ویکیپیدیا

سەددام حوسێن

سەرۆکی پێشووتری عێراق
(لە سەدام حوسەینەوە ڕەوانە کراوە)
ئەمە وەشانی جێگرتووە، لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٤دا تاوتوێ کراوە.

سەددام حوسێن عەبدولمەجید تکریتی (بە عەرەبی: صدام حسين المجيد التكريتي؛ ٢٨ی نیسانی ١٩٣٧[ئ] – ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦) کەسایەتییەکی سیاسیی عێراقی بوو، لە ماوەی ١٦ی تەممووزی ١٩٧٩ تا ٩ی نیسانی ٢٠٠٣ پێنجەمین سەرۆک کۆماری عێراق بوو.[٤] سەددام ئەندامی سەرکردایەتیی حیزبی بەعس بوو، کە دواتر لقی عێراقی لێ جیاکرایەوە. بیروباوەڕی ئەو حیزبە تێکەڵەیەک بوو لە عەرەبیی نەتەوەیی و سۆسیالیزم. سەددام ڕۆڵی سەرەکی ھەبوو لە کودەتای ١٩٦٨ی عێراق (دواتر ناوی نا شۆڕشی ١٧ی تەممووز)، کە بەھۆی ئەم کودەتایەوە حیزبی بەعس دەسەڵاتی گرتەدەست، و حکوومەتی عەبدولسەلام عارفی لە دەسەڵات ھێنایە خوارەوە.

سەددام حوسێن
صدام حسين
سەددام حوسێن لە ئابی ١٩٩٨
پێنجەمین سەرۆک کۆماری عێراق
لە پۆستدا بووە
١٦ی تەممووزی ١٩٧٩ – ٩ی نیسانی ٢٠٠٣
سەرۆک وەزیران خۆی (١٩٧٩–١٩٩١)
سەعدوون حەممادی (١٩٩١)
محەممەد حەمزە زوبەیدی (١٩٩١–١٩٩٣)
ئەحمەد حوسێن خوزەیر (١٩٩٣–١٩٩٤)
خۆی (١٩٩٤–٢٠٠٣)
پێشینە ئەحمەد حەسەن بەکر
پاشینە جای گارنر (وەک ھاوپەیمانی دەسەڵاتی کاتی لە عێراق)
فەرماندەی ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆڕش لە حیزبی بەعس
لە پۆستدا بووە
١٦ی تەممووزی ١٩٧٩ – ٩ی نیسانی ٢٠٠٣
پێشینە ئەحمەد حەسەن بەکر
پاشینە پۆستەکە نەما
سەرۆکوەزیرانی عێراق
لە پۆستدا بووە
٢٩ی ئایاری ١٩٩٤ – ٩ی نیسانی ٢٠٠٣
سەرۆک کۆمار خۆی
پێشینە ئەحمەد حوسێن خوزەیر
پاشینە محەممەد بەحرولعلوم وەک سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران
لە پۆستدا بووە
١٦ی تەممووزی ١٩٧٩ – ٢٣ی ئازاری ١٩٩١
سەرۆک کۆمار خۆی
پێشینە ئەحمەد حەسەن بەکر
پاشینە سەعدوون حەممادی
سکرتێری گشتی و فەرماندە لە حیزبی بەعس
لە پۆستدا بووە
کانوونی دووەمی ١٩٩٢ – ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦
پێشینە میشیل عەفلەق
پاشینە عیزەت دووری
سکرتێری گشتی لە سەرکردایەتی ناوخۆیی حیزبی بەعسی سۆسیالیستی لە عێراق
لە پۆستدا بووە
١٦ی تەممووزی ١٩٧٩ – ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦
سکرتێری نیشتیمانی میشیل عەفلەق (تاکوو ١٩٨٩)
خۆی (لە ١٩٨٩)
پێشینە ئەحمەد حەسەن بەکر
پاشینە عیزەت دووری
لە پۆستدا بووە
شوباتی ١٩٦٤ – تشرینی یەکەمی ١٩٦٦
پێشینە ئەحمەد حەسەن بەکرد
پاشینە ئەحمەد حەسەن بەکرد
ئەندامی سەرکردایەتی ناوخۆیی حیزبی بەعسی سۆسیالیستی لە عێراق
لە پۆستدا بووە
شوباتی ١٩٦٤ – ٩ی نیسانی ٢٠٠٣
جێگری سەرۆککۆماری عێراق
لە پۆستدا بووە
١٧ی تەممووزی ١٩٦٨ – ١٦ی تەممووزی ١٩٧٩
سەرۆک کۆمار ئەحمەد حەسەن بەکر
وردەکاریی تاکەکەسی
لەدایکبوون سەددام حوسێن عەبدولمەجید تکریتی
(١٩٣٧-0٤-٢٨) ٢٨ی نیسانی ١٩٣٧
عۆجە، پارێزگای سەلاحەددین، Kingdom of Iraq شانشینی عێراق
مردن ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦(٢٠٠٦-١٢-٣٠) (٦٩ ساڵ ژیاوە)
Camp Justice, کازمیە، بەغدا،  عێراق
پارتی سیاسی
ھاوسەر(ەکان)
منداڵ(ەکان)
واژوو
خەڵاتەکان
خزمەت/لق ھێزە چەکدارەکانی عێراق
پلە موشیر
شەڕەکان جەنگی ئێران-ئێراق
جەنگی کەنداو
شەڕی کورد-عێراق
جەنگی عێراق
داگیرکردنی کوێت

سەددام وەک جێگری سەرۆک کۆماری عێراق و ژەنەڕاڵ ئەحمەد حەسەن بەکر کاری دەکرد، لەو کاتەدا چەندین گرووپ وایان دانابوو کە دەست بەسەر حکوومەتدا بگرن، بەڵام سەدام ھێزێکی ئەمنی دروست کرد بۆ کۆنتڕۆڵکردنی ناکۆکییەکانی نێوان حکوومەت و ھێزەکانی سوپا. لە سەرەتای حەفتاکان، سەددام نەوتی عێراقی بە نیشتمانی کرد و بانکە جیھانییەکان لە عێراق چوونە دەرەوە، ئەمەش دوابەدوای ڕووداوەکانی جەنگی ئێران و عێراق، شەڕی کەنداو و گەمارۆی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو لەسەر عێراق.[٥] سەددام لەبارەی کۆنتڕۆڵکردنی سیستمی نەوتی عێراق، ئەو کاتە ئاماژەی بەوە کرد کە ئەو ھەنگاوە دەبێتە ھۆی گەشەکردنی ئابووری عێراق بە ماوەیەکی خێرا. لەم کاتەدا پلە و پۆستەکانی وڵات بە سوننەی عەرەب پڕکرانەوە.[٦]

دوای ئەوەی چەندین ساڵ بەشێوەی دی فاکتۆ حوکمی عێراقی دەکرد، لە ساڵی ١٩٧٩ بەڕەسمی سەددام بووە سەرۆککۆماری عێراق. ئەو چەندین بزووتنەوەی کوردی و شیعەی سەرکوت کرد کە ھەوڵی خۆبەڕێوەبردن و سەربەخۆییان دەدا.[٧] سەدام عێراقی ڕووبەڕووی جەنگی ئێران و عێراق و شەڕی کەنداو کردەوە، شێوازی بەڕێوەبردنەکەی سەددام دیکتاتۆری بوو.[٨] ژمارەی عێراقییە کوژراوەکان لە ماوەی خزمەتی سەربازی بۆ حکوومەتەکەی سەددام، جینۆسایدەکان و زەبر و زۆردارییەکانی سەددام بە نزیکەی ٢٥٠ ھەزار کەس دادەنرێت.[٩] داگیرکاریی سەدام حووسێن بۆ سەر ئێران و کوێت، بەھەمان شێوە بووە ھۆی مردنی سەدان ھەزار کەس. سەدام لە ١٦ی ئازاری ١٩٨٨، بەھاوکاری ھێزە جەنگییەکانی بەڕیتانیا لە ھەڵەبجە بووە ھۆی کۆمەڵکوژییەکی گەورە و بە بۆمبی کیمیایی ٥ ھەزار کوردی بێتاوانی کوشت، جگە لە دەیان و سەدان و ھەزاران برینداری تاوانەکە کە تاوەکو ئێستا بەدەست ئەو دەردەوە دەناڵێنن.

لە ساڵی ٢٠٠٣، ھێزەکانی ھاوپەیمانان بە سەرکردایەتیی جۆرج دەبلیوو بوش، سەرۆککۆماری ئەمریکا و تۆنی بلێر سەرۆکوەزیرانی بەریتانیا پڕۆسەی ڕزگارکردنی عێراقیان ڕاگەیاند، کە لەلایەک قازانج و لەلایەکی تر زیانی ھەبوو، و تۆمەتی ھەبوونی چەکی کۆمەڵکوژ و ھەبوونی ھاوپەیمانییەتی لەنێوان سەددام و چەکدارانی قاعیدە خستە پاڵ سەددام حوسێن.[١٠] لە ئەنجامدا، دەسەڵاتی سەددام حوسێن ڕووخێندرا و دواتریش یەکەم ھەڵبژاردنی دیموکراسی لە عێراق بەڕێوەچوو. دوای دەستگیرکردنی سەددام، ڕۆژی ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٣ یەکەم دادگایی سەددام لەژێر دەسەڵاتی حکوومەتی کاتیی عێراقی بەڕێوەچوو. لە ڕۆژی ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦، سەددام لەلایەن دادگای تاوانەکانی عێراق بەھۆی بەشداریکردنی ناوبراو لە کوشتنی ١٤٨ شیعە لە کۆمەڵەکوژیی دوجەیل بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو بە ھەڵواسین تاکوو مردن. ڕۆژی ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦، سەددام لە سێدارەدرا.[١١]

ژیان

دەستکاری

دەستپێکی ژیان و لاوی

دەستکاری
 
سەددام حوسێن لە تەمەنی سێ ساڵیدا، ساڵی ١٩٤٠

لە ساڵی ١٩٣٧، سەدام لە گوندی عۆجە لە شاری تکریت لەدایک بووە. پێش ئەوەشی لەدایک بێت باوک (حسێن عەبدولمەجید) و براکەی بە نەخۆشی شێرپەنجە مرد بوون. بەپێی ھەندێک سەرچاوە دایکی سەددام (سوبحە تەلفاح) کاتێک کە سەددامی لە سکدا بووە ھەوڵی لەباربردنی داوە لەگەڵ خۆکوشتن، بەڵام دواتر کە سەددامی بوو ھیچی نەبوو تا بۆی بکات، ھەربۆیە سەددام لەلایەن خاڵییەوە ھەڵگیرایەوە.[١٢]

دایکی سەددام جارێکی دیکە شووی کردەوە و سەددام سێ زڕبرای بۆ پەیدابوو. کاتێک سەددام گەڕاوەتەوە ماڵی دایکی لەلایەن زڕباوکییەوە بە خراپی مامەڵەی لەگەڵ کراوە. دواتر کە سەددام تەمەنی دەبێتە دە ساڵان، لە دەست خێزانەکەی ڕادەکات و جارێکی دیکە دەگەڕێتەوە بەغدا لای خاڵی (خەیروڵڵا تەلفاح)، کە ناوبراو بۆ سەددام وەک باوکێک وابوو.[١٣] خەیروڵڵا کە دواتر بوو بە خەزووری سەددام، عەرەبێکی سوونی دیندار بوو، ھەروەھا یەکێک بووە لە چەکدارەکانی ناسیۆنالیزمی عەرەبی دژ بە ئینگلیزەکان و بەشداری کرد بوو لە شەڕی ئەنگلۆ-عێراقی لە ساڵی ١٩٤١.[١٤] لە سەردەمی دەسەڵاتی سەددام خەیروڵڵا کرایە پارێزگاری بەغدا بەڵام دواتر بەھۆی ئاشکرابوونی گەندەڵییەکانی، سەددام ناچار بوو لە کارەکەی دەری بکات.[١٣]

دوای بەدەستھێنانی پلە و پایە، خزم و ناسیاوەکانی سەددام بوونە پاڵپشت و ڕاوێژکاری نزیک لە خۆی. لەژێر سەرپەرشتی خاڵی، سەددام چووە خوێندنی ئامادەیی لە قوتابخانەیەکی نەتەوەیی. دوای تەواوکردنی قۆناغی ئامادەیی، سەددام بۆ ماوەی سێ ساڵان لە بەشی یاسا خوێندی، بەڵام لە ساڵی ١٩٥٧ وازی لێھێنا و پەیوەندی کرد بە شۆڕشی سەرتاسەری عەرەبی لە حیزبی بەعس، کە خاڵیشی پشتگیری دەکرد. بۆ ماوەیەکیش سەددام بووە مامۆستای قۆناغی ئامادەیی.[١٥] بیروباوەڕی بەعسی لە سووریا سەریھەڵدا و لەوێ حیزبی بەعس خاوەن پێگە و جەماوەرێکی زۆر بوو، لە ساڵی ١٩٥٥ کەمتر لە ٣٠٠ ئەندامی حیزبەکە خەڵکی عێراق بوون، وا بڕوا دەکرێ ئەمە ھۆکاری سەرەکی بێت کە سەددام لەگەڵ کەسە نزیکەکانی لەوانەش ئەحمەد حەسەن بەکر چوونەتە پاڵ ئەو حیزبە لە بری حیزبە نەتەوەیییەکانی دیکەی عێراق.[١٣]

لەو سەردەمە ھەستی شۆڕشگێری لە عێراق و ڕۆژھەڵاتی ناوین سەری ھەڵدا بوو. لە عێراق پێشکەوتووخوازەکان و سۆسیالیستەکان نەریتی سیاسەتی کۆن و خانەدانەکانیان ڕووخاند کە لەلایەن کەسانی بیۆکرات، سەردەمی کۆلۆنیالیزم، ئاغا و سەرمایەدارەکان بەڕێوە دەبردرا.[١٦] زیاتر لەوەش، کەسایەتی ناسیۆنالیستی عەرەبی جەمال عەبدولناسڕ، سەرۆکی میسڕ زۆر کاریگەر بوو بە بەعسییە گەنجەکان و بەتایبەتیش سەددام. لە ساڵانی پەنجا و شەستەکان ڕکێفی جەماوەری ناسڕ بەرزبوویەوە، ناوبراو داوای لە شەپۆڵی شۆڕشگێری عەرەبەکان دەکرد کە دژی دەسەڵاتی شاھانەی ئینگلیز لە عێراق، میسڕ و لیبیا بجەنگن. جگە لەوانەش ناسڕ ڕۆڵی ھەبوو لەسەر جەنگانی عەرەبە ناسیۆنالیستەکان لە جەنگی سینای ساڵی ١٩٥٦.[١٧]

لە ساڵی ١٩٥٨، دوای تێپەڕبوونی ساڵێک بەسەر ھاتنی سەددام بۆ ناو حیزبی بەعس، عەبدولکەریم قاسم کودەتایەکی سەربازی ڕێکخست و دەسەڵاتی شاھانەی مەلیک فەیسەڵی دووەمی ھێنایە خوارەوە و ناوی نا شۆڕشی ١٤ی تەممووز.

گەیشتن بە دەسەڵات

دەستکاری
 
سەددام لە تەمەنی گەنجیدا.

