەی بۆ دروستکرا، لە ئامێزی گرت و قسەی بۆ کرد، و لە موعجیزەکانی لەگەڵ گیانەوەراندا، بەسەرھاتی ئەو ووشترەیە کە سکاڵای کرد لە زۆری ئیش و کەمی ئالەف، ھەروەھا چەندین ڕووداو و بەسەرھاتی تر.

ھاوکات لەگەڵ ئەم موعجیزانەدا پێغەمبەر محەممەد چەندیین موعجیزەی تری ھەیە لە چاککردنەوەی نەخۆش و بەرەکەت و ڕووداو و بەسەرھاتی تر…

ژیانی تایبەتی

خێزانەکانی

خێزانەکانی محەممەد لە ئیسلامدا بە دایکەکانی باوەرداران ناسراون، و لە ژمارەی خێزانەکانییدا جیاوازی ھەیە لەسەر دوو ووتە، یەکێکیان ئەڵێت دوانزەن یان یانزەن، و ھۆی جیاوازیەکەش لە ماریە قبتییدایە، ئەوەی لەسەری ڕێکەوتوون لە یانزە خێزانەکەی، شەشیان قوڕەیشین، ئەوانیش؛ خەدیجە کچی خوەیلد، سەودە کچی زەمعە، عائیشە کچی ئەبووبەکر، حەفسە کچی عومەر، ئوم سەلەمە، ئوم حەبیبە. خێزانە عەرەبییەکانی لە بێجگە لە قوڕەیش چوارن، ئەوانیش؛ زەینەب کچی جەحش، جوەیریە کچی حارس، زەینەب کچی خوزیمە، مەیموونە کچی حارس، و یەکێکیان عەرەب نیە ئەویش سەفییە کچی حویەی لە بەنی ئیسرائیلە، و ماریە قبتی ئەمێنێتەوە کە لە میسرەوەیە، و کاتێک محەممەد خۆی لە ژیاندا بووە دووان لە خێزانەکانی وەفاتییان کرد ئەوانیش خەدیجە کچی خوەیلد و زەینەب کچی خوزیمە بوون.

مناڵەکانی

محەممەد سێ کوڕ و چوار کچی ھەبووە، دایکی ھەموویان خەدیجە کچی خوەیلد بوو بێجگە لە ئیبراھیم ئەو لە ماریە بوو، و ھەموو مناڵەکانی خۆی لە ژیاندا بوو وەفاتیان کرد بێجگە لە فاتیمە، مناڵە کوڕەکانی ئەمانە بوون؛ قاسم (کە بووە بە نازناو بۆی (ئەبووقاسم) و لە تەمەنی دوو ساڵیدا کۆچی دوایی کردووە) و عەبدوڵڵا و ئیبراھیم (ساڵ و نیوێک لە مەدینە ژیا)، مناڵە کچەکانی ئەمانەبوون؛ زەینەب و ڕوقیە و ئوم کەلسوم و فاتیمە، بەڵام شیعە فاتیمە بە تەنھا کچی محەممەد دادەنێن، و سێ کچەکەی تر دەڵێن تەنھا لە ماڵی پێغەمبەردا گەورەبوون، و لە ڕاستیشدا ئەوان کچی ھالە کچی خوەیلدی خوشکی خەدیجە بوون،

زەینەب پێش کۆچ ژیانی خێزانی پێکھێنا لەگەڵ ئەبووعاس کوڕی ڕەبیع، بەڵام ڕوقیە و ئوم کەلسوم خێزانی ھاوسەرییان لەگەڵ عوسمان کوڕی عەفان پێک ھێنا یەک لە دوای یەکتر، و فاتیمە ژیانی خێزانی پێکھێنا لەگەڵ عەلی کوڕی ئەبوتالیب لە نێوان ھەردوو غەزای بەدر و ئوحود، و ھیچ کام لە کچەکانی مناڵیان نەبوو تەنھا فاتیمە نەبێت، و مناڵەکانی حەسەن و حوسەین و زەینەب و ئوم کەلسوم بوون.

