پاریس
ئەم وتارە ئاماژەی بە ھیچ سەرچاوەیەک نەداوە. تکایە بە دانانی ئاماژە بۆ سەرچاوە بڕواپێکراوەکان، ئەم وتارە باشتر بکە. دەقە بێسەرچاوەکان لەوانەیە داوای سەرچاوەیان لێ بکرێت یان لاببرێن. |
ھەڵەی لوا لە مۆدیوول:Databox لە ڕیزی 434:attempt to index a nil value.
پاریس (بە فەڕەنسی: Paris) پایتەختی وڵاتی فەڕەنسایە، کەوتووەتە نزیک ڕووباری سێینی. ئەم شارە لەلایەن ئیمپڕاتۆڕی ڕۆمانی جولیان فڕانکلین ەوە دروستکراوە کە سەرەتا پێیان وتووە لوتێتیا (Lutetia)، پاریس گەورەترین شارە لە وڵاتی فەڕەنسا کە ڕووبەرەکەی ١٠٥ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە، نزیکەی ٢٫٥١ ملیۆن ھاووڵاتی لەو شارە دەژین، پاریس بە ناوەندی سەرەکی دادەنرێت بۆ مەبەستی گەشتیاری و چاند (کەلتوور) و ئابووری و سیاسەت و مێژوو و مۆزەخانەی ھونەری لە وڵاتی فەڕەنسا، لەوڵاتەکە چەندین ھۆی گواستنەوە ھەن لەوێنەی دوو فڕۆکەخانە و میتڕۆ چەندینی تر، شارەکە بەفرە چاند دادەنرێت بەوەی زۆرتر لە ٢٠٪ دانیشتووی پاریس خەڵکی دەرەوەی فەڕەنسایە ھەربۆیەش لە پاریس جۆرەکانی جلوبەرگ و خۆراک بە فرە بەرھەم دەبینرێت، لە ڕووی وەرزشەوە چەندین ڕووداوی گرنگ تێیدا ئەنجام دراوە لەگرنگترینییان میوانداری کردنی ئۆڵەمپیادی ١٩٠٠ و ١٩٢٤ و لە یاری تۆپی پێش میوانداری جامی جیھانیی فیفای ١٩٩٨ کە ھەڵبژاردەی نیشتمانی فەڕەنسا جامەکەی بەدەست ھێنا. ئابوری پاریس خاوەن گرنگترین ئابورییە لە فرنسا کە لە سالی ٢٠١١ لە پارەی ناوخو گەیشتە (٨٤٥ ملیار دولار) کە بەم پارەیە نابیتە دەولەمەندترین شوین لە فرنسا بەلکو پینجەمین دەولەمەندترین لەسەر زەوی کە ئەم شتە بووە ھۆی ئەوەی پاریس ببیتە بە شیکی گرینگ لە ئابووری سەر زەوی. زانست و زانیاری پاریس خاوەن برزترین ڕیزەی فیرکردنە لەسەر زەوی لە سالی ٢٠٠٩ نزیکەی (%٤٠) لە پاریسییەکان شھادەی (لیسانس) یان ھەبوو کە گەورە ترین شھادەیە لە فرنسا لە ھمان کاتدا ڕیزەی ئەو کەسانەی کە شھادەی (دبلوم) یان نەبوو کە ٣ یەمین بەرزترین شھادەیە لە فرنسا.