لە کۆی ١٦ ئەندام لە کابینەی حکوومەتی عەبدولکەریم قاسم، ١٢یان ئەندامی حیزبی بەعس بوون؛ سەرباری ئەوەش حیزبەکە لە دژی قاسم بوون، ئەمەش لەبەر ئەوەی قاسم ڕەتیکردەوە عێراق بلکێنێت بە کۆماری عەرەبی یەکگرتوو کە جەمال عەبدولناسڕ سەرۆکایەتی دەکرد.[١٨] بۆ بەھێزکردنی دەسەڵات و پێگەکەی، قاسم ھەڵسا بە دروستکردنی ھاوپەیمانییەک لەگەڵ حیزبی شیوعی عێراق، کە ئەم حیزبە دژی ھەموو بۆچوونێک بوون لەسەر یەکگرتنی وڵاتەکان لەسەربنەمای نەتەوەی عەرەبی.[١٩] دواتر حیزبی بەعس پلانی تیرۆرکردنی قاسمیان داڕشت، سەددام سەرکردایەتی ئەو بەرنامەی دەکرد. لەوکاتەدا حیزبی بەعس زیاتر وەک ئایدلۆژیایەک بوو، لەوەی ببێتە ئامرازێک کە بتوانێت بەبەھێزی جەنگی حکوومەت بکات. زۆربەی ئەندامانی حیزبەکە کەسانی ئەکادیمی و خوێندکاربوون.[٢٠] قسەی ڕۆژنامەنووس کۆن کۆفلین لەسەر ھەڵبژاردنی سەددام و پلانەکە، «ئەوەی جێی سەرسووڕمانە، بیرۆکەی تیرۆرکی قاسم لەلایەن ناسڕەوە دروستبووبێت، و ھەندێک قسە ھەیە کە دەگوترێت بەشێک لەو کەسانەی ڕاسپێدراون بۆ ئەو کارە لە دیمەشق مەشقیان پێدەکرا لەلایەن دەوڵەتی کۆماری عەرەبی یەکگرتوو، سەرباری ئەوانەش ھیچ بەڵگەیەک نییە کە ڕاستەوخۆی بیسەلمێنێت کە ناسڕ لەم بابەتە تێوەگلابێت.»[٢١] وابڕواناکرێت کە سەددام لە دەرەوەی عێراق ھیچ مەشقێکی پێکرابێت، ئەمەش جگە لەوەی کە ناوبراو لەکۆتا کەس و کاتەکان ھاتە ناو تیمەکەوە.[٢٢]

پلانی تیرۆرکردنێکی لەناکاو بۆ قاسم دانرا، لە ڕۆژی ٧ی تشرینی یەکەمی ١٩٥٩ لە شەقامی ڕەشید پلانی ھێرشکردنەکە دەستیپێکرد، یەکێک لە پیاوە چەکدارەکان توانی ھەموو ئەوانە بکووژێت کە لەدواوەی ئوتومبێلەکەی قاسم دانیشتبوون، ئەوانی تریش توانیان ئەوانە بکووژن کە لەپێشەوەی ئوتومبێلەکە بوون. لەکاتی ھێرشەکە سەددام بەر لەوادەی پلانەکە تەقەی کردبوو، ئەمەش وای کرد کە تەواوی پلانەکە کێشەی بۆ دروست بێت. شوفێرەکەی قاسم کوژرا و قاسمیش لە شان و ئەنیشکی بە گولە بریندارکرا. چەکدارەکان پێیان وابوو کە لە پلانەکەیان سەرکەوتووبوون بۆیە زوو گەڕانەوە بۆ بنکەی سەرەکی خۆیان، بەڵام قاسم ڕزگاری بوو. لەکاتی ئەو ھێرشەدا، حیزبی بەعس کەمتر لە ١٠٠٠ ئەندامی ھەبوو. شکستەکەی سەددام لەم ڕووداوە وای کرد بۆ ماوەی دە ساڵێک کەسایەتی ناوبراو لەبەردەم ڕای گشتی لاوازبێت.

دواتر ھەندێک لە پلانگێڕانی ڕووداوەکە لەناویاندا سەددام توانیان دەربازیان ببێت بۆ سوریا، کە شوێنی لەدایکبوونی فیکری بەعس بوو. لەوێ سەددام ئەندامییەتی تەواوی حیزبی بەعسی پێدرا لەلایەن میشیل عەفلەق.[٢٣] بەشێکی دیکەش لە پلانگێڕەکان دەستگیرکران و لەلایەن حکوومەتی عێراقی دەستبەسەرکران. لەدوای دادگاییکردنێکی ڕووکەشانە ئەوا شەشیان حوکمی لەسێدارەدانیان بۆ دەرچوو؛ بەڵام دوایی بەھۆکاری نەزانراو ئەو حوکمە بەسەریاندا جێبەجێ نەکرا. لەوکاتەدا عەفلەق چەند ئەندامێکی باڵای حیزبی بەعس لە عێراق دوورخستەوە لە ناویاندا فوئاد ئەل ڕکابی، لەبەرامبەریشدا ئەو کەسانەشی ھێشتەوە کە پشتگیری ئەویان دەکرد وەک سەددام.[٢٤] دواتر لە شوباتی ١٩٦٠، سەددام لە سووریاوە چووە میسر، سەددام لەوێ مایەوە تاکوو ساڵی ١٩٦٣ لەوێ خوێندنی ئامادەیی لە ساڵی ١٩٦١ تەواوکرد بەڵام نەیتوانی خوێندنی بەشی یاسا تەواوبکات.[٢٤]

 
سەددام لەگەڵ پۆلێک لە خانەی قوتابییە بەعسییەکان، قاھیرە، لە ساڵانی ١٩٥٩–١٩٦٣.

ئەو ئەفسەرە سەربازییانەی کە پەیوەندیان لەگەڵ حیزبی بەعس ھەبوو ئەوا توانیان لە کودەتای شۆڕشی ڕەمەزان لە شوباتی ١٩٦٣، حکوومەتەکەی قاسم بڕووخێنن، لە ئەنجامدا سەرکردە بەعسییەکان ھاتنە سەر حوکم و عەبدولسەلام عارف کرایە سەرۆکی عێراق. دوایی لە کودەتای تشرینی دووەمی ١٩٦٣، عەبدولسەلام سەرکردەکانی حیزبی بەعسی دەستگیرکرد و حکوومەتە بەعسییەکەی ھەڵوەشاندەوە و لەبڕی ئەوە حکوومەتێکی نوێی بەسەرکردایەتی خودی خۆی ڕاگەیاند. لەو دەمە سەددام لە میسر بوو و ھیچ شوێن دەستێکی لەو کودەتایانەی ١٩٦٣ نەبوو، دوای گەڕانەوەشی بۆ عێراق، ئەوا لە حیزبی بەعس خۆی لە پۆستێکی بچووکدا دۆزییەوە.[٢٥] دواتر سەددام لە تشرینی یەکەمی ١٩٦٤ دەستگیرکرا و ماوەی دوو ساڵان لە زیندان مایەوە تاکوو لە ساڵی ١٩٦٦ توانی خۆی دەرباز بکات.[٢٦] لە ساڵی ١٩٦٦، ئەحمەد حەسەن بەکر سەددامی کردە جێگری سکرتێری فەرماندەی سەرکردایەتی ناوخۆیی حیزبی بەعس، لەوێ سەددام لەڕووی جێبەجێکردن و بەڕێوبەریکردنی حیزب سەرکەوتووبوو و تواناکانی خۆی سەلماند.[٢٧] ھەڵبژاردنی سەددام لە پۆستەکانی فەرماندەی ناوخۆیی حیزب بۆ پەیوەندییەکانی ناوبراو دەگەڕێتەوە لەگەڵ میشیل عەفلەق، کە دامەزرێنەری بیری بەعسی بوو.[٢٨] لە ئەیلوولی ١٩٦٦، سەددام ڕوبووبەڕووی ئالنگارییەکی نوێ بوویەوە لەناوخۆی حیزبەکەی، بەوەی لە سووریا ئەو کەسانەی بیری مارکسیزمیان ھەبوو توانیان زۆربەی جومگەکانی حیزب کۆنتڕۆڵ بکەن، سەددام ناکۆک بووە لەگەڵ ئەو بابەتە، ئەمانەش وای کرد کە حیزبی بەعسی عێراقی جیابێتەوە لە حیزبەکەی سووریا.[٢٩] دواتر سەددام دەزگای ئەمنی بەعسی دامەزراند، کە تەنیا خۆی کۆنتڕۆڵی بەسەریدا ھەبوو.[٣٠]

لە تەممووزی ١٩٦٨، سەددام بەشداریکرد لە کودەتایەکی خوێناوی کە لەلایەن ئەحمەد حەسەن بەکر سەرکردایەتی دەکرا بۆ ھێنانەخوارەوەی دەسەڵاتی عەبدولڕەحمان عارف، برای عەبدولسەلام عارف و لە ئەنجامدا سەرکەوتووبوون. دوای کودەتاکە، عەبدولسەلام عارف وەک پەنابەر چووە لەندەن و پاشان ئەستەمبول، لە ساڵی ١٩٧٩ دوای ھاتنە دەسەڵاتی سەددام ئەوا عارف ڕێگای پێدرا کە بگەڕێتەوە عێراق. لە ئەنجامی کودەتاکەش، ئەحمەد حەسەن بەکر بوو بە سەرۆکی عێراق و سەددام کرایە جێگری سەرۆکی عێراق و جێگری سەرۆکی سەرکردایەتی شۆڕشی عێراق. ئەحمەد حەسەن بەکر لەوکاتە بەتەمەنتر و ڕێزدارتربوو لە سەددام. لە دوای ساڵی ١٩٦٩، سەددام بووە ھێزێکی ڕوون لەناو حیزبی بەعس.

پەیڕەوی سیاسی

دەستکاری

لە کۆتایی شەستەکان و سەرەتای حەفتاکان، وەک جێگری فەرماندەی ئەنجومەنی شۆڕش، سەددام وەک کەسایەتییەکی سیاسی ناوبانگێکی بۆخۆی دروست کرد.[٣١] لەوکاتەدا، سەددام پلە و دەسەڵاتی لەناو حکوومەت بەرزدەبوویەوە و بەھێزتر دەردەکەوت بەتایبەت لەدوای ھەوڵەکانی بۆ سەرکردایەتیکردنی حیزب، ھەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی کێشە ناوخۆیییەکانی وڵات و بەرزکردنەوەی ئاستی جەماوەری حیزبەکە.

لە ساڵی ١٩٦٨، دوای گرتنە دەسەڵاتی عێراق لەلایەن حیزبی بەعس، سەددام ھەوڵەکانی چڕکردەوە بۆ جێگیرکردنی وڵات لەو ململانێیانەی کە ماوەیەکی زۆر بەر لە خودی خۆی عێراقی تەنی بوو. ململانێیەکانی عێراق لە ئاستی کۆمەڵایەتی، نەتەوەیی، ئایینی و ئابووری بوو لەوانەش کێشەکانی سوننە بەرامبەر شیعە و عەرەب بەرامبەر کورد، سەرۆک عەشیرەت بەرامبەر بازرگانێک.[٣٢]

 
سەددام لەگەڵ میشیل عەفلەق، دامەزرێنەری فیکری بەعس، ساڵی ١٩٨٨.

سەددام بە چالاکییەکی زۆرەوە کاری لەسەر بەھاوچەرخکردنی سیستمی ئابووری عێراق کرد لەگەڵ ئەوەش لایەنی ئاسیشی وڵاتی بەھێزترکرد ئەمەش لەوەی ھیچ کودەتایەک لەدژی دەسەڵاتەکانی حیزبی بەعس ئەنجام نەدرێت. ناوەندی ستیراتیژی کارەکانی سەددامیش لە پرسی نەوتی عێراقدا بوو. لە ١ی حوزەیرانی ١٩٧٢، سەددام کەرتی نەوتی بە ناوخۆیی کرد. ساڵی دواتر نرخی نەوت بەرزبوویەوە بەھۆی ڕووداوەکانی قەیرانی وزەی ١٩٧٣، ھەموو ئەوانەش یارمەتیدەربوون کە پلانەکانی سەددام سەربگرن.

دوای تێپەڕبوونی چەند ساڵێک ئەوا سەددام چەند خزمەتگوزارییەکی کۆمەڵایەتی ڕاگەیاند کە نموونەی کەمبوو لەناو وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوین. سەددام کەمپەینی نەھێشتنی نەخوێندەواری ڕاگەیاند، ئەمەش جگە لە پێشکەشکردنی خوێندن بە خۆڕایی تا بەرزترین ئاستی خوێندن لە عێراق. دوای تێپەڕبوونی ساڵێک لە کەمپەینی نەھێشتنی نەخوێندەواری ئەوا سەدان ھەزار کەس فێری خوێندنەوە بوون.

لەوکاتەدا حکوومەت پشتگیری تایبەتی لە خێزانی سەربازەکان دەکرد، ھەروەھا شوێنی مانەوە بۆ قوتابیان بەخۆڕایی دابین دەکرا. سەددام سیستمێکی ھاوچەرخی تەندروستی ڕاگەیاند کە بووە یەکێک لە ھاوچەرخترین سیستمەکان لە ڕۆژھەڵاتی ناوین، ئەمەش وای کرد لەلایەن یوونێسکۆ خەڵاتبکرێت.[٣٣][٣٤]

دوابەدوای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، سەددام توانی ئابووری عێراق لەڕێگای پشتبەستن بە نەوت بەرزبکاتەوە. سەددام کەمپەینێکی نەتەوەیی ڕاگەیاند بۆ گەشەپێدانی ژێرخانی وڵات لەڕێگای دروستکردنی ڕێگا و پەرەپێدانی پیشەسازییەکانی دیکە. بەھۆی ئەم کەمپەینەوە توانرا کارەبا بگەیێندرێتە نزیکەی تەواوی عێراق بەتایبەت شوێنە دوورەدەستەکان. پێش ساڵانی حەفتاکاان، زۆربەی خەڵکی عێراق لە گوندەکان دەژیان و نزیکەی دوو لەسەر سێی خەڵکی ھەژاربوون و خەریکی کشتوکاڵ بوون. دواتر ئەو ژمارەیە لەساڵانی حەفتاکان کەم بوویەوە ئەمەش بەھۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت کەوایکرد داھاتی وڵات لە نیو ملیارد دۆلار بەرزبێتەوە بۆ دەیان ملیۆن دۆلار، و وڵات کارەکانی لەبوارە پیشەسازییە جۆراوجۆرەکان چڕکردەوە. بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بەتایبەت لە سوودی سەددام شکایەوە.[٣٥] بەگوێرەی ئێکۆنۆمیست، سەددام ھاوشێوەی سەرەتاکانی ئەدۆلف ھیتلەر توانی ستایشی گەل بەدەست بھێنێت، ھیتلەر پیشەسازی ئەڵمانی بووژاندەوە، چەندین ئۆتۆبانی دروست کرد لەگەڵ ڕەخساندنی دەرفەتی کارکردنی زۆر بە بێکارەکان. سەددام شارەزا و لێزان بووە لەبارەی ئەوەی کە شەقامی عەرەبی چی دەوێت بەتایبەت لەدوای شکانی قەوارەی عەرەبی لە جەنگی شەش ڕۆژە لە بەرامبەر ئیسرائیل، لە ساڵی ١٩٦٧ و مردنی سەرکردەی عەرەبی میسڕ، جەمال عەبدول ناسڕ لە ساڵی ١٩٧٠، کە جێگرەکەی ئەنوەر سادات ھەوڵی بەئاشتیکردنی پەیوەندییەکانی میسڕ و ئیسرائیلی دا. لەبەرامبەردا سەددام پڕووپاگەندەی خۆی دەکرد کە ئەو لەدژی دەسەڵاتی جوو و فارسەکانە. سەددام لەوکاتەدا لەڕێگای دەزگای ھەوڵگری (موخابەرات) عێراقی نەیارەکانی دەستگیردەکرد بەتایبەتیش سەرنووسەرانی ڕۆژنامە عەرەبییەکان و ھونەرمەندان.[٣٥]

 
وێنەی سەددام، محەممەدڕەزا پەھلەوی لەگەڵ ھواری سەرۆکی جەزائیر لە ساڵی ١٩٧٥، کاتی ڕێککەوتننامەی جەزائیر.