موالی و خزمەتکارەکانی

محەممەد چەند موالییەکی ھەبوو، لەوانە؛ زەید کوری حاریسە (پێغەمبەر لە خۆی گرتبوو پێش ئیسلام) و کورەکەی ئوسامە، و سوبان کوری بجدد و ئەبوھیند، و ئەبولبابە، و ئەبوڕافع، و لە ژنان ماریە قبتی بوو (لەگەڵ بوونی جیاوازی لەسەر ئەوەی کردوویەتی بە خیزانی یان نا) و ڕیحان کچی زەید، و خزمەتکارەکانی ئەنەسی کوری مالیک بو ھەروەھا ئەمانەش خزمەتیان ئەکرد، بیلال کوری ڕەباح، عەبدوڵلا کوری مەسعوود و ئەبووزڕی غەفاری و ئەوانی تر.

شێوەی

موسڵمانان ھەستاون بە کۆکردنەوەی ئەوەی وەسفی پێغەمبەرەکەیان ئەکات کە لە ھاوەڵەکانەوە بە میرات بۆیان ماوەتەوە لە کتێبەکانی شەمائلدا، و ناودارترینی ئەم کتێبانەش شەمائلی محەممەدییە کە ترمزی دایناوە، و فەرموودەیەکی زۆری داناوە لە وەسفی پێغەمبەردا؛

• جەستەی: بەشکۆ و بەرز بووە، نە بەرز بووە و نە کورت، بەڵام لە بەرزییەوە نزیک بووە، ڕەنگی گوڵی بووە، نە سپی بووە نە ئەسمەر.
• سەر و قژی: سەری گەورە بووە، سەری بەرز، و قژی زۆر ڕەش بووە، قژی نە لوول بووە و نەخاو، کاتێک وەفاتی کردووە لە سەر و ڕیشیدا ٢٠ تاڵی سپی نەبووە.
• دەست و قۆڵی: قۆڵی درێژ بووە، زۆر موودار بووە، دەست و قاچی ئەستوور بووە، پەلەکانی درێژ و جومگەکانی بەھێز بووە.
• شان و سنگ و سکی: شانەکانی فراوان بوون، زۆر موودار بووە و سنگی بەرز بووە، و سنگی پان بووە.
• نیشانەی پێغەمبەرایەتی: نیشانەیەکی سوور وەک ھێلکەی کۆتر، یان وەک ھیلال، چەند موویەکی کۆبووەوەی تیابووە لە نێوان شانییدا، و ئەمەش لە نیشانەکانی پێغەمبەرایەتی بووە بەپێی بیروباوەری موسڵمانان.
• ڕووخسار و ناوچەوانی: ڕووخساری ڕیک بووە، زۆر بە تەواوی بازنەیی نەبووە، ناوچەوانی فراوان بووە.
• چاو و برۆی: چاوی زۆر ڕەش بووە، لە سپیاییەکەیدا سووری ھەبووە، و چاوەکانی زۆر فراوان بووە، و برۆکانی بەھێز و کەوانەیی بووە، و بە نەرمی بە یەک گەیشت بوونەوە.
• لوت و دەمی: لووتی ڕێک بووە، و دەمی گەورە بووە، و دانەکانی ناسک و ڕێک بوون.
• قاچەکانی: قاچەکانی گەورە بوون، ھەموو پێی لەسەر زەوی دادەنا