لە ساڵی ١٩٧٢، سەددام ھاوپەیمانییەکی دۆستانەی بۆ ١٥ ساڵ لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت واژوو کرد. بەپێی قسەی مێژوونووس چارڵز تریپ ئەوا دەزگای ئەمنی ئەمریکا لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەم ھاوپەیمانییە دڵخۆش نەبوون، ئەو دەزگایە لەکاتی شەڕی سارد دامەزرابوو. ھەربۆیە ھەر دوژمنێکی ڕژێمی بەغدا لەوکاتە وەک دۆستی ئەمریکا تەماشا دەکرا.[٣٦] ھاوکات ئەمریکا لەوکاتەدا پشتگیری دارایی لە کورد دەکرد لەدژی دەسەڵاتی ناوەند کە بەسەرکردایەتی مەلا مستەفا بارزانی شۆڕشێکیان دەستپێکردبوو، شۆڕشەکەی مەلا مستەفا لە ساڵی ١٩٧٥ شکستی ھێنا، ئەمەش وای کرد سەدان ھەزار کوردی سڤیل ئاوارەبن لە ماڵ و حاڵی خۆیان.[٣٧]

سەددام کاری بۆ دڵسۆزانی حیزبی بەعس دەکرد لە ناوچە گوندییەکان. لەدوای بە عێراقیکردنی نەوت، سەددام ھەڵسا بە پەرەپێدان و ھاوچەرخکردنی کەرتی کشتووکاڵی لە گوندەکان و دابەشکردنی زەوی بەسەر جووتیارەکان.[٣٨] لەماوەی ساڵانی ١٩٧٤–١٩٧٥ بەرھەمە کشتووکاڵییەکان دوو ھێندەی جاران بەرھەم بھێنرێت. لەم ڕێگایەوە سەددام پشتگیری خەڵکی بۆخۆی زیاتر کرد.

گرتنە دەسەڵات

دەستکاری

لە ساڵی ١٩٧٦، سەددام پۆستی ژەنەڕالی گشتی لە سوپای عێراقی وەرگرت، بەمەش دەسەڵاتێکی باڵای ھەبوو لە ناو حکوومەت. دوای بەتەمن چوونی ئەحمەد حەسەن بەکر کە نەیدەتوانی کارەکان بەباشی ڕایی بکات، ئەوا بەبەردەوامی دەسەڵاتەکانی سەددام زیادیان دەکرد لە بەڕێوەبردنی حکوومەت لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی. بەزوویی سەددام بووە ئەندازیاری پەیوەندییەکانی دەرەوەی عێراق لە پرسە دیپلۆماتییەکان. سەددام بەشێوەی نافەرمی و حوکمی زاتی دەسەڵاتی خۆی لە عێراق بەگەڕخستبوو تاکوو ساڵی ١٩٧٩ بەفەرمی بووە سەرۆکی عێراق. سەددام بەھێواشی دەسەڵاتی خۆی ببەسەر حکوومەتی عێڕاقی و حیزبی بەعس پتەوترکرد.

لە ساڵی ١٩٧٩، ئەحمەد حەسەن بەکر ھەوڵیدا لەگەڵ بەعسییەکانی سووریا و حافز ئەسەد ڕێکبکەون بۆ ئەوەی ھەردوو وڵات لەژێر دەسەڵاتی حیزبی بەعس بەڕێوە بببەن. ئەمەش دەسەڵاتەکانی سەددامی دەخستە ژێر پرسیارەوە، ھەربۆیە سەددام لەژێر فشار وای کرد ئەحمەد حەسەن بەکر دەست لە کارەکانی بکێشێتەوە، بەمەش ببەفەرمی لە ١٦ی تەممووزی ١٩٧٩ سەددام شوێنی گرتەوە وەک سەرۆکی عێراق.

وێنەی سەددام لە سیاسەت و کەلتوور

دەستکاری
 
وێنەیەک بۆ دەربڕینی خۆشەویستی و ستایشکردنی سەددام، دوای جەنگی ئێران-عێراق.

وەک نیشانەی بەھێزی دەسەڵاتی سەددام ئەوا وێنە و ناوی سەددام کۆمەڵگای عێراقی تەنی بوو. بە ھەزاران وێنە، پۆستەر، پەیکەر و وێنەی سەر دیوار لە سەرتاسەری عێراق بۆ سەددام دروستکرابوون. وێنەی ڕوخساری لە ئۆفیسەکان، ژووری باڵەخانەکان، قوتابخانەکان، نەخشخانە و دوکانەکان ھەڵواسرا ئەمەو جگە لەوەی وێنەی سەددام خرایە سەر دراوی دیناری عێراقی. کاریگەری وێنەی سەددام لەناو کۆمەڵگا جیاوازەکانی ناوخۆی عێراق ڕەنگدانەوەی ھەبوو، سەددام بە جلووبەرگی کوردی و جلووبەرگی تیرەی بدووەکانیش دەردەکەوت. سەددام زۆرکات بە قات و جلووبەرگی ڕۆژاوایی و جلی ئیسلامیش دەرکەوتووە.

لە ساڵانی ١٩٩٥ و ٢٠٠٢، سەددام دوو ھەڵبژاردنی شانۆگەریانەی بەڕێوەبرد، بەوەی سەددام لە ڕێفراندۆمی ١٩٩٥ توانی ٩٩٫٩٦٪ دەنگەکانی بەدەستھێنا. ئەو تەنیا ٣٬٠٥٢ دەنگی نەخێری وەرگرت لە کۆی بەشداری ٨٫٤ ملیۆن کەس.[٣٩][٤٠] لە ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی عێراق کە لە ڕۆژی ١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٢ بەڕێوەچوو، سەددام ڕێژەی ١٠٠٪ دەنگەکانی بەدەستھێنا، ڕۆژی دوای ھەڵبژاردنەکە ئەوا کۆمسیۆنی ھەڵبژاردنی عێراقی ڕای گەیاند کە ١١٬٤٤٥٬٦٣٨ کەس بە بەڵێ دەنگیان داوەتە سەددام لە ڕێفراندۆمی ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی عێراق.[٤١]

لە ساڵی ٢٠٠٣، لەکاتی ڕووخانی ڕژێمی بەعس ئەوا پەیکەری سەددام شکێنرا و وێنەکانی دڕێندران.[٤٢][٤٣]

پەیوەندییەکانی دەرەوە

دەستکاری

پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی ھەمەچەشن بوو. عێراق و میسڕ لە ساڵی ١٩٧٧، ئاڵۆزی کەوتە نێوانیان بەتایبەت کاتێک عێراق ڕەخنەی لە ڕێککەوتنی ئاشتی نێوان میسڕ و ئیسرائیل گرت کە بەبەشداری سەرەکی سەرۆکی میسر ئەنوەر سادات ڕێکخرا. لە ساڵی ١٩٧٨، بەغدا میوانداریی لووتکەی عەرەبی ڕێکخرا بۆ ئیدانەکردنی میسڕ لەسەر ڕازیبوونیان بە ڕێککەوتننامەی کامپ دەیڤد. لەبەرامبەردا دواتر میسر پشتگیرییەکی گەورەی عێراقی کرد لەکاتی شەڕی ئێران و عێراق، کە ئەمەش وای کرد گەرمییەک بداتەوە پەیوەندی نێوان ئەو دوو وڵاتە، ئەمەش وێڕای نەبوونی باڵیۆزخانەی یەکتری لە ھەردوو وڵات. دوایی لە ساڵی ١٩٨٣، عێراق داوای ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی کرد لەگەڵ میسڕ.

سەددام پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ ھەواڵگری ڕووسی یڤگینی پریماکۆڤ ھەبوو، سەرەتای دیدارەکانیشان بۆ ساڵانی شەستەکان دەگەڕێتەوە. لەوانەیە پریماکۆڤ یەکێکبێت لە پاڵپشتییەکانی مانەوەی سەددام لەسەر دەسەڵات لە ساڵی ١٩٩١.[٤٤]

لەماوەی دەسەڵاتیدا، سەددام تەنیا سەردانی دوو وڵاتی ڕۆژاوایی کرد. یەکەمیان لە کانوونی یەکەمی ١٩٧٤، کاتێک فرانسیسکۆ فڕانکۆ بانگێشتی کرد بۆ ئیسپانیا و مەدریدی پایتەخت، سەددام لەو گەشتەیدا سەردانی شارەکانی گرانادا، کۆردۆبا و تۆلیدۆی کرد.[٤٥] لە ئەیلوولی ١٩٧٥، سەددام چاوی کەوت بە سەرۆکوەزیران جاک شیراک لە پاریس، فەڕەنسا.[٤٦]

چەند سەرکردەیەکی عێراق، ھەروەھا بازرگانی لوبنانی تایبەت بە چەک، سارکیس سۆغانالیان ئەوەیان ڕاگەیاند کە سەددام ھاوکاری دارایی حیزبەکەی جاک شیراکی کردووە. لە ساڵی ١٩٩١، سەددام ھەڕەشەی لەو کەسانەکرد کە یارمەتی دارایی پێدابوون «لە بەڕێز شیراک بۆ بەڕێز چێڤنەمێنت، ھەروەھا سەرکردە سیاسیی و ئابوورییەکان کە لە پێشبڕکێدابوون بۆئەوەی کاتی زیاتر لەگەڵ ئێمە بەسەر بەرن و کاتێکی خۆش بەسەربەرن. ئێمە دەبێت پەردە لەسەر ڕاستییەکانی ئەم باروودۆخە ھەڵبدەینەوە. ئەگەر فێڵکردنە بەردەوامبێت، ئەوا فشار لەسەر ئێمە دروست دەبێت کە ماسکەکانیان لەسەر لابدەین، ھەموویان ئاشکرابکەین لەبەردەم ڕای گشتی فەڕەنسا.»[٤٦] فەڕەنسا چەکی بە سەددام فرۆشت، فەڕەنسا بووە گەورەترین ھاوکاری دابینکردنی چەک لەسەردەمی حوکمڕانی سەددام. ئەو بەڵگەنامانەی کە سەددام ھەڕەشەی پێدەکردن دەری دەخت کە چۆن جاک شیراک و بازرگانە نزیکەکان لەو لە ناویاندا چارڵز پاسکوا، کە وەزیری پێشووی ناوخۆی فەڕەنسا چەندە لەو مامەڵانە لەگەڵ سەددام سودمەند بوون.[٤٦]

لەبەر ئەوەی سەددام بەدەگمەن گەشتی دەکرد، ئەوا تارق عەزیز بووە پاڵپشتێکی سەددام و ئەو بەردەوام گەشتی دەکرد و چەندین جار وەک نوێنەری دیپلۆماتی سەددام لە دیدارەکان دەرکەوت.[٤٧] لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان سەدام بەدوای ئەوەدا وێڵ بوو کە عێراق ڕۆڵی سەرەکی ھەبێت لە ناو ڕۆژھەڵاتی ناوین. لە ساڵی ١٩٧٢، عێراق لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت ڕێککەوتنێکی ھاریکارییان ئەنجامدا کە تێیدا ھێزی سەربازی و ھەزاران ڕاوێژکاریش بەم ھۆیەوە ھاتنە عێراق؛ بەڵام، دواتر لە ساڵی ١٩٧٨ بەھۆی ناکۆکییەکان لەسەر حیزبی شیوعی عێراق، سەددام ئاراستەی بازرگانییەکانی بەرەو وڵاتانی ڕۆژاوا جووڵاند و پەیوەندییەکانیشی لەگەڵ سۆڤیەت ھەڵپەسارد؛ عێراق تا ساڵی ١٩٩١ لە شەڕی کەنداو پەیوەندییە دیپلۆماتییەکان و بازرگانییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژاوا بەردەوام بوو.[٤٨]

لەدوای قەیرانی نەوت لە ساڵی ١٩٧٣، فەڕەنسا ھاوپەیمانییەتی و دۆستایەتی لەگەڵ وڵاتانی عەرەب فراوانتر کرد و لەگەڵ عێراق بوونە دۆستێکی نزیک، ھەر ئەمەش وای کرد کە سەددام لە ساڵی ١٩٧٥ سەردانی پاریس بکات، لەوێ سەددام چاوی کەوت بە کەسایەتییە سیاسیی و بازرگانەکان. لە ساڵی ١٩٧٥، سەددام ھاوپەیمانییەکی لەگەڵ ئێران بەست کە تێیدا لەسەر کێشەکانی سەر سنوور ڕێککەوتن. لەبەرامبەردا ئێران لە پشتگیرکردن لە کوردەکانی عێراق کشایەوە. سەددام سەرکردایەتی بەرەی دژ بە ڕێککەوتنی میسر و ئیسرائیل بوو لە ساڵی ١٩٧٩.

لە ھەشتاکان سەددام پڕۆژەی چەکی ناوەکی ڕاگەیاند بە ھاوکاری فەڕەنسا. یەکەم کارتیاکەری ناوکی ناوی ئۆسیراکی لێنرا لەلایەن فەڕەنسییەکانەوە. دواتر لە ٧ی حوزەیرانی ١٩٨١، لە ھێرشێکی ئاسمانیی ھێزەکانی ئیسرائیل تێکشکێنرا.[٤٩] ئەم ھێرشەی ئیسرائیل ناونرا ئۆپەراسیۆنی ئۆپێرا یان ئۆپەراسیۆنی بابیلۆن.

ھەر لە بیستەکانی سەددەمی بیستەم، کوردەکانی عێراق ھەوڵی جوداخوازیان لە عێراقدا دەدا، ھەربۆیە حکوومەتەکانی عێراق دەبوو لەگەڵ کوردەکان دانووستاندن بکەن.[٥٠] سەددام لە ساڵی ١٩٧٠، لەگەڵ کورد ڕێککەوت و ڕێککەوتننامەی ١١ی ئازاری واژووکرد کە مافی ئۆتۆنۆمی بە کورد بەخشی، بەڵام دواتر ڕێککەوتناممەکەی ھەڵوەشاندەوە. لە ئەنجامدا پێکدادنی قورس کەوتە نێوان عێراق و کوردەکان. سەددام گوندە کوردییەکانی بۆمباران دەکرد بەوانەی ئێرانیشەوە. ئەمەش وای کرد کە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران تێکبچێت، دواتر سەددام لە ساڵی ١٩٧٥ لەگەڵ شای ئێران ڕێککەوت و ئەوانیش لە پشتگیریکردنی کورد وەستان.

شەڕی ئێران و عێراق

دەستکاری
 
سەددام لەکاتی بەخێرھاتنکردنی کارلۆس کاردیۆن، بازرگانی چیلی کە لەکاتی جەنگی ھەشتاکان چەکی بە سەددام دەفرۆشت.

لە دەستپێکی ١٩٧٩، شۆڕشی ئیسلامی بەسەر دەسەڵاتی شا محەممەد ڕەزا پەھلەوی سەرکەوت، لە ئەندامدا ئێران کەوتە ژێر دەسەڵاتی ئایەتوڵڵا خومەینی. دوابەدوای ئەوەش دەنگی شیعەکان لەو وڵاتانەی کە شیعە مەزھەبیان زۆربوو لە ناویاندا عێراق بڵدنتر دەبیسترا. سەددام ترسی لەوە نیشت کە ھزری چەکدار و ڕادیکاڵە شیعەیییەکان دەستبگرێت بەسەر حوکمڕانە سێکولارەکەی خۆی.

لە حەفتاکانیش ناکۆکی ھەبوو لەنێوان سەددام و خومەینی، خومەینی لە ساڵی ١٩٦٤ لە ئێران دوورخرابوویەوە و لە شاری نەجەف لە عێراق دەژیا، لە عێراق خومەینی کاریگەرێکی زۆری دروست کردبوو لە ناو خەڵکی شیعەی عێراقی و شیعەی وڵاتانی دیکەش بۆ دژایەتیکردنی حکوومەتی ئەوکاتەی ئێران کە ھاوکات سەددام ڕێگای پێدابوو بۆ ئەو کارە؛ بەڵام دواتر بەھۆی ھاندانی شیعەکانی عێراق لە دژی دەسەڵاتی سەددام ھەروەھا دروستبوونی لێکتێگەیشتن لەنێوان سەددام و دەسەڵاتی شاھانەی ئێران ئەوا سەددام لە ساڵی ١٩٧٨، بەوە ڕازی بوو کە خومەینی دووربخاتەوە بۆ فەڕەنسا. ئەم کارە دواتر بە زیان شکایەوە بەوەی خومەینی گرنگیپێدانی زیاتری میدایی وەرگرت و ھەروەھا توانی ڕابەرایەتی ژمارەیەکی زیاتر لە شیعەکانی جیھان بکات.

دوای گرتنە دەسەڵاتی ئێران لەلایەن خومەینی ئەوا ناکۆکی کەوتە نێوان عێراق و کۆماری ئیسلامیی ئێران لەسەر دەسەڵاتگرتن بەسەر شەتەلعەرەب، کە لەو خاڵەدا سنووری ئێران و عێراق دابەشدەبن. لەوکاتەدا سەددام بۆ ڕای گشتی ڕای گەیاند کە ئەوە عێراقە دەیەوێت ناکۆکی نەکەوێتە نێوان ئەو دوو وڵاتە، و ئاشتی بۆ ھەردوو وڵات گرنگە؛ بەڵام دواتر سەددام کۆبوونەوەیەکی کرد لەگەڵ سەڵاح عومەر عەلی، نوێنەری عێراق لە نەتەوە یەکگرتووەکان، ناوبراو ڕای گەیاند کە سەددام دەیەوێت لە چەند مانگێکدا بەشێکی گەورە لە ئێران داگیربکات.[٥١]

دواتر عێراق توانی ئێران داگیربکات، یەکەم ھێرشی عێراق بۆ سەر فڕۆکاخانەی نێودەوڵەتیی مێھرئاباد بوو لە تاران و دواتر توانی بچێتە ناو ناوچەی خووزستان کە ناوچەیەکی دەوڵەمەندە بە نەوت ھەروەھا کەمایەتی عەرەب تێیدا دەژین، سەددام لە ٢٢ی ئەیلوولی ١٩٨٠ ئەو پارێزگایەکی خستەسەر پارێزگاکانی عێراق. سەددام ئەم جەنگەی بە پاڵپشتییەکی گەورەی وڵاتانی عەرەب، ئەمریکا و ئەورووپا دەستپێکرد، ھەروەھا لەڕووی دارایییەوە وڵاتانی خەلیج پاڵپشتییەکی گەورەیان لە عێراق کرد. سەددام وەک پارێزەری وڵاتانی عەرەب لەدژی شۆڕشی ئێران تەماشا دەکرا. تاکە دژایەتی ئەوا یەکێتیی سۆڤیەت بوون کە ڕەتیانکردەوە پاڵپشتی عێراق بکەن لەو جەنگەدا، سەرکردایەتی سۆڤیەت ھۆکاری ئەوەیان بۆ مامەڵە خراپەکانی سەددام گەڕاندەوە لەگەڵ کۆمۆنیستەکانی عێراق. لەکاتی جەنگەکە، شکاندنی یاسا نێودەوڵەتییەکان پشتگوێ خرا لەسەر سنوور و دەسەڵاتەکان. ھاوکات عێراق لەڕووی ئابووری و سەربازییەوە یارمەتی دەدرا لەلایەن ھاوپەیمانەکانییەوە، کەدواتر بوونە ھۆکارێکیش کە سەددام چەکی کیمیایی لەدژی کورد و ئێرانییەکان بەکاربھێنێت، ھاوکات پاڵپشتی عێراقیش بوون لە دروستکردن و گەشەپێدانی چەکی ئەتۆمی.[٥١]

لە ڕۆژانی یەکەمی جەنگەکە، شەڕێکی گەورە لەسەر بەندەرەکان دروست بوو ئەمەش دوای ئەوەی عێراق ھێرشی کردە سەر ناوچەی خووزستان. دوای ئەوەی سەرەتا عێراق توانی چەند ناوچەیەک کۆنتڕۆڵ بکات، بەڵام دواتر تووشی لەدەستدانی چەندەھا سەربازی بوویەوە کاتێک ڕووبەڕووی ھێرشی شەپۆلی بوویەوە لەلایەن ئێرانییەکانەوە. لە ساڵی ١٩٨٢، عێراق تووشی شکست بوویەوە و لەدوای چەند ڕێگایەک دەگەڕا بۆ ئەوەی کۆتایی بەو جەنگە بھێنێت.

لەوکاتەدا، سەددام داوای لە وەزیرەکانی کرد کە بۆچوون و ڕاوێژکارییەکەیان پێشکەش بکەن. وەزیری تەندروستی، دکتۆر ڕیاز ئیبراھیم پێشنیاری بۆ کابینەکەی سەددام کرد کە ئاشتی ڕابگەیەنێت و داوای دانووستاندنێکی ئاشتیانە بکات. لەسەرەتادا وا دەرکەوت کە سەددام ئەو پێشنیارەی قبووڵ کردووە، بەوەی سەددام کابینەکەی خۆی بە دیموکراسی دەزانی. دوای چەند حەفتەیەک، دکتۆر ئیبراھیم لە کارەکەی دوورخرایەوە ئەمەش دوای ئەوەی کە بەرپرسیارێتی خۆی ھەڵگرت لە ڕووداوێکی ھەڵەی پزیشکی لە نەخۆشخانەیەکی عێراقی کە تێیدا نەخۆشێک مرد بەھۆی پێدانی دەرمانی ھەڵەوە.

دوای چەند ڕۆژێک دکتۆر ئیبراھیم دەستگیرکرا ئەمەش دوای ئەوەی ناوبراو لە کارەکەی وەک وەزیر دوورخرابوویەوە. بەرلەوەی دەستگیربکرێت ئەوا بۆ ڕای گشتی ڕای گەیاند کە دڵخۆشە بەوەی کە زیندووە. ڕۆژی دوای دەستگیرکردنی ئەوا پارچەیەک لە جەستەی دکتۆر ناردرا بۆ ژنەکەی.[٥٢]

دواتر عێراق خۆی لە جەنگێکی درێژخایەن دۆزییەوە کە لە سەدەی بیستەم وێنەی نەبوو لەڕووی درێژی ماوەکەی. عێراق لەکاتی جەنگەکە چەکی کیمیایی بەکارھێنا لە دژی ئێران ھەروەھا کوردەکانی عێراق کە دەیانویست ھەرێمی خۆیان لە باکووری عێراق بە یارمەتی ئێران دروست بکەن. بەشێکی زۆر لەو چەکانەی عێراق لەلایەن وڵاتانی ڕۆژاوا بەتایبەتیش کۆمپانیاکانی ئەڵمانیای ڕۆژاوا دابیندەکرا.[٥٣] دوای ئەوەی حکوومەتەکەی ڕۆناڵد ڕیگان ڕێکارەکانی سنووردارکردنی ھەناردەکردنی ھەڵگرت، ئەوا ئەمریکا ھاریکاری عێراقی کرد لەدابینکردنی وێنەی سەتەلایتی بۆ پشاندانی بنکە سەربازییەکانی ئێران.[٥٤] بۆ ئەوەشی کە پەیوەندییەکانی ئەمریکا و عێراق فراوانتربن، ئەمریکا ناوی عێراقی لە لیستی ئەو وڵاتانەی پشتگیری لە تیرۆر دەکەن لابرد. دواتر یاریدەدەری سکرتێری وەزارەتی بەرگری ئەمریکا، نۆیل کۆچ وتی «ھیچ کەسێک گومانی نییە کە ئەوان [عێراق] لە ھاوکاریکردنی تیرۆریزم بەردەوامن… ھۆکاری ڕاستەقینەی ئەم کارەی ئەمریکا لەوکارە تەنیا بۆ یارمەتیدانی عێراق بووە بۆئەوەی لە جەنگی ئێران سەرکەوتووبێت.»[٥٥] یەکێتیی سۆڤیەت، فەڕەنسا و چین بەیەکەوە ڕێژەی ٩٠٪ چەکی عێراقیان دابین دەکرد لەماوەی ١٩٨٠ بۆ ١٩٨٨.[٥٦]

سەددام داوای لە حکوومەت وڵاتانی عەرەبی دەکرد کە بە کاش و پشتگیری سیاسیی لەکاتی جەنگەکە پاڵپشتی بکەن، ئەمەش بەدیاریکراوی دوای ئەوەبوو کە کەرتی نەوتی عێراق تووشی زەرەرێکی گەورە بوویەوە کاتێک کە ھێزی دەریاوانی ئێرانی کۆنتڕۆڵی کەنداوی فارس کردبوو. عێراق لەڕێگای ھەنگاوە دیپلۆماتیکییەکانی توانی سەرچاوە دارایییەکانی بەھێز بکات بەتایبەت لەلایەن چین، یەکێتیی سۆڤیەت، فەڕەنسا و ئەمریکا کە ترسیان لە گەشەسەندنی ڕەوتی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران ھەبوو کە باڵبکێشێتە تەواوی ناوچەکە. ئێرانییەکان داوایان دەکرد کە عێراق دەبێت باجی زیانەکانی جەنگەکەیان پێبداتەوە، بەڵام ئەو ھەنگاوانە بێسوود بوون بەوەی پشتگیرییە نێودەوڵەتییەکان بۆ عێراق تا ٢٠ی ئابی ١٩٨٨ بەردەوام بوو.

لە ١٦ی ئازاری ١٩٨٨، عێراق بە چەکی کیمیایی ھێرشی کردە سەر ھەڵەبجە، لە ئەنجامدا ٥٠٠٠ ھاووڵاتی سڤیلی بەماوەیەکی کورت کووشت، ئەمەش جگە لەوەی کە کاریگەری گازەکە لەسەر ژیانی دە ھەزار کەس مایەوە.[٥٧] ھێرشکردنە سەر ھەڵەبجە ھاوکات بوو لەگەڵ پڕۆسەی ئەنفال لە کوردستان کە بەمەبەستی لەناوبردنی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردی و پێشمەرگە دەستیپێکردبوو. ئەمریکا ڕای گەیاند کە ھێرشکردنە سەر ھەڵەبجە لەسەر فەرمانی سەددام حوسێن بووە،[٥٧] بەڵام ڕژێمی سەددام ئێرانی بە بەرپرسیاری ھێرشەکە دانا.[٥٨]

جەنگە ھەشت ساڵییە خوێناوییەکە بەکۆتایی ھات. لەئەنجامی ئەو جەنگە ھەردوو وڵات بە سەددان ھەزار سەربازیان لەدەستدا، ھەروەھا بە نزیکەی ملیۆنێک کەس کوژران. ئێران و عێراق ھیچیان بەو دەستکەوتانە نەگەیشتن کە لە سەرەتای جەنگەکە پلانیان بۆی دانابوو، سنووری ھەردوو وڵاتیش بەنزیکی ھیچ گۆڕانکارییەکی بەسەردا نەھات. لە باشوور، ناوچەکانی دەوڵەمەند بە نەوت وەک خووزستان و بەسڕە کە ملمانێی سەرەکی و ئابووری لەسەری دا بوون ئەوا بەتەواوی خاپوور بوون و سنووری ھەردوو وڵاتیش گەڕایەوە بۆ سنووری پێش جەنگەکە واتە ساڵی ١٩٧٩، ھاوکات ئێران چەند ناوچەیەکی کۆنتڕۆڵکرد لە باکووری عێراق (کوردستان)، ھەردوو وڵات ئەو ئابوورییە گەورەی کە پێشتر ھەیان بوو تووشی داڕمان ھات.

لەماوەی ھەشتاکان سەددام دەیان ملیارد دۆلاری لە وڵاتانی عەرەبی وەرگرت، و چەند ملیاردێکی دیکەش لە شوێنی دیکە، ھەموو ئەمانەش بۆ جەنگان بوو لە دژی ئێران لەپێناو ڕێگریکردن لە فراوانبوونی ڕەوتی تووندڕەوی شیعە لەناوچەکە؛ بەڵام شتەکان بەپێچەوانە ڕوویاندا، خومەینی بەھۆی جەنگەکە بووە پاڵەوان بەھۆی ئەو بەرگرییەی بۆ ئێران کردی لەکاتی جەنگەکە کە لایەنی بەرامبەر پشتگیرییەکی گەورەی جیھانی ھەبوو. خومەینی لەو جەنگە توانی ڕەوتی ڕادیکالیزمی شیعە نەک لە وڵاتانی عەرەبی بەڵکوو لەناو خودی عێراقیش بەرفراوانتر بکات.

ھەڵمەتی ئەنفال

دەستکاری
وتاری سەرەکی: کارەساتی ئەنفال

ئەنفال ھەڵمەتێکی کۆمەڵکووژی بوو لە دژی کورد و ئەو کەمایەتییانەی لە کوردستان دەژین لە نێویاندا ئیزدی، تورکمان و ئاشوورییەکان.[٥٩] ئەو ھەڵمەتە بە فەرمانی سەددام حوسێن لەلایەن عەلی حەسەن مەجید جێبەجێکرا.[٦٠] ناوی ئەو ھەڵمەتە لە سوورەتی ئەنفال لە قورئان وەرگیرا، ھەڵمەتەکە لە دژی پێشمەرگە و کوردەکان جێبەجێکرا لەماوەی ساڵانی ١٩٨٦ بۆ ١٩٨٩. لەماوەی ئەو ھەڵمەتەدا ٥٠ ھەزار بۆ ١٠٠ ھەزار کەس کوژران،[٦١] بەپێی سەرچاوە کوردییەکان ئەوا ژمارەکە زیاترە و نزیکەی ١٨٢ ھەزار کەس دەیخەملێنن.[٦٠][٦٢]

فشارەکان بۆ سەر کوێت

دەستکاری

دوای کۆتایی ھاتنی جەنگی ئێران-عێراق، ئەوا عێراق چاوی کەوتە سەر کوێتی ھاوسنووری. سەددام داوای لە کوێت کرد کە لە قەرزی جەنگەکە خۆشبێت کە دەیکردە نزیکەی ٣٠ ملیارد دۆلار، بەڵام کوێت ڕەتی کردەوە.[٦٣] سەددام ھەناردەی نەوتی کەمکردەوە بۆ ئەوەی نرخی نەوت بەرزبێتەوە، بەڵام کوێت ڕەتی کردەوە ھەمان کار بکات.

سەددام ھەنداردەکردنی نەوتی بۆ وڵاتانی دەرەوە کەمکردەوە لەپێناو بەرزکردنەوەی نرخی نەوت بۆ گەڕاندنەوەی قەرزە کەڵەکەبووەکانی؛ لەبەرامبەردا کوێت داواکاری سەددامی بۆ کەمکردنەوەی ھەناردەکردن ڕەتکردەوە و نەوتێکی زۆری ھەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە کرد، بەمەش نرخی نەوت بە نزمی مایەوە. سەددام بەردەوامی جەختی لەوە دەکردەوە کە لەڕوانگەی مێژووەوە کوێت بەشێک بووە لە عێراق، و کوێت بووکەڵەیەکی دەستی ئیمپریالیزمی بەریتانییە؛ ئەم بۆچوونەی سەددام ماوەی ٥٠ ساڵ لەناوخۆی عێراقدا دەبیسترایەوە.[٦٣] ھاوردەکردنی زیاتری کوێت وای کرد چاوی زیاتری لەسەربێت. کوێت و عێراق بەیەکەوە ٢٠٪ نەوتی جیھانیان دابین دەکرد بەراورد بە سعودیە کە ٢٥٪ بوو.[٦٣] عێراق ھێشتا کەرەستەی جەنگی لا مابوویەوە، سەددام فەرمانی ئەوەی کرد کە تۆپھاوێژەکان ببەنە سەر سنووری عێراق-کوێت.

لەدوای تێکچوونی پەیوەندییەکانی عێراق و کوێت، ئەوا سەددام حوسێن پەیامی ئەمریکای پێگەیشت کە ئەمریکا چ وەڵامدانەوەیەکی دەبێت ئەگەر باسەکە ببێتە سەر داگیرکردنی کوێت. لەوکاتەدا ئەمریکا بۆ ماوەی دەیەک (دە ساڵ) پەیوەندییەکی باشی لەگەڵ عێراقدا ھەبوو، حکوومەتەکەی ڕۆناڵد ڕیگان بڕی ٤ ملیارد دۆلاری بەخشیبووە عێراق لەپێناو بووژاندانەوەی کەرتی کشتووکاڵی وڵاتەکە لەبەرامبەر شکاندنی کەرتی کشتووکاڵی ئێران.[٦٤] عێراق سێیەم سودمەندترین وڵاتی دەست ئەمریکا بوو.[٦٥]

 
سەددام لەکاتی دیدارێکی بەپەلەی باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق، تەممووزی ١٩٩٠.