ئەو ژوورەی پۆشاکی پێغەمبەری لێیە لە مۆزەخانەی بابی عالی لە ئیستەنبوڵ، تورکیا

پێداویستی و ئاسارەکانی

لە خووی پێغەمبەر بوو کە ناوی شتومەک و چەک و پێویستییەکانی ئەنا، ناوی ئاڵاکەی عیقاب بوو، و ناوی شمشێرەکەی شەڕی پێ ئەکرد زولفەقار بوو، و ھەروەھا شمشێری تری ھەبوو وەک ڕسوب و قەزیب، و ناوی کەوانەکەی کتوم بوو، و ووشترەکەی ناوی قەسوا بوو، بەو شێوەیە ھەموو شتەکانی ناو نابوو، و موسڵمانان زۆر لە کەرەستەکانیان پاراست ووە بە درێژایی مێژوو، لە میسر لە مزگەوتێک ئاسەواری پێغەمبەر ھەبوو لە باشووری قاھیرە، تا کاتی فەتحی عوسمانی ساڵی ١٥١٧ز، کاتێک سوڵتان سەلیمی یەکەمی عوسمانی چووە قاھیرەوە، ھەموو ئاسەوارەکانی پیغەمبەری لەگەڵ خۆی برد بۆ ئەستەنبوڵ، و ھەتا ئێستا لە مۆزەخانەی بابی عالی لە ئەستەنبوڵ پارێزراون.

بەڵام ئەوەی لە ئاسەواری پێغەمبەر بوو لە مەککە و مەدینە، موسڵمانان پاراست بوویان تا کاتی دەرکەوتنی بزوتنەوەی وەھابی لە نەجد لە سەردەمی خەلافەتی عوسمانی، کە وەھابییەکان دوای ئەوەی دەستیان گرت بەسەر حیجازدا، زۆربەی ئاسەوارەکانی پێغەمبەریان لەناوبرد بە بانگەوازی ترسی دروست بوونی ھاوەڵ دانان،، ئەمەش وایکرد زۆربەی زانایانی سوننە و شیعە بانگەوازی پێویست بوونی پارێزگارییان کرد بۆ ئەوەی کە ماوەتەوە و ڕێگە نەدریت لەناو ببرێت لەو ئاسارانەی ڕوخێنران؛ مزگەوتی بەنی قەڕیزە بوو، کە پێغەمبەر محەممەد تێیدا نوێژی کرد کاتی گەمارۆدانی بەنی قەڕیزە لەبەر خیانەتەکەیان، مزگەوتی ئەبووبەکری سدیق، و شوینی لە دایکبوونی محەممەد، و شوێنی ژیانی لە مەککە، و باخی ھاوەڵ سەلمانی فارسی، و ماڵی ھاوەڵ ئەبوو ئەیووبی ئەنساڕی، و بیری عەینول زەرقا، و بیری ئەریس و بیری حاء.

تێڕوانینەکان لەسەر کەسایەتیی محەممەد

تێڕوانینی موسڵمانان

بەپێی زانیارییە ئیسلامییەکان، محەممەد بەڕێزترین دروستکراو و پێشەوای ھەموو مرۆڤایەتییە، و دوایین پێغەمبەری خوایە، باوەڕبوون پێی و باوەڕ بە پێغەمبەرێتییەکەی پێویستە لەسەر ھەموو موسڵمانان و باوەڕ بە بێ ئەوە تەواو نابێت و ئیسلام ڕاست نابێت لەگەڵ ئەم بڕوایەدا نەبێت، گوێڕایەڵ بوون بۆی و ڕازی بوون بە فەرمانەکانی پێویستە لەسەریان، بەوەی کە گوێڕایەڵییە بۆ خوا؛ و پەیڕەوکردنی ڕەوشتەکانی.