لە نیسانی ١٩٩٠، لەبەرامبەر کاردانەوە نەرێنییەکان لەدژی ئەودا، سەددام ھەڕەشەی ڕووخاندنی نیوەی ئیسرائیلی کرد بە چەکی ئەتۆمی ئەگەر شتێک لەدژی عێراق بکرێت.[٦٦] لە ئایاری ١٩٩٠، سەددام ڕەخنەی لە پشتگیرییەکانی ئەمریکا بۆ ئیسرائیل گرت، ڕای گەیاند ئەمریکا ناتوانێت بەمشێوەیە پەیوەندی دۆستایەتی لەگەڵ عەرەب پەرەپێبدات.[٦٧] لە تەممووزی ١٩٩٠، سەددام ھەڕەشەی سەربازی لەدژی کوێت و ئیمارات ڕاگەیاند و ئاماژەی بەوەکرد کە سیاسەتی ھەندێ وڵاتی عەرەبی لەلایەن ئەمریکاوە بەڕێوەدەبردرێت، ئەوان بەھۆی ئەمریکاوە ئامانج و ئاسایشی وڵاتانی عەرەبی دەخەنە ژێر مەترسییەوە.[٦٨] لەکاردانەوەی ئەم ھەڕەشانە، ئەمریکا کەشتی و فڕۆکەی جەنگی بردە کەنداوی فارس.[٦٩]

سەددام بانگێشتی باڵیۆزی ئەمریکای لە عێراق کرد بۆ کۆبوونەوەیەکی بەپەلە لەسەر بابەتی کوەیت. دواتر سەددام ڕای گەیاند کە دوایین ھەل بە کوەیت دەدات بۆ دانووستاندن لەگەڵ کوەیتییەکان، ھەروەھا ئەوەشی ڕاگەیاند کە عێراق مردن ھەڵنابژێرێت.[٧٠] دوای ئەوەی دوایین کۆبوونەوەی عێراق-کوەیت بەڕێوەچوو، دانووستاندنی ئەم کۆبوونەوەیە شکستی ھێنا ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی سەددام ھێزەکانی ڕەوانەی کوەیت بکات بۆ داگیرکردنی ئەو وڵاتە. لەوکاتەدا ناکۆکەی لەنێوان سەددام و ئەمریکا پەرەی سەند، ئەمەش بەتایبەت دوای ئەوەی سەددام پەیوەندییەکانی لەگەڵ سۆڤیەت پتەوکرد ھەروەھا میخایل گۆرباچۆڤ ڕای گەیاند کە ئەوان وەک لایەنی ڕاوژێکاری سەربازیی و پێویستییەکانی ئەوا ھاوکاری عێراق دەکەن.[٧١]

شەڕی کەنداو

دەستکاری

لە ٢ی ئابی ١٩٩٠، سەددام کوەیتی داگیرکرد، سەرەتا سەددام وا خۆی دەرخست کە یارمەتی لایەنی شۆڕشگێڕی کوەیتی دەدات. لە ٨ی ئاب، 'حکوومەتی کاتیی کوەیتی ئازاد'ی ڕاگەیاند بەڵام ئەم حکوومەتە بێ پشتگیری و پاڵپشت بوو. دواتر لە ٢٨ی ئاب، بەفەرمی عێراق کوەیتی وەک ١٩ەمین پارێزگای عێراق ناساند. ھەموو ئەوانەش دوای تەنیا دوو ساڵ لە جەنگی ئێران و عێراق ڕوویاند، کە سەددام ئەوکاتە داوای ھاوکاری لەوڵاتانی کەنداو دەکرد تاکوو عێراق ڕێگری بکات لە داگیرکردنیان، بەڵام خۆی ھەمان شتی کردەوە لە داگیرکردنی کوەیت.[٥١]

دواتر لە سەددامیان پرسی کە بۆچی کوەیتی داگیرکرد، سەددام لە وەڵامدا وتوویەتی کە کوەیت وەک ١٩ەمین پارێزگا مافی عێراق بووە، ھەروەھا ھەرکاتێک شتێک بێتە مێشکمەوە ئەوا دەیکەم.[٧٢] لە شوباتی ١٩٩١، ھاوپەیمانییەکی نەتەوەیەکگرتووەکان بەسەرۆکایەتی ئەمریکا، کوەیتی لە سەربازە عێراقییەکان ڕاماڵی. بەھێزیی ئەوکاتەی عێراق بەھۆی ھاوکاریییە دەیان ملیارد دۆلارییەکانی پێشووی کوەیت و وڵاتانی کەنداو بوو ھەروەھا کڕینی چەک و ئامێری قورس لە یەکێتیی سۆڤیەت، فەڕەنسا و ئەڵمانیا.[٥١]

بەماوەیەکی کورت پێش داگیرکردنی کوەیت، سەددام ١٠٠ ئوتومبێلی مارسیدێسی نوێی لە زنجیرەی ٢٠٠ گەیاندە میسر و ئەردەن وەک دیارییەک بۆ دیارترین سەرنووسەرەکانی ئەو وڵاتانە. دوو ڕۆژ پێش ھێرشەکەش، ھەواڵی ئەوە بڵاوکرایەوە کە سەددام ٥٠ ملیۆن دۆلاری بەکاش بەدیاری داوەتە حوسنی موبارەک، سەرۆکی میسر.[٧٣]

لە سەرەتای حەفتەی یەکەمدا، جۆرج دەبیلیوو بۆش لەدوورەوە قسەی لەسەر جەنگی کەنداو کرد. بۆ ئەمریکا لەلایەک کوەیت دوژمنێکی سەرسەختی ئیسرائیل بوو ھەروەھا لەپەیوەندییەکی باشدا بوون لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت،[٧٤] لەلایەکی دیکەشەوە ئاسایشی ناوچەکە بۆ ئەمریکییەکان گرنگ بوو لەبەرئەوەی وەبەرھەمھێنانی زۆریان لەو ناوچەیەدا ھەبوو.[٧٥] داگیرکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە، زەنگی مەترسییەکانی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی لێدا. بەریتانیا لەوکاتەدا ملیاران دۆلاری لەڕێگای وەبەرھەمھێنان و کەرتی بانقی کوەیت قازانج کردبوو.

لەوکاتەدا ھاریکارییەک لەنێوان ئەمریکا و یەکێتیی سۆڤیەت دروست بوو بۆ ئەوەی لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان دەرفەتی کۆتایی بدەن بە عێراق تاکوو لە کوەیت بکشێتەوە، ھەروەھا ئەگەر سەددام بەر لەو وادەیە نەکشێتەوە ئەوا ڕەزامەندی بەکارھێنانی ھێز دەرکرا. ئەمریکییەکان ترسیان لە سعودیە بوو ھەبوو کە بکەوێتە بەر دژایەتی عێراق، ئەمەش لەبەر ئەوەی سعودیە وڵاتێکی دەوڵەمەندە بە نەوت، لە ساڵانی چلەکانەوە بەردەوام بوو بەیەکێک لە ھاوپەیمانەکانی ئەمریکا ھەروەھا لەبەرئەوەشی کە سعودیە دژی داگیرکاری عێراق بۆ سەر کوەیت ھەڵوێستی دەرکردبوو. ئەمریکا لەگەڵ گرووپێک لە ھاوپەیمانەکانی لە نێویاندا میسڕ، سووریا و چیکۆسلۆڤاکیا، بەیەکەوە ژمارەیەکی زۆر لە چەک و ھێزیان گەیاندە سەر سنووری سعودیە بەرامبەر بە سنووری عێراق و کوەیت، ئەمەش بۆ دەورەدانی سوپای عێراقی بوو.

لەماوەی دانووستاندنەکاندا، سەددام دۆزی فەڵەستینی زیندوو کردەوە بە بەڵێندان بەوەی کە ھێزەکانی لە کوەیت دەکشێنێتەوە، بەو مەرجەی ئیسرائیل واز لە کەناری ڕۆژاوا، بەرزایییەکانی جۆلان و کەرتی غەززە بھێنێت. داواکارییەکەی سەددام وڵاتانی عەرەبی لەگەڵ ئەمریکا و ھاوپەیمانەکانی لەسەر دۆسیەی فەلەستین دابەشکرد. پاشان، سەددام دواکات و دەرفەتی ئەنجومەنی ئاساییشی نەتەوە یەکگرتووەکانی پشتگوێ خست. ئەمریکا و ھاوپەیمانەکانی دەستیان کرد بە ھێرشکردنە سەر عێراق لەڕێگای ڕۆکێت و فڕۆکەوە. وێڕای ئەوەی ئیسرائیل لەلایەن عێراقەوە بە ئامانج گیرابوون، بەڵام لەم شەڕەدا بێدەنگیان نواند ئەمەش بۆ ئەوەی وڵاتە عەرەبییەکان لە ھاوپەیمانیکردن لەگەڵ ئەمریکا نەکشێنەوە. لە شوباتی ١٩٩١، ئەمریکا و بەریتانیا توانیان کوەیت تاکوو ڕووباری فورات لە ھێزە عێراقییەکان پاک بکەنەوە.[٧٦]

لە کۆتایی جەنگەکە ھێزە عێراقییەکان نەیانتوانی بەرگەی ھێرشەکانی ئەو ھاوپەیمانییە بگرن کە لەدژیان پێکھاتبوو، لە ئەنجامدا ١٧٥ ھەزار عێراقی دەستگیرکران و ٨٥ ھەزاریش بوونە قوربانی جەنگەکە. دواتر لەکاتی پڕۆسەی ئاگربەستدا، سەددام ڕازی بوو بەوەی کە چەکە بایلۆژییەکانی پارچە بکات ھەروەھا ڕێگەی بەنوێنەرانی نەتەوە یەکگرتووەکاندا کە لێکۆڵینەوە لەو ناوچانە بکەن کە چەکی لێبووە. گەمارۆی بازرگانی لەسەر عێراق وەک خۆی مایەوە، لەدوای تەواوبوونی جەنگەکە، سەددام سەرکەوتنی خۆی ڕاگەیاند لەو جەنگە لەبەردەمی گەلی عێراق.

دوای شەڕی کەنداو

دەستکاری
 
سەددام حوسێن لە ساڵی ١٩٩٦.

لەدوای جەنگەکە، ڕێگە بۆ گرووپە نەتەوەیی و ئایینییەکانی عێراق کرایەوە کە لەژێر ئەو کۆت و بەندەی دەسەڵاتی سەددام جووڵە بکەن. کورد و شیعەکانی عێراق بوونە ھەڕەشە لەسەر جێگیریی دەسەڵاتی حکوومەتەکی سەددام حوسێن. ڕاپەڕینی کوردەکان لە باکووری عێراق و شیعەکانیش لە باشوور و ناوەڕاستی عێراق دەستیپێکرد. ڕاپەڕینەکانی بەھاری ١٩٩١، وای کرد ١٠٠ ھەزار بۆ ١٨٠ ھەزار کەس ببنە قوربانی، کە زۆربەیان کەسانی سڤیل بوون.[٧٧]

وێڕای ئەوەی ئەمریکا ھانی ڕاپەڕینی دژی سەددامی دەکرد، بەڵام ھیچ یارمەتییەکی گرووپە یاخییەکانی نەدەدا. ئێران کە ھاوسۆزی گرووپە یاخیبووە شیعەیییەکان بوو، بەڵام لە ھەمان کاتدا حەزی بە ھەڵگیرساندنی جەنگێکی دیکە نەبوو لەگەڵ عێراق. تورکیا دژایەتی خۆی بۆ ھەر سەربەخۆبوونێکی کورد دەربڕی، سعودیە و وڵاتانی دیکەی عەرەبی لە شۆڕشێکی دیکەی شیعەکان دەترسان. دواتر سەددام لە سەرکوتکردنی گرووپە یاخییبوەکان سەرکەوتنی بەدەستھێنا، بەڵام نەیتوانی وڵات بگەڕێنێتەوە دۆخی خۆی لە بواری ئابووری و سەربازی لە قۆناغی دوای جەنگی کەنداو.[٥١] سەددام ئەو سەرکەوتنەی بەبردنەوە دانا لەبەرامبەر ھێزەکانی ئەمریکا، ئەمەش وای کرد وێنەی سەددام خۆشەویست بێت لەناو جیھانیی عەرەبی، بەتایبەت ئەوانەی نەیاری ئەمریکا بوون.[٥١]

سەددام لەوکاتەدا وەک کەسێکی ئیسلامیی و دڵسۆزی ئایینیش دەرکەوت. دوابەدوای ئەوە، بەشێک لە یاساکانی شەریعە لەناو وڵاتدا کاریان پێکرا ھەروەھا درووشمی خودا گەورەیە (اللە اکبر)، بە دەستنووسی سەددامەوە خرایە سەر ئاڵای عێراق. سەددام قورئانێکیشی بە خوێنی خۆیەوە دروست کرد، قورئانەکە بە ٢٧ لیتر لە خوێنی سەددام نووسرا، سەددام ئەوکارەی بۆ سوپاسکردنی خودا کرد لە بەرامبەر پاراستنی لە چەند ڕووداو و پلانێکی مەترسیدار.[٧٨]

پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و گەمارۆ لەسەر عێراق

دەستکاری
 
سەددام لە کانوونی دووەمی ٢٠٠١، لەکاتی پێشکەشکردنی پەیامێکی تەلەڤیزیۆنی.

لەگەڵ دەستپێکی داگیرکردنی کوەیت لەلایەن عێراقەوە ئەوا گەمارۆ خرایە سەر عێراق و لەسەری لانەبردرا، ھاوردەکردنی نەوتی عێراق بلۆککرا. لە نەوەدەکان، نەتەوە یەکگرتووەکان سزا و گەمارۆکانی سووککرد بەبەرچاوگرتنی دۆخی خراپیی ھاووڵاتیانی عێراق. ژمارەیەک لە خەڵکی ناوەڕاست و باشووری عێراق بەھۆی گەمارۆکانەوە بوونە قوربانی و مردن.[٧٩][٨٠][٨١] لە ٩ی کانوونی یەکەمی ١٩٩٦، حکوومەتەکەی سەددام بە پێشنیاریی ١٩٩٢ی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕازی بوون لەسەر پڕۆگرامی نەوت بەرامبەر خۆراک، کە بەپێی ئەم پڕۆگرامە ڕێگا بە عێراق دەدرا لەبەرامبەر ناردنی نەوت خۆراک و پێداویستییە تایبەتیی و پزیشکییەکان وەربگرێت.

پەیوەندی عێراق و ئەمریکا لەدوای جەنگی کەنداو ھەر بە ھەستیاری مایەوە. ئەمریکا لە ڕۆژی ٢٦ی حوزەیرانی ١٩٩٣، مووشەکێکی ئاراستەی عێراق کرد بۆ بەئامانج گرتنی بنکەی سەرەکی دەزگای ھەواڵگریی عێراق لە بەغدا. ئەمریکا بەردەوام عێراقی تۆمەتباردەکرد بە شکاندنی ئاگربەستەکەی جەنگی کەنداو ئەمەش بەبەردەوامی پێدان بۆ دروستکردنی چەکی گەورەی لەناوبەر و ئەو چەکانەی کە قەدەغەکراون. لە ساڵی ١٩٩٨، بیل کلینتۆن سەرۆککۆماری ئەمریکا فرمانی دا بەبەردەوامیپێدانی گەمارۆ ئابوورییەکان و ھێرشی ئاسمانی بۆ سەر ناوچەی دژەفڕینی عێراق، ئەم ئۆپەراسیۆنە ناوی نرا ئۆپەراسیۆنی ڕیوی بیابان، ئەمەش بۆئەوەبوو کە لەناوخۆی عێراق لایەنەکان ھەوڵی لەقکردن و ھاتنە شوێنی سەددام بدەن. ئەفسەری پێشووی دەزگای سی ئای ئەی، ڕۆبێرت بایر لە ڕاپۆرتێکی ئاماژەی بەوەدا کە ئەو ھەوڵیداوە بۆ تیرۆرکردنی سەددام حوسێن لە ساڵی ١٩٩٥.[٨٢] ھەروەھا ھەوڵێکی زۆریدا بۆ ئەوەی کودەتای سەربازیی لە عێراق ڕووبدات.[٨٣]

لە ساڵی ٢٠٠٢، دادناسانی نەمسا لێکۆڵینەوەیەکیان دەستپێکرد لەسەر گواستنەوەی پارە لەلایەن حکوومەتی سەددام لەگەڵ ڕودۆلف ئدلینگەر، کەسایەتی سیاسیی ناو حیزبی پارتی سۆسیال دیموکراتی نەمسا لەمەڕ سپیکردنەوەی پارە و گواستنەوەی پارە بەڕێگایەکی نایاسایی دژ بە یاساکانی نەمسا.[٨٤] لە ساڵی ٢٠٠٥، ڕۆژنامەنووسێکی نەمسایی ئەوەی ڕاگەیاند کە ڕودۆلف ئدلینگەر بڕی ١٠٠ ھەزار دۆلاری لە کۆمپانیاکەی سەددام وەرگرتووە وەکو بەخشیش بۆئەوەی کۆمپانیا نەمسایییەکان وەبەرھەمھێنان بکەن لە عێراق.[٨٥]

لە ساڵی ٢٠٠٢، یەکێتیی ئەورووپا ڕێگەچارەیەکی پێشنیارکرد کە لەلایەن کۆمسیۆنی مافەکانی مرۆڤی یەکێتییەکە ئامادەکرابوو و ئاماژەی بەوەدەکرد کە لە عێراق ھیچ بەرەوپێشچوونێک نییە لە چارەسەرکردنی قەیرانی مافەکانی مرۆڤ. حکوومەتەکەی سەددام تەواوی ڕاپۆرت و چارەسەرییەکەی بەتووندی ڕەتکردەوە کە ئاماژەشی بەوەدەکرد کە دەستدرێژی سێکسی وەک ئامرازێکی توندووتیژی لەکاتی جەنگ لە عێراق بەکارھاتووە.[٨٦]

داگیرکردنی ٢٠٠٣ی عێراق

دەستکاری
 
ھێنانە خوارەوەی پەیکەری سەددام لەکاتی کەوتنی بەغدا، ٢٠٠٣.

چەند ئەندامێکی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی، بەتایبەت ئەمریکا بەردەوام چاویان لە سەددام بوو وەک ھەڕەشەیەک لەسەر جێگیریی ناوچەکە. لە کانوونی دووەمی ٢٠٠٢، جۆرج دەبلیوو بۆش لە وتارێکیدا لە کۆنگرێسی ئەمریکا ئاماژەی بەوەکرد کە میحوەری وڵاتانی شەڕ لە عێراق، ئێران و کۆریای باکوور پێکدێت. زیاتر لەوەش بۆش ئەوەی ڕاگەیاند کە ئەگەری ھەیە ھێرشی سەربازیی بکەنە سەر عێراق، چونکە حکوومەتی عێراق ھەڕەشە بەوەی خەریکی دروستکردنی چەکی لەناوبەر و کیمایین بۆ زیاتر لە دە ساڵ.[٨٧][٨٨]

لەدوای تێپەڕاندنی بڕیارنامەی ١٤٤١ی ئەنجومەنی ئاسایش، کە داوای دەکرد عێراق ھاوکاری چالاکانە، بەخێرایی و بێمەرج پێشکەش بە نەتەوەیەکگرتووەکان بکات کە پشکنینەکانی دەستپێبکات لە بوونی چەکی لەناوبەر لەناوخۆی عێراق،[٨٩] سەددام ڕێگای بە نەتەوە یەکگرتووەکان دا کە پشکنینەکانی بە ڕابەرایەتی پشکنەر ھانز بلیکس ئەنجام بدات. لە تشرینی دووەمی ٢٠٠٢، نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕاپۆرتی پشکنەرەکان ئاماژەی پێدرا کە ھیچ چەکێک نەدۆزراوەتەوە، لە ڕاپۆرتەکە ئەوەش نووسرا کە عێراق ھاوکارێکی چالاک بوون لە گەڕانەکان بەڵام خێرانەبوون وەک لە بڕیارنامەکەی ئەنجومەنی ئاسایش داواکرابوو.[٩٠]

لە ٢٤ی شوباتی ٢٠٠٣، سەددام چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ کەناڵی سی بی ئێس نیووز لەگەڵ پەیامنێر دان ڕاتەر ڕێکخست. چاوپێکەوتنەکە سێ کاتژمێری خایاند، سەددام ڕەتی کردەوە کە خەریکی دروستکردنی ھیچ چەکێکی کۆمەڵکووژ بووبێت دژ بە ڕێنمایییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان بووبێت. سەددام ئەوەشی ڕاگەیاند کە حەزی دەکرد دیبەیتێکی تەلەڤیزیۆنیی ڕاستەوخۆ لەگەڵ جۆرج دەبلیوو بۆش ئەنجام بدات، کە پێشتر ئەم دیبەیتە ڕەتکرابوویەوە. ئەم چاوپێکەوتنەی سەددام یەکەم دیداری ناوبراوبوو لەدوای تێپەڕبوونی زیاتر لە دە ساڵ.[٩١] دواتر سەددام حوسێن لە چاوپێکەوتنێکی دیکەدا ئاماژەی بەوەدا کە ئەوان وەک عێراق ڕەنگە باسی دروستکردنی چەکی لەناوبەریان کردبێت تەنیا بۆئەوەی لەبەردەم ئێران بەھێز دەربکەون.[٩٢]

حکوومەتی عێراقی ھەڵوەشایەوە لەگەڵ سێ حەفتە لە سەرەتای داگیرکردنی عێراق لەلایەن ئەمریکا، کە لە ڕۆژی ٢٠ی ئازاری ٢٠٠٣ دەستیپێکرد. لە سەرەتادا ھێزەکانی ئەمریکا ئەو شوێنانەیان داگیرکرد کە ھێزە عێراقییەکانی حکوومەت لێی لاواز بوون. دواتر نەمانی دەسەڵاتی سەددام بە عێراقەوە دیاربوو، بەتایبەت دوای بڵاوبوونەوەی ڤیدیۆیەکی سەددام کە وای پشان دەدا کە لە بەغدایەوە و لەگەڵ پشتیوانەکانی دەردەکەوێت. لە ٩ی نیسان، بەغدا کەوتە ژێردەستی ھێزەکانی ئەمریکا، بەدیاریکراویش بە شکاندنی پەیکەری سەددام پشاندرا،[٩٣] لەوکاتە سەددام لە ھیچ شوێنێک نەدەدۆزرایەوە.

گرتن و دادگایی

دەستکاری

گرتن و دەستبەسەرکردن

دەستکاری
 
ساتەوەختی دۆزینەوە و دەستگیرکردنی سەددام حوسێن لەلایەن ھێزەکانی ئەمریکا.

لە نیسانی ٢٠٠٣، لەحەفتەی کەوتنی بەغدا شوێنی خۆحەشاردانی سەددام ھێشتا لەژێر پرسیاردا مابوویەوە. چەندین شایەتحاڵی بینینی سەددام بڵاوکرایەوە بەڵام ھیچیان جێگای دڵنیایی و ڕاستیی نەبوون. چەندجارێکیش تۆماری دەنگی سەددام بڵاودەکرایەوە کە بانگەشەی دەسەڵات و ھێزی جەماوەری دەکرد.

 
سەددام، دوای ماوەیەکی کورت لە گیرانی.

ناوی سەددام خرایە سەرەوەی پێرستی داواکراوترین عێراقییەکان لەلایەن ئەمریکاوە. لە تەممووزی ٢٠٠٣، کوڕەکانی عودەی و قوسەی لەگەڵ نەوەکەی مستەفا کووژران لە شەڕە تەقەیەک لەگەڵ ھێزەکانی ئەمریکا.[٩٤]

لە ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٣، لە ئۆپەراسیۆنی بەرەبەیانی سوور، سەددام حوسێن لەلایەن ھێزەکانی ئەمریکا گیرا ئەمەش لەدوای دۆزینەوەی لەناو چاڵێکی نزیک کێڵگەیەک بوو لە نزیک تکریت. دوای دەستگیرکردنی، سەددام گواسترایەوە بۆ بنکەی ئەمریکییەکان لە نزیک تکریت، دواتریش برایە بنکەی ئەمریکییەکان لەنزیک بەغدا. بەڵگەنامە و چاوپێکەوتنەکانی سەددام لەکاتی دەستبەسەربوونی لە بنکە ئەمریکییەکان لەلایەن ئەرشیڤی دەزگای ئێف بی ئایەوە بڵاوکرایەوە.[٩٥] لە ڕۆژی ١٤ی کانوونی یەکەم، لەلایەن پۆل برێمەر حاکمی مەدەنی عێراق، دەستگیرکردنی سەددام لە ناو کێڵگەیەکی نزیک تکریت بەفەرمی ڕاگەیەندرا.[٩٦] بریمەر گرتەیەکی ڤیدیۆیی لەکاتی دەستبەسەرکردنی سەددام پشاندا. لە ڤیدیۆیەکە، سەددام بە ڕیشێکی زۆرەوە و جیاواز لە دەرکەوتنە دیارەکانی دەرکەوت. لەلایەن ئەمریکاوە ئەوە پشتڕاستکرایەوە کە تەندروستی سەددام باشە. برێمەر ئەوەشی ئاشکراکرد کە نیازیان ھەیە سەددام بخەنە ناو دادگایییەکەوە، بەڵام ھێشتا بڕیاردان لەسەر چۆنییەتی و وردەکارییەکانی دەرنەچووە. ئەو عێراقی و ئەمریکییانەی کە لەوکاتە قسەیان لەگەڵ سەددام کردبوو، ئەوەیان درکاند کە سەددام ھێشتا متمانەی بەخۆیەوە و خۆی بە سەرکردە دەزانێت.[٩٧]

 
سەددام حوسێن لەکاتی قسەکردن بۆ دادگا.

ڕۆژنامەی تابلۆیدی «دە سەنی» بەریتانی وێنەیەکی سەددامی لەسەر ڕووپەری یەکەمی ڕۆژنامەکەی بڵاوکردەوە کە بە شۆرتێکی سپی دەردەکەوتبوو. لە وێنەکانی دیکەی دیوی ناوەوەی ڕۆژنامەکە، وێنەی سەددام دانرابوو کە خەریکی شووشتنی بێجامە و شوێنی پێخەفەکەی بوو. حکوومەتی ئەمریکا بڵاوکردنەوەی ئەو وێنانەی بە سەرپێچی ڕێککەوتننامەی ژنێف دانا، و بڕیاریاندا کە لێکۆڵینەوە لە دەرچوونی ئەو وێنانە بکەن.[٩٨][٩٩] لەوکاتەدا سەددام لێکۆڵینەوەی لەگەڵدا دەکرا لەلایەن جۆرج پیرۆ، نوێنەری دەزگای ئێف بی ئای.[١٠٠]

ئەو زیندانەی کە سەددامی لێ بوو لە جۆری ڤی ئای سی بوو «واتە تاوانباری زۆر گرنگ»، لە زیندانەکە ڕێگە بە سەددام درا کە باخچەیەکی بچووک بۆخۆی بڕووێنێت. سەددام لە دوا ڕۆژەکانی خەریکی نووسینی شیعر بوو، ھەروەھا لە کۆتا ڕۆژەکانی پێش لەسێدارەدانی ئەوا لە بارەی میراتی خۆی و چۆنییەتی نووسینەوەی مێژوو قسەی کردووە.[١٠١]

دادگایی

دەستکاری

لە ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٠٤، سەددام و یانزدە لە گەورە سەرکردەکانی حیزبی بەعس ڕادەستی حکوومەتی عێراق کران بۆ ئامادەبوونیان لە دادگایەک لەبارەی تاوانەکانیان لەدژی مرۆڤایەتی.

دوای چەند حەفتەیەک، سەددام حوکمی لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو بەھۆی تاوانی کۆمەڵکووژی دوجەیل لە ساڵی ١٩٨٢، ھەروەھا بە تۆمەتی کوشتنی ١٤٨ کەس، لەپاڵ دەستدرێژی و توندوتیژی لەسەر ژنان و منداڵان.[١٠٢][١٠٣]

لەکاتی دادگایییەکە، سەددام و پارێزەرەکەی داوایان دەکرد کە ھێشتا سەددام بە سەرۆکی شەرعی عێراق بانگبکەن،[١٠٤] بەشێک لە پارێزەرەکانی سەددام ھەوڵی تیرۆرکردنیان درا، چەندجارێک سەرۆکی دادگا گۆڕدرا.

لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦، سەددام حوسێن تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی بەسەردا ساغ بوویەوە، حوکمی لەسێدارەدانی تاکوو مردنی بۆ دەرچوو. ھەریەکە لە بەرزان ئیبراھیم تکریتی و عەواد بەندەر، کە سەرۆکی دادگای شۆڕش بوو لە ساڵی ١٩٨٢، بەھەمان سزا و تۆمەتی سەددامیان بەسەردا جێبەجێکرا.[١٠٥] بەرزان و عەواد لە ڕۆژی ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧ لەسێدارەدران.[١٠٦]

لەسێدارەدان

دەستکاری

سەددام لەیەکەم ڕۆژی جەژنی قوربان، لە ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦ بە پەتێک سێدارە درا، ئەمەش وێڕای ئەوەی ناوبراو داوای کردبوو بە گولە بکوژرێت.[١٠٧] سەددام لە کامپی داد لە کازمییە، باکووری ڕۆژھەڵاتی بەغدا لە سێدارە درا. لە کۆتا ساتەکانی لە سێدارەدانی، سەددام جار و نیوێک شەھادەی موسڵمانەنی خوێندووە، لە جاری دووەمیدا لە نیوەی شەھادەکەی بووە کاتێک لە سێدارە دراوە.[١٠٨]

سعودیە ئیدانەی ئەنجامدانی لە سێدارەدانی سەددامی کرد لە ڕۆژێکی پیرۆزدا. ڕۆژ، شێواز و جێبەجێکردنی لە سێدارەدانی سەددام لە جیھانی ئیسلامیدا وەک ڕووداوێکی شۆک و سوپرایز دەرکەوت، بەشێک لە سەرکردەکانی جیھانی ئیسلامی ڕێزیان بۆ سەددام نواند.[١٠٩]

گرتەی کاتی لە سێدارە دانی سەددام بە مۆبایلێک گیرا، لە گرتەکە ئەوە بینرا کە ئەو کەسانەی سەددامیان برد بۆ پەتی سێدارە ئەوا سووکایەتیان بەناوبراو کرد. ڤیدیۆیەکە لەماوەیەکی کورتدا لەسەر ئینتەرنێت لە سەرتاسەری جیھان بڵاوبوویەوە و بووە باس و خواسێکی جیھانیی.[١١٠] دواتر باسی ئەوەشکرا کە لەدوای لە سێدارە درانی ئەوا شەش چەقۆ لە لاشەی سەددام دراوە.[١١١]

سەددام لە ڕۆژی ٣١ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦، لە شوێنی لەدایکبوونی لە تکریت نێژرا، سەددام ٣ کیلۆمەتر دوورتر لە کوڕەکانی نێژرا.[١١٢] لە ئابی ٢٠١٥، لەکاتی شەڕی داعش لە عێراق ئەوا مەزاری سەددام ڕووخێندرا.[١١٣] بە لە ڕووخانی مەزارەکەی، سەرچاوەکانی ھەواڵ لە ساڵی ٢٠١٤ ئەوەیان ڕاگەیاند کە گۆڕی سەددام بۆ شوێنێکی شاراوە لەلایەن چەند تیرە و عەشیرەتێکی ناوچەکە بۆ شوێنێکی نھێنی گواستراوەتەوە.[١١٤]