ئیسلام خۆشویستنی محەممەد بە یەکێک لە ئوسوڵەکانی ئیسلام و یەکێک لە مەرجەکانی ڕاستی باوەڕ دادەنێت، موسڵمانان ڕێزێکی زۆریان لێناوە، و بە ڕێژەیەکی زۆر مناڵەکانیان بە ناوی محەممەد ناو دەنێن، کە ئامارەکان ئاماژە بەوە دەکەن، محەممەد بەربڵاوترین ناوە لە جیھاندا، و زۆرترین ناو بووە بۆ ناونانی لەدایکبووە نوێکان لە بەریتانیا ساڵی ٢٠٠٩. زۆربەی موسڵمانان لە ھەموو وڵاتە ئیسلامییەکاندا ڕاھاتوون بە ئاھەنگ گێڕان بە یادی لەدایکبوونی پێغەمبەر محەممەد لە سەدەی شەشی کۆچی بەرامبەر دوانزەی زایینییەوە، کۆڕ ئەبەستن بۆ گوێگرتن لە ژیاننامەکەی، و سەڵاوەتدان لەسەری، و گوێگرتن لە وەسفەکانی، لە ھەمان کاتدا شوێنکەوتوانی ئەھلی سونەو جەماعە ئەم بۆنەیە قبوڵ ناکەن و بە دروستکراوی ئەزانن، موسڵمانان ناوی محەممەد جیادەکەنەوە بەوەی لەگەڵ ناوھێنانییدا دەڵێن «پێشەوامان محەممەد (سیدنا محمد)» یان «پێغەمبەری خوا (رسول اللە)» یان «نەبی» و لە دوای ناوەکەی سەڵاواتی لەسەر ئەدەن و ئەڵێن؛ «صلّی اللە علیە وسلّم» واتە؛ «دروودی خوای لێبێت».

تێڕوانینی یەھوودی

نەریتێک ھەیە لەناو یەھوودییدا، دان ئەنێن بە بوونی پێغەمبەری بێجگە لە یەھوودییەکان، خوا ناردوونی بۆ ڕێنمایی کردنی میللەتەکانیان، لەوانە؛ بلعام و ئەیووب کە عییبری نەبوون، تێڕاونینی زانا گەورەکانی یەھوود جیاوازییەکی گەورەیان تێدایە دەرباری پێغەمبەر محەممەد، زانای یەھوودی نسنائیل کوڕی فیوومی ئەڵێت، خوا پێغەمبەری ناردووە کە پەیامەکانیان یەک ناگرێتەوە لەگەڵ ئەو بیروباوەڕانەی بۆ پێغەمبەرەکانی یەھوودی ناردووە، فیوومی محەممەد بە پێغەمبەرێکی ڕاستگۆ دادەنێت بەڵام پەیامەکەی تایبەت بە [عەرەب] ئەزانێت بە شێوەکی تایبەت و بۆ یەھوودی دانانێت لەبەر ئەوەی لەگەڵ تەورات یەک ناگرێتەوە. ئەوەی تێبینی دەکرێت تێڕوانینی فیوومی قبوڵێکی فراوان نەکراوە لە نێو یەھوودەکانی سەردەمەکەییدا.

موسا کوڕی مەیموون یەکێک لە گرنگترین لاھووتییەکانی یەھوودە لە سەردەمەکانی ناوەڕاستدا وای ئەبینێت کە محەممەد ھەندێک لە بنەماکانی یەھوودی ھەڵبژاردووە لە پەیامەکەیدا و پەرستشی تری بۆ زیاد کردووە، و مەیمون محەممەد بە پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆ دادەنێت و بانگەوازی پێغەمبەرایەتییەکەی بە ناڕاست ئەزانێت لەبەر ئەوەی پێچەوانەی نەرێتی تەوراتی یەھوودییە، ھەروەھا بوونی پێغەمبەرێکی نەخوێندەوار بەوە دادەنێت کە ناتوانێت بگاتە پلەی پێغەمبەر.

تێڕوانینی مەسیحییەت

وێنەیەکی دانتێ و ڤیرجیل لە دۆزەخدا محەممەد و عەلی کوڕی ئەبووتالیب دەبینن. لە سەدەکانی ناوەڕاستدا مەسیحییەکان ئیسلامیان بە بیدعەت دادەنا.