ھاوسەرگیری و پەیوەندی خێزانییەکان

دەستکاری
 
وێنەی خێزانی سەددام، ناوەڕاستی ساڵانی ھەشتاکان.
  • سەددام لە ساڵی ١٩٦٣، ھاوسەرگیری لەگەڵ ساجیدە تەلفاح کرد.[١١٥] ساجیدە کچە خاڵی سەددام، واتە خەیروڵڵا تەلفاحە، کە ھەر خاڵی سەددامی گەورەکرد. ھاوسەرگیرییەکەیان ھەر لەمنداڵییەوە ڕێکخرا، ئەوکاتە سەددام تەمەنی پێنج ساڵان ھەروەھا ساجیدەش حەوت ساڵان بوو. سەددام و ساجیدە لە میسر لەیەکتری مارەبڕان ئەمەش لەوکاتەی لە عێراق دوورخرابوویەوە، دواتر لە ساڵی ١٩٦٣ کە گەڕانەوە ئەوا ھاوسەرگیرییەکەیان کرد.[١١٦]
    • عودەی حوسێن (١٩٦٤–٢٠٠٣)، کوڕە گەورەی سەددام و ساجیدە بوو، ئەو ھەریەکە لە یەکێتیی تۆپی پێی عێراقی، کۆمەڵەی فیداییانی سەددام حوسێن، لەگەڵ چەند دەزگایەکی میدیایی لە ناویاندا تەلەڤیزیۆنی عێراق و ڕۆژنامەی بابلی بەڕێوەدەبرد. عودەی کوڕە دڵخوازەکەی سەددام بوو، وادانرابوو کە ببێتە شوێنگرەوەی ئەو، بەڵام بەھۆی ڕەفتارەکانییەوە ئەوا ئەو ھەستەی سەددام بۆ عودەی نەما. عودەی بەرپرسیاربوو لە تەقینەوەی چەندین ئوتومبێل و دەستدرێژی سێکسی لە بەغدا، ھەروەھا ئەوەی لە ئاھەنگێکی خانمی یەکەمی میسر سوزان موبارەک، ھەڵسا بە کووشتنی خزمەتکارە نزیککەیەی سەددام و تامکەری خواردن، کەمال حەننا جیجۆ. عودەی لە جیھانی ڕۆژاوا ناوبانگی دەرکرد، کاتێک لە شەڕی کەنداو تاڵانی و دزییەکی گەورەی لە کوەیت ئەنجامدا، لەوێ بەبەھای ملیۆنان دۆلار زێڕ، ئوتومبێل و پێداویستی پزیشکی دزی بۆ خۆی و لایەنگرانی. عودەی بەوەش ناسراوبوو کە دڵڕەقانە ڕەفتاری دەکرد لەگەڵ ئەو کەسانەی بێدڵی ئەویان دەکرد لە ناویشاندا کچە خۆشەویستەکەی، ھاوڕێکانی ئەگەر بێدڵی ئەویان کردبایە، ھەروەھا بەخراپی لەگەڵ وەرزشوانەکان دەجووڵایەوە کاتێک ئەنجامی خراپیان تۆماردەکرد، لەنموونەش دوای دەرکرانی ھەڵبژاردەی عێراق لە جامی جیھانیی فیفای ١٩٨٦ ئەوا سەری یاریزانەکانی سفر کرد. عودەی لەگەڵ کچی عیزەت دووری ھاوسەرگیری کرد بەڵام دوای ماوەیەکی کورت لەیەکتری جیابوونەوە، عودەی ھیچ منداڵێکی نەبوو لەو ژنە.
    • قوسەی حوسێن (١٩٦٦–٢٠٠٣) دووەم کوڕی سەددام بوو، لە دوای ناوەڕاستی نەوەدەکان ئەوا بووە کوڕی دڵخوازی سەددام، بەگوێرەی سەرچاوەکان لەوە نزیکبوو ببێتە شوێنگرەوەی سەددام بەوەی دڵی باوکی بەدەستھێنابوو و ھەڵەی کەمتری دەکرد بەراورد بە برا گەورەکەی. قوسەی گاردی کۆماری عێراقی و ھێزەکانی ئەمن خاسی
       
      ڕۆژی ٢٢ی تەممووزی ٢٠٠٣، لە شەڕەتەقەیەک عودەی و قوسەی لەلایەن ھێزەکانی ئەمریکاوە کوژران.
      بەڕێوەدەبرد. وابڕوا دەکرێت کە بەفرمانەکانی ئەو ھەزاران کەس لە شیعە یاخیبووەکانی کوشتبێت. قوسەی جارێک ھاوسەرگیری کرد و سێ منداڵیشی ھەبوو.
    • ڕەغد حوسێن (لەدایکبووی ١٩٦٨) کچە گەورەی سەددام حوسێنە، لەدوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، عێراقی بەرەو ئەردەن جێھێشت، ئەمەش دوای ئەوەبوو لەلایەن بنەماڵەی شا لە ئەردەن پارێزبەندی بۆ مسۆگەرکرا، ھاوکات چەند جارێک لەلایەن حکوومەتی عێراقی داواکراوە لەبەرامبەر چالاکییەکانی لە حیزبی بەعسی قەدەغەکراو.[١١٧][١١٨] خێزانی شاھانەی ئەردەن ڕەتیان کردووەتەوە کە ڕەغد ڕادەستی عێراق بکەنەوە.
    • ڕەنا حوسێن (لەدایکبووی ١٩٦٩) دووەم کچی سەددامە، وەک خوشکەکەی ڕەغد لە ئەردەن دەژی. ڕەنا لەگەڵ سەددام کامل ھاوسەرگیری کرد و چوار منداڵی ھەیە.
    • حەلا حوسێن (لەدایکبووی ١٩٧٢) سێیەم و بچووکترین کچی سەددامە. زانیاریی لەبارەی حەلا زۆر کەمە، لە ساڵی ١٩٩٨ ھاوسەرگیری لەگەڵ ژەنەڕال کەمال مستەفا عەبدوڵڵا سوڵتان تکریتی کرد. لەدوای ٢٠٠٣، لەگەڵ منداڵ و خوشکەکانی ڕوویانکردە ئەردەن.
  • سەمیرە شابەندەر (لەدایکبووی ١٩٤٦) دووەم ژنی سەددامە و لە ساڵی ١٩٨٦ ھاوسەرگیریان کرد، بەر لەوەش سەمیرە ژنی بەڕێوبەری ئەوکاتی ھێڵە ئاسمانیەکانی عێراق بوو، بەڵام دواتر بووە ھاوسەری سەددام، ھاوکات سەددام بە زۆر سەمیرە و ھاوسەرەکەی لەیەکتری جیاکردەوە.[١١٥] دوای ساڵی ٢٠٠٣، سەمیرە چووە لوبنان، ھەندێک سەرچاوە ئاماژەیان بەوەدەکرد کە شەشەمین منداڵی سەددامی لە سەمیرە بووە، بەڵام دواتر ئەوە لەلایەن ئەندامانی خێزانی سەددام ڕەتکرایەوە.[١١٥]

دەگوترا سەددام لەگەڵ ھەریەکە لە نیزال حەمدانی و ئیمان حویش ھاوسەرگیری کردووە، بەتایبەت ئەوەی دووەمیان لە ساڵی ٢٠٠٢ بەنھێنی بووە.[١١٩][١٢٠]

لە ئابی ١٩٩٥. ڕەغد و ھاوسەرەکەی حوسێن کامل مەجید و ڕەنا و ھاوسەرەکەی، سەددام کامل مەجید لەگەڵ منداڵەکانیان چوونە ئەردەن، ئەمەش بەھۆی چالاکی ھاوسەرەکانیان لەدژی سەددام و یارمەتیدانی ھێزەکانی ھاوپەیمانان، دواتر گەڕانەوە عێراق ئەمەش کاتێک سەددام لێخۆشبوونی بۆ دەکردن، دوای سێ ڕۆژ لە گەڕانەوەیان ئەوا ھاوسەری دوو کچەکەی سەددام بەتۆمەتی خیانەت بە گولە کوژران.

لە ئابی ٢٠٠٣ و دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، ئەردەن مافی پەنابەرێتی و پارێزبەندی بە ڕەغد و ڕەنا بەخشی، تاکوو ئەمڕۆش دوو کچەکەی سەددام لەگەڵ منداڵەکانیان لەوێ دەژین. ھەر لەو مانگەدا، چاوپێکەوتنێکیان لەگەڵ تۆڕی سی ئێن ئێن و کەناڵی عەرەبییە ئەنجامدا، ڕەغد لەبارەی باوکییەوە وتی، «ئەو باوکێکی زۆر باشبوو، ئەو دڵێکی گەورەی ھەبوو.» و داوای لێکرا ئەگەر پەیامێکی بۆ باوکی ھەبێت ئەوا بیڵێت، ڕەغد وتی «خۆشم دەوێی و بیرت دەکەم.»[١٢١]

بەر لەوەی لە ٢٠٠٣ ھێرشبکەنە سەر عێراق، بەمەبەستی جیاکردنەوەی سەددام لە لایەنگرانی ئەوا سی ئای ئەی ڤیدیۆیەکی دروستکراوی بڵاوکردەوە کە سەددام سێکس لەگەڵ کوڕی ھەرزەکار دەکات.[١٢٢][١٢٣]

پێرستی پۆستە حیزبی و حکوومییەکان

دەستکاری
  • سەرۆکی جیھازی موخابەراتی عێراقی (١٩٦٣)
  • جێگری سەرۆکی عێراق (١٩٦٨–١٩٧٩)
  • سەرۆککۆماری عێراق (١٩٧٩–٢٠٠٣)
  • سەرۆکوەزیرانی کۆماری عێراق (١٩٧٩–١٩٩١ و ١٩٩٤–٢٠٠٣)
  • فەرماندەی ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆڕش لە حیزبی بەعس (١٩٧٩–٢٠٠٣)
  • سکرتێری گشتی حیزبی بەعسی عێراق (١٩٧٩–٢٠٠٦)
  • سکرتێری گشتی فەرماندەی حیزبی بەعس (١٩٨٩–٢٠٠٦)
  • یاریدەدەری سکرتێری گشتی حیزبی بەعسی عێراق (١٩٦٦–١٩٧٩)

ئەمانەش ببینە

دەستکاری

تێبینییەکان

دەستکاری
  1. ^ لە پەڕاوی فەرمی حکوومەتەکەی سەددام ئەم ڕێککەوتە نووسراوە. ڕێککەوتی لەدایکبوونی ڕاستەقینەی سەددام ھەرگیز تۆمار نەکراوە، بەڵام پێدەچێت لەنێوان ساڵانی ١٩٣٥ بۆ ١٩٣٩ بووبێت.[٣]

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ «National Progressive Front». لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |encyclopedia= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  2. ^ Eur (2002). The Middle East and North Africa 2003. Psychology Press. p. 494. ISBN 978-1-85743-132-2. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئایاری ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  3. ^ Con Coughlin, Saddam: The Secret Life Pan Books, 2003 (ISBN 0-330-39310-3).
  4. ^ «Online NewsHour Update: Coalition Says Iraqi Regime Has Lost Control of Baghdad — 9 April 2003». Pbs.org. ٩ی نیسانی ٢٠٠٣. لە ڕەسەنەکە لە ١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئازاری ٢٠١١ ھێنراوە.
  5. ^ «Banking in Iraq – A tricky operation». The Economist. 24 June 2004. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  6. ^ Karsh، Efraim (2002). Saddam Hussein: A Political Biography. Grove Press. p. 38. ISBN 978-0-8021-3978-8.
  7. ^ «U.S. Relations With Anti-Saddam Groups» (PDF). Congressional Research Service. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٢ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  8. ^ Blaydes، Lisa (2018). State of Repression: Iraq under Saddam Hussein. Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-9032-3. OCLC 1104855351. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  9. ^ «War in Iraq: Not a Humanitarian Intervention». Human Rights Watch. ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی حوزەیرانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣١ی ئایاری ٢٠١٧ ھێنراوە. Having devoted extensive time and effort to documenting [Saddam's] atrocities, we estimate that in the last twenty-five years of Ba'ath Party rule the Iraqi government murdered or 'disappeared' some quarter of a million Iraqis, if not more. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  10. ^ «Iraq War | 2003–2011» (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە 18 August 2019 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |encyclopedia= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  11. ^ «Saddam Hussein executed in Iraq». BBC News. 30 December 2006. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی تەممووزی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  12. ^ Bumiller، Elisabeth (15 May 2004). «Was a Tyrant Prefigured by Baby Saddam?». The New York Times. ISSN 1553-8095. OCLC 1645522. لە ١١ی ئەیلوولی ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە 21 November 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  13. ^ ئ ا ب Karsh، Efraim (2002). Saddam Hussein: A Political Biography. Grove Press. pp. 13–15. ISBN 978-0-8021-3978-8.
  14. ^ Eric Davis, Memories of State: Politics, History, and Collective Identity in Modern Iraq, University of California Press, 2005.
  15. ^ Batatu، Hanna (1979). The Old Social Classes & The Revolutionary Movement in Iraq. Princeton University Press. ISBN 0-691-05241-7.
  16. ^ R. Stephen Humphreys, Between Memory and Desire: The Middle East in a Troubled Age, University of California Press, 1999, p. 68.
  17. ^ Humphreys, 68
  18. ^ Coughlin, Con (2005). Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. pp. 24–25. ISBN 0-06-050543-5.
  19. ^ Coughlin, Con (2005). Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. pp. 25–26. ISBN 0-06-050543-5.
  20. ^ Coughlin, Con (2005). Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. p. 26. ISBN 0-06-050543-5.
  21. ^ Coughlin, Con (2005). Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. p. 27. ISBN 0-06-050543-5.
  22. ^ Osgood، Kenneth (2009). «Eisenhower and regime change in Iraq: the United States and the Iraqi Revolution of 1958». America and Iraq: Policy-making, Intervention and Regional Politics. Routledge. p. 22. ISBN 978-1-134-03672-1.
  23. ^ Coughlin, Con (2005). Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. p. 33. ISBN 0-06-050543-5.
  24. ^ ئ ا Coughlin, Con (2005). Saddam: His Rise and Fall. Harper Perennial. p. 34. ISBN 0-06-050543-5.
  25. ^ Karsh، Efraim (2002). Saddam Hussein: A Political Biography. Grove Press. pp. 22–23. ISBN 978-0-8021-3978-8.
  26. ^ Karsh، Efraim (2002). Saddam Hussein: A Political Biography. Grove Press. pp. 25–26. ISBN 978-0-8021-3978-8.
  27. ^ Tripp, Charles (2010). A History of Iraq. Cambridge University Press. p. 183. ISBN 978-0-521-87823-4.
  28. ^ The Old Social Classes and the Revolutionary Movements of Iraq (Princeton 1978).
  29. ^ Karsh، Efraim (2002). Saddam Hussein: A Political Biography. Grove Press. pp. 26–27. ISBN 978-0-8021-3978-8.
  30. ^ Karsh، Efraim (2002). Saddam Hussein: A Political Biography. Grove Press. p. 27. ISBN 978-0-8021-3978-8.
  31. ^ CNN, "Hussein was symbol of autocracy, cruelty in Iraq," 30 December 2003. [١] ١٤ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  32. ^ Humphreys, 78
  33. ^ Saddam Hussein ٣١ی ئازاری ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., CBC News, 29 December 2006
  34. ^ Jessica Moore, The Iraq War player proپەڕگە: Saddam Hussein's Rise to Power, PBS Online Newshour 15 November 2013 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
  35. ^ ئ ا «Saddam Hussein – The blundering dictator». ئێکۆنۆمیست. 4 January 2007. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  36. ^ Tripp, Charles (2002). A History of Iraq. Cambridge University Press. pp. xii, 211–214. ISBN 978-0-521-87823-4.
  37. ^ Tripp, Charles (2002). A History of Iraq. Cambridge University Press. pp. xii, 211–214. ISBN 978-0-521-87823-4.
  38. ^ Khadduri, Majid. Socialist Iraq. The Middle East Institute, Washington, D.C. , 1978.
  39. ^ «No surprise in Iraqi vote». The New York Times. 17 October 1995. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 29 January 2012 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  40. ^ «Iraq – July 22 – Saddam Plans Referendum». FindArticles. 2002. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە 15 July 2012. لە 29 January 2012 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |archivedate= و |archive-date= دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |archiveurl= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) ١٨ی ئابی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  41. ^ «Saddam 'wins 100% of vote'». BBC. 16 October 2002. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 29 January 2012 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  42. ^ The Iraqi Guy Who Toppled Saddam Hussein's Statue in 2003 Wants Saddam Back ١٩ی ئایاری ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ماڵپەڕی گۆڤاری تایم، ٦ی تەممووزی ٢٠١٦ بڵاوکراوەتەوە.
  43. ^ The Fate of a Leg of a Statue of Saddam Hussein ١١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، نیویۆرکەر، ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ بڵاوکراوەتەوە.
  44. ^ «Saving Saddam – the sequel?». The Jamestown Foundation. ٤ی ئازاری ٢٠٠٣. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  45. ^ País، Ediciones El (2 March 2003). «Reportaje | El obsequio de Sadam a Franco». El País. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە – via elpais.com. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  46. ^ ئ ا ب «The Chirac Doctrine». The Middle East Quarterly. Fall 2005. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  47. ^ Healy, Jack. "Iraq Court Sentences Tariq Aziz to Death ٢٣ی تەممووزی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.." The New York Times. 26 October 2010. Retrieved on 26 October 2010.
  48. ^ Helen Chapin Metz (ed) Iraq: A Country Study: ٢٤ی تەممووزی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. "The West" ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Library of Congress Country Studies, 1988
  49. ^ BBC, 1981: Israel bombs Baghdad nuclear reactor ٧ی ئەیلوولی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., BBC On This Day 7 June 1981 referenced 6 January 2007
  50. ^ Humphreys, 120
  51. ^ ئ ا ب پ ت ج Esposito, John, "Political Islam Revolution, Radicalism, or Reform", Political Islam and Gulf Security, Lynne Rienner Publishers, ISBN 1-55587-262-X, pp. 56–58
  52. ^ Kevin Woods, James Lacey, and Williamson Murray, "Saddam's Delusions: The View From the Inside" ٢٨ی نیسانی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Foreign Affairs, May/June 2006.
  53. ^ Dr. Khalil Ibrahim Al Isa, Iraqi Scientist Reports on German, Other Help for Iraq Chemical Weapons Program ١٣ی ئایاری ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., Al Zaman (London), 1 December 2003.
  54. ^ Dickey, Christopher، Thomas, Evan (22 September 2002). «How Saddam Happened». Newsweek. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە 20 August 2011 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)
  55. ^ Douglas A. Borer (2003). «Inverse Engagement: Lessons from U.S. -Iraq Relations, 1982–1990». U.S. Army Professional Writing Collection. U.S. Army. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦ ھێنراوە.
  56. ^ SIPRI Database ٢٥ی تشرینی دووەمی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. Indicates that of $29,079 million of arms exported to Iraq from 1980 to 1988 the Soviet Union accounted for $16,808 million, France $4,591 million, and China $5,004 million (Info must be entered)
  57. ^ ئ ا Saddam's Chemical Weapons Campaign: Halabja, 16 March 1988 ١٧ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. – Bureau of Public Affairs
  58. ^ Pelletiere، Stephen C. (31 January 2003). «A War Crime or an Act of War?». New York Times. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  59. ^ [٢] ٢٦ی حوزەیرانی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. The Anfal Campaign Against the Kurds. A Middle East Watch Report: Human Rights Watch 1993.
  60. ^ ئ ا ھەڵمەتەکانی ئەنفال و جینۆساید بەرامبەر گەلی کوردستان ١١ی تەممووزی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ماڵپەڕی نوێنەرایەتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان لە ئەمریکا، ١١ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  61. ^ «Iraqi Anfal, Human Rights Watch, 1993». Hrw.org. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی تەممووزی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  62. ^ «Ethnic Cleansing and the Kurds». Jafi.org.il. ١٥ی ئایاری ٢٠٠٥. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ھێنراوە.
  63. ^ ئ ا ب Humphreys, 105
  64. ^ A free-access on-line archive relating to U.S. –Iraq relations in the 1980s is offered by The National Security Archive of the George Washington University. It can be read on line at [٣] ١٢ی نیسانی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. The Mount Holyoke International Relations Program also provides a free-access document briefing on U.S. –Iraq relations (1904–present); this can be accessed on line at [٤] ٨ی شوباتی ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  65. ^ Peter W. Galbraith (31 August 2006). «The true Iraq appeasers». The Boston Globe. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 16 July 2008 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  66. ^ Alan Cowell, "Iraq Chief, Boasting of Poison Gas, Warns of Disaster if Israelis Strike" ٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., New York Times, 3 April 1990
  67. ^ Alan Cowell (29 May 1990). «Iraqi Takes Harsh Line at Meeting». The New York Times. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 20 September 2013 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  68. ^ Youssef M. Ibrahim, "Iraq Threatens Emirates And Kuwait on Oil Glut" ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., New York Times, 18 July 1990
  69. ^ Michael R. Gordon, "U.S. Deploys Air and Sea Forces After Iraq Threatens 2 Neighbors" ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., The New York Times, 25 July 1990
  70. ^ "CONFRONTATION IN THE GULF; Excerpts From Iraqi Document on Meeting With U.S. Envoy" ١١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., New York Times, 23 September 1990
  71. ^ «"Bush to Gorbachev: Choose Between Saddam and the West," by Jay P. Kosminsky and Michael Johns, Heritage Foundation Executive Memorandum #280, 30 August 1990» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
  72. ^ «Saddam Hussein – The blundering dictator». The Economist. 4 January 2007. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  73. ^ Stephen F. Hayes (٥ی ئایاری ٢٠٠٣). «Saddam's Cash». The Weekly Standard. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  74. ^ Walter LaFeber, Russia, America, and the Cold War, McGraw-Hill, 2002, p. 358.
  75. ^ For a statement asserting the overriding importance of oil to U.S. national security and the U.S. economy, see, e.g. , the declassified document, "Responding to Iraqi Aggression in the Gulf," The White House, National Security Directive (NSD 54), top secret, 15 January 1991. This document can be read on line in George Washington University's National Security Archive Electronic Briefing Book No. 21 ١٧ی ئازاری ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. at [٥] ١٨ی تەممووزی ٢٠١٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
  76. ^ http://milmag.com/2011/02/battle-at-rumaila/ ٢٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. Retrieved 9 January 2017
  77. ^ Moore، Solomon (5 June 2006). «2 Mass Graves in Iraq Unearthed». Los Angeles Times. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 23 September 2018 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  78. ^ "Iraqi leader's Koran 'written in blood'" ١٠ی ئابی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. BBC News, 25 September 2000
  79. ^ «Iraq surveys show 'humanitarian emergency'». ١٢ی ئابی ١٩٩٩. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  80. ^ Spagat، Michael (September 2010). «Truth and death in Iraq under sanctions» (PDF). Significance. 7 (3): 116–120. doi:10.1111/j.1740-9713.2010.00437.x. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی تەممووزی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە 17 February 2013 ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  81. ^ Rubin، Michael (December 2001). «Sanctions on Iraq: A Valid Anti-American Grievance?». Middle East Review of International Affairs. 5 (4): 100–115. لە ڕەسەنەکە لە 28 October 2012 ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archivedate= (یارمەتی) ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  82. ^ «Not My Job: Former CIA Officer Robert Baer Gets Quizzed On Bears». ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  83. ^ «The CIA And the Coup That Wasn't». ١٦ی ئایاری ٢٠٠٣. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی ئازاری ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  84. ^ «FORMAT: Staatsanwalt ermittelt gegen Fritz Edlinger». 23 October 2002. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  85. ^ Karl Pfeifer (December 2008). «Victim Competition: Antisemitism and the Austrian Left» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە 11 May 2011 ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |archivedate= و |archive-date= دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |archiveurl= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |archive-date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی) ١١ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  86. ^ «UN condemns Iraq on human rights». BBC News. 19 April 2002. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  87. ^ Bush، George W. (29 January 2002). State of the Union (وتار). Washington, D.C. لە 31 December 2006 ھێنراوە. {{cite speech}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |accessdate= و |date= (یارمەتی)
  88. ^ George W. Bush (30 January 2002). «Full text: State of the Union address». BBC News. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی ئایاری ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 31 December 2006 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  89. ^ «CNN Transcript of Blix's remarks». Cnn.com. 27 January 2003. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 5 August 2010 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  90. ^ «UN news briefing». Un.org. ٧ی ئازاری ٢٠٠٣. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی تەممووزی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی ئابی ٢٠١٠ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  91. ^ «Behind The Scenes With Saddam». CBS News. 24 February 2003. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە 31 December 2006 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  92. ^ «FBI says Saddam's weapons bluff aimed at Iran». Reuters. 2 July 2009. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە 8 January 2012 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  93. ^ «Smashing statues through the ages». Socialist Worker. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی ئازاری ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 13 January 2011 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  94. ^ Julian Borger and Gary Younge (23 July 2003). «Dead: the sons of Saddam». The Guardian. UK. لە ڕەسەنەکە لە ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 16 July 2008 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  95. ^ Joyce Battle، ed. (١ی تەممووزی ٢٠٠٩). «Saddam Hussein Talks to the FBI: Twenty Interviews and Five Conversations with "High Value Detainee # 1" in 2004». National Security Archive. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی تەممووزی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی ئابی ٢٠١٨ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  96. ^ «Saddam 'caught like a rat' in a hole». CNN. 14 December 2003. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 16 July 2008 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  97. ^ «Saddam Hussein, Defiant Dictator Who Ruled Iraq With Violence and Fear, Dies». New York Times. 30 December 2006. لە ڕەسەنەکە لە ٢٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 2 September 2014 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  98. ^ Saddam underwear photo angers U.S. ٧ی ئابی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. BBC May 2005
  99. ^ «Pentagon vows to probe Saddam photos». CNN. 21 May 2005. لە ڕەسەنەکە لە ٢٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 22 October 2007 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  100. ^ Pelley، Scott (27 January 2008). «Interrogator Shares Saddam's Confessions». CBS News. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە 8 February 2008 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  101. ^ «Tour of prison reveals the last days of Saddam Hussein». CNN. 27 March 2008. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 16 July 2008 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  102. ^ «Judging Dujail». Human Rights Watch. ١٩ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦. لە ڕەسەنەکە لە ١ی کانوونی دووەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)393 members of the pro Iranian Dawa Party (a banned organisation) were arrested as suspects of which 148, including ten children, confessed to taking part in the plot. It is believed more than 40 suspects died during interrogation or while in detention. Those arrested who were found not guilty were either exiled if relatives of the convicted or released and returned to Dujail. Only 96 of the 148 condemned were actually executed, two of the condemned were accidentally released while a third was mistakenly transferred to another prison and survived. The 96 executed included four men mistakenly executed after having been found not guilty and ordered released. The ten children were originally believed to have been among the 96 executed, but they had in fact been imprisoned near the city of Samawah.
  103. ^ «Saddam Formally Charged». Softpedia. 15 May 2006. لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی ئابی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 2 January 2007 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  104. ^ «Judge Closes Trial During Saddam Testimony». Fox News. 15 March 2006. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی شوباتی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە 31 December 2006 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  105. ^ Mariam Karouny and Ibon Villelabeitia (26 December 2006). «Iraq court upholds Saddam death sentence». The Washington Post. Reuters. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 12 November 2008 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  106. ^ «Report: Hussein's half-brother, other co-defendant hanged». CNN.com. 15 January 2007. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 16 January 2007 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  107. ^ «"I Want a Firing Squad", Web». Sky News. 5 November 2006. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 7 March 2007 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  108. ^ «How Saddam died on the gallows». the Guardian. ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧. لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  109. ^ Temko، Ned (31 December 2006). «Frame by frame: last moments of a tyrant». The Observer (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). ISSN 0029-7712. لە ڕەسەنەکە لە ٧ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 13 December 2017 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  110. ^ Bauder, David (2 January 2007). «Saddam Execution Images Shown on TV, Web». International Business Times. لە ڕەسەنەکە لە ٥ی شوباتی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە 2 January 2006 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
  111. ^ Haynes, Deborah (1 November 2008). «Saddam Hussein's body was stabbed in the back, says guard». The Times. London. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی ئابی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە 1 November 2008 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  112. ^ «Tribal chief: Saddam buried in native village». Reuters. 30 December 2006. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 30 December 2006 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  113. ^ «Iraq conflict: Saddam's tomb destroyed in Tikrit fighting – BBC News». Bbc.com. ١٦ی ئازاری ٢٠١٥. لە ڕەسەنەکە لە ١ی تەممووزی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی ئازاری ٢٠١٧ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  114. ^ Rasheed، Ahmed (6 August 2014). «Saddam's allies moved his corpse, fearful Shi'ite militias would harm it: tribal leader». Reuters. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 29 March 2017 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  115. ^ ئ ا ب Sheri & Bob Stritof (1 January 2004). «Marriages of Saddam Hussein». About.com. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی تەممووزی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە 28 February 2010 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  116. ^ Karsh، Efraim (2002). Saddam Hussein: A Political Biography. Grove Press. p. 20. ISBN 978-0-8021-3978-8.
  117. ^ [٦] 5 December 2007 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
  118. ^ [٧] 30 September 2007 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
  119. ^ Michael Harvey (2 January 2007). «Saddam's billions» (PDF). The Herald Sun. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی ئابی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 6 January 2007 ھێنراوە. {{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە |archivedate= و |archive-date= دیاری کراوە (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |archiveurl= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |deadurl= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی) ١١ی ئابی ٢٠١٧ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  120. ^ شقراء تدعى "منسية" في الخامسة عشر تروي لـ CNN حكاية الزوجة السرية لصدام من المدرسة إلى الاستخبارات ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ماڵپەڕی ئیلاف، ١٤ی ئابی ٢٠٠٣ بڵاوکراوەتەوە.
  121. ^ «Saddam's daughters express love for dad». USA Today. 1 August 2003. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی حوزەیرانی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە 31 December 2006 ھێنراوە. {{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |dead-url= چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)
  122. ^ Stein، Jeff (٢٥ی ئایاری ٢٠١٠). «SpyTalk – CIA unit's wacky idea: Depict Saddam as gay». Voices.washingtonpost.com. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی ئازاری ٢٠١٧ ھێنراوە. {{cite web}}: |ڕەوشی ناونیشان=no نادروستە (یارمەتی)
  123. ^ CIA's secret Iraq weapon revealed: a Saddam gay sex tape ٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.، ماڵپەڕی گاردیان، ٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.

بەستەرە دەرەکییەکان

دەستکاری
Political offices
پێشوو
ئەحمەد حەسەن بەکر 		سەرۆک کۆماری عێراق
١٦ی تەممووزی ١٩٧٩–٩ی نیسانی ٢٠٠٣ 		جێگر
جەی گارنەر
وەک بەڕێوەبەری نووسینگەی بنیادنانەوە و ھاوکاریی مرۆیی عێراق
سەرۆک وەزیرانی عێراق
١٦ی تەممووزی ١٩٧٩–٢٣ی ئازاری ١٩٩١ 		جێگر
سەعدوون حەممادی
پێشوو
ئەحمەد حوسێن خوزەیر 		سەرۆک وەزیرانی عێراق
٢٩ی ئایاری ١٩٩٤–٩ی نیسانی ٢٠٠٣ 		جێگر
محەممەد بەحرولعلوم
وەک سەرۆکی کاتیی ئەنجومەنی حوکمی عێراق
لایەنگری حیزبی سیاسیی
پێشوو
ئەحمەد حەسەن بەکر 		سکرتێری حیزبی بەعسی عێراق
١٦ی تەممووزی ١٩٧٩–٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦ 		جێگر
عیزەت دووری

وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=سەددام_حوسێن&oldid=1357113»