یوحنا دیمەشقی کە یەکەم مەسیحییە ڕای خۆی دابێت لەسەر محەممەد بە پێغەمبەرێکی ناڕاستگۆی دادەنێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەی ڕای ڕۆژھەڵاتییەکان لەسەر محەممەد کرانەوەیەکی گەورەی بەخۆیەوە بینی، کاتێک خەلیفەی عەبباسی مەھدی لە بەتریرکی نساتڕە تیمۆساسی پرسی دەربارەی محەممەد، وەڵامی دایەوە؛ «لەسەر ڕێگەی پێغەمبەران ئەڕۆیشت»، بەڵام پیکدادانەکانی دواتری نێوانیان لەگەڵ موسڵماناندا لە ئەندەلوس و فەلەستین بووە بە ھۆی دەرکەوتنی ئاڕاستەیەکی ڕەخنەگر لە ئیسلام و ئەم ئاڕاستەیە تاوی سەند، دوای شەڕەکانی ئەورووپا لەگەڵ عوسمانییەکان. بەتایبەت لای پرۆستانتەکان.

لە سەدەکانی ناوەڕاستدا کاتۆلیکەکان ئیسلامیان بە جۆرێک لە بیدعەت دادەنا و لە ڕەدی محمەممەددا بەرھەمیان داناوە. ئەم تێڕوانینە لە سەدەکانی دواتردا بەتایبەت لەدوای ڕێنێسانس گۆڕا.

بەرگریکەرەکانی کاسۆلیک لەسەرەتای سەدەی بیست وەسفی محەممەد دەکەن بەوەی چاکسازێکی کۆمەڵایەتییە، و ھیلیر بیلوک یەکێک لە دیارترینی ئەو کاسۆلیکە بەرگەریکارانیەە لە سەرەتای سەدەی بیستدا، ستایشی پەیامی پێغەمبەر محەممەدی کرد لەبەرئەو جێگە تایبەتەی بۆ مەسیح و مەریمی دایکی دایناوە. لەکاتی بەستنی کۆمەڵگەی ڤاتیکانی دووەمەوە دەنگێک دروست بوو لەناو کەنیسەی کاسۆلیکی بانگی ئەوە ئەکات کە دان بنرێت بە پیغەمبەرێتی محەممەد لە ژێر ئاکارە مەسیحییەکاندا ئەمەش بۆ دروستکردنی فرسەتێکی گەورەتری گفتوگۆ لەگەڵ ئیسلام.

تێڕوانینی ڕۆژئاوا

ڕەخنەگر و لێکۆڵەرەوەی سوری ‹ڕەنا قەبانی› ئەڵێت؛ لە سەدەکانی ناوەڕاستدا شەڕ تەنھا لە نێوان ئیسلام و ئەورووپادا تەنھا لەو ناکۆکییە سەربازییەدا نەبووە کە لە تورکیا یان ئیسپانیا ڕوویانداوە، بەڵکو جەنگێکی ڕۆشنبیریش ھەبووە، لە سەدەی دوانزەیەمەوە ئەورووپا سووربوون لەسەرئەوەی ئیسلام وەک شارستانیەتیێک قبوڵ نەکەن بەڵکو وەک ھێزێکی دژ وەریانگرتووە، ئەمەش بوو بە ھۆی بڵاوبوونەوەی نەزانی و وونبونی وردبینی لە وەرگێڕانەکاندا و دروستکردنی ئەفسانە و ئارەزووی دژانە، کە بوو بەھۆی بەرھەم ھاتنی ئەدەبێکی دژ بە ئیسلام، کە یەکێک لە ڕووەکانی ئەوە بوو پێغەمبەر محەممەد دوژمنی مەسیحە.

لەگەڵ سەردەمی ڕوناکبیری لە سەدەی حەڤدەدا و دەرکەوتنی پەیوەندی بازرگانی تایبەت لە نێوان ئەورووپا و دەوڵەتی عوسمانییدا، لەگەڵ ئەو سەردانانەی بازرگان و ئەوروپییەکان پێی ھەستان بۆ شارەکانی ڕۆژھەڵات بیرکردنەوەیان دەربارەی ئیسلام و پێغەمبەر گۆڕانی بەسەردا ھات، ئەورووپا بەرھەمێکی نوێیان بە جێھێشت، ئەدیب و شاعیرە ڕۆژئاواییەکان دەستیان کرد بە وەسفی پیغەمبەر و ستایش کردنی، بەڵام ھەندێک لەسەر بیروباوەڕە کۆنەکانی سەردەمی ناوەڕاست مانەوە دەربارەی ئیسلام و ئەمەش بەردەوام بوو ھەتا سەدەی بیست، و تا لە ئەنجامی ڕووداوەکانی ١١ی ئەیلوولدا شەپۆلی ئیسلامۆفۆبیا بەرز بوویەوە، ئەمەش بەھۆی تێکەڵ کردنی ڕەفتاری توندڕەوە ئیسلامییەکان لەگەڵ پەیامی ئیسلام بە شێوەیەکی گشتی.

نووسەری یەھوودی مایکل ھارت لە دانانی کتێبی مەزنترین ١٠٠ کەسایەتی مێژوودا، پێغەمبەر محەممەدی داناوە بە بە مەزنترین کەس بەو بڕوایەی «کە تەنھا کەسە لە مێژوودا بە تەواوی سەرکەوتوو بووە لەسەر ئاستی ئایینی و دونیایی و دەڵێت محەممەد کاریگەرییەکی گەورەی لە دەروونی موسڵمانان بە جێھێشتووە، ئەمەش دەردەکەوێت لە یادکردنەوە و شوێن پێ ھەڵگرتنییاندا لە شێوازی ژیان و پەرستشەکانی، و ھەروەھا لە ھەستانیان بە لەبەرکردنی ووتە و ھەڵس وکەوت و سیفەتەکانی».

تێڕوانینەکانی تر

• بابی و بەھائی و ئەحمەدی، محەممەد بە یەکێک لە پێغەمبەرەکان دادەنێن، بەڵام بە دوا پێغەمبەری دانانێن، و بەپێی ڕای ئەوان لە دوای محەممەد باب و بەھاء و غوڵام ئەحمەد قادیانی ھەیە.
• لە دیانەتی سیلیما، محەممەد بە یەکێک لە قەدیسییەکان دانراوە (کەنیسەی کاسۆلیکی)
• ناناک دامەزرێنەری دیانەتی سیخی بە یەکێک لە پیغەمبەرەکانی براھمای دادەنێت.
• کەنیسەی یەسوع مەسیح، بە یەکێک لە چاکسازەکانی دادەنێت وەک کۆنفووشیوس و سوقرات و ئەفلاتوون و ئەوانی تر، و پاداشتیان لای خوا وردەگرنەوە لە بەر بەھا ڕەوشتییەکانیان، و بانگەوازەکەیان بۆ ڕوناککردنەوە و ھێنانەدی ئاستێکی بەرزی تێگەیشتن لە نیو خەڵکدا.

ئەمانەش ببینە

• فەرموودە
• قورئان
• ئیسلام
• پایەکانی ئیسلام

• عەبدولموتەلیب کوڕی ھاشم
• خەلافەتی ڕاشدین
• خەلاقەتی ئەمەوی
• خەلافەتی عەبباسی
• خەلافەتی عوسمانی

• ئەبووبەکر
• عومەر کوڕی خەتتاب
• عوسمان کوڕی عەفان
• عەلی کوڕی ئەبوتالیب

سەرچاوەکان

• سایتی تەنزیل
• ژیانی پێغەمبەری خوا لە قورئان و سوننەتدا، نوسینی/ محەممەد مەلا فائق شارەزووری
• وێکپیدیای عەرەبی
• دەنگی ئیسلام

بەستەرە دەرەکییەکان

• محەممەد لە کێرلی
• محەممەد، لە زانستنامەی ئۆکسفۆردی جیھانی ئیسلامی
• وتاری محەممەد لە زانستنامەی سەرھێڵی بریتانیکا