وشە ناسی
دەستکاریناوی پاریس لە ناوی کۆمەڵێک خەڵکی گۆلییەوە وەرگیراوە کە پێیان دەوترێت پاریسییەکان.[١] لە سەردەمی کۆماری ڕۆمدا ناوی شارەکە گۆڕدرا بۆ "لوتیا"، بەڵام لە سەردەمی ئیمپراتۆری ڕۆمانی جولیان، ناوی شارەکە گۆڕدرایەوە بۆ پاریس.[٢]
پاریس نازناوی زۆری هەیە، بەڵام گرنگترین ناوەکەی بریتییە لە "شاری ڕووناکی" (بە فەڕەنسی: La Ville lumière). ئەم ناوە هەم ئاماژەیە بۆ ناوەندی شارەکە لە بوارەکانی زانست و پەروەردەدا و هەم ئاماژەیە بۆ زۆری ڕووناکی شارەکە لە شەودا.[٣]
مێژوو
دەستکاریسەردەمی کۆن
دەستکاری
یەکەم شوێنەواری ژیانی هەمیشەیی و شارستانیەت لە شوێنی ئێستای پاریس و پەراوێزی بۆ ساڵی ٤٢٠٠ پێش زایین دەگەڕێتەوە.[٤]لە دەوروبەری ساڵی ٢٥٠ پێش زایینەوە پاریسییەکان کە لقێکی هۆزی سێلتیک بوون و بە شێوەیەکی سەرەکی خەریکی کەشتیوانی و بازرگانی بوون، لە ناوچەکە نیشتەجێ بوون. ڕۆمەکان لە دەوروبەری ساڵی ٥٢ پێش زایین پاریسیان گرت.[٥]
لە سەردەمی کۆماری ڕۆمانیدا ناوی شارەکە گۆڕدرا بۆ "لوتیا". لەم سەردەمەدا لە پاریس چەندین بینا دروستکراون، لەوانە هۆڵ، کۆشک، حەمام، پەرستگا، شانۆ و شانۆیەکی ئەمفی.[٦] ژمارەیەک لەو بەرهەمانە، لەوانەش حەمامە ڕۆمانییەکان و شانۆی ئەمفی، تا ئێستاش وەستاون. دوای کۆتایی هاتنی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی ڕۆژئاوا لە سەدەی سێیەم و چوارەمدا پاریس بوو بە شارێکی بچووک، بەڵام دوای ماوەیەکی کورت توانی پێگەی پێشووی خۆی وەربگرێتەوە.[٧]
سەدەکانی ناوەڕاست
دەستکاری
لە دەوروبەری ساڵی ٤٠٠ی زایینی پاریس بووە پایتەختی ئیمپراتۆری فرانک کلۆڤیسی یەکەم.[٨] دوای مردنی کلۆڤیس ئیمپراتۆریەتی فرانکەکان بەسەر چەند بەشێکدا دابەش بوو. لەم ماوەیەدا پاریس پایتەختی یەکێک لەو شانشینانە بووە. لە سەدەی نۆیەمدا فەرەنسا لەلایەن ڤایکینگەکانەوە داگیرکرا، بەڵام تەنها ناوچەکانی کەناری ڕۆژئاوای ڕووباری سێن لە پاریس زیانیان بەرکەوت. لە ساڵی ١١٩٠ شا فیلیپی دووەمی فەرەنسا پاریسی لە هەردوو دیوی ڕووبارەکەدا فراوانتر کرد و زانکۆی پاریس و لۆڤەر و کاتدراڵی نۆتردامی دروستکرد.[٩]
لە سەدەی ١٤دا زانکۆی پاریس ناوی پایتەختی فەرەنسای گەیاندە لوتکە و ناوبانگی دەرچووانی و شکۆمەندی خوێندنەکەی لە بواری ئیلاهیات و فەلسەفەدا هی زانکۆکانی دیکەی گرتەوە. ئەم زانکۆیە کە لەم سەردەمەدا زیاتر لە ٥٠٠ فاکەڵتی و خوێندکاری بێشوماری وڵاتی جیاجیای هەبوو، وەک موگناتیسی مامەڵەی دەکرد، گەورەترین بیرمەندانی بۆ خۆی ڕادەکێشا. هەندێک بەهۆی ئەم زانکۆیەوە پاریسیان بە "ئەسینای ئەوروپا" ناوبردووە.[١٠]
بەپێی زانیارییەکانی مێژوونووسان، لە کاتی پەتای تاعون لە ناوەڕاستی سەدەی ١٤دا کە بە مردنی ڕەش ناسراوە، ڕۆژانە نزیکەی ٨٠٠ کەسی پاریسی گیانیان لەدەستداوە. بەم شێوەیە نزیکەی ٥٠ هەزار کەس کە یەکسانە بە نیوەی دانیشتوانی شارەکە لەناوچوون.[١١]
دوای شەڕی سەد ساڵەی نێوان فەرەنسا و ئینگلتەرا، پاریس وەک پایتەختی فەرەنسا هەڵبژێردرایەوە.
لە کاتی شەڕەکانی ئایینی فەرەنسا و کۆمەڵکوژی سانت بارتۆلۆمیۆ لە سەردەمی چارڵی نۆیەمدا، پاریس وەک ناوەندی ئایینی کاسۆلیکی لە ئەوروپا دەرکەوت. دوای گواستنەوەی دەسەڵاتی پاشایەتی لە شانشینی ڤالۆیس بۆ بۆربۆنەکان لە فەرەنسا و سەرهەڵدانی لویسی چواردەهەم بۆ دەسەڵات، ناوەندی سیاسی فەرەنسا گواسترایەوە بۆ ڤێرسای کە شارێکی نزیک پاریس بوو؛ بەڵام پاریس پێگەی خۆی لە ڕووی دانیشتوان و هونەر و کولتوور و زانست و پەروەردەوە پاراست. دوای یەک سەدە و لە کاتی شۆڕشی فەرەنسا و هێرشکردنە سەر باستیل لە ساڵی ١٧٨٩ و دامەزراندنی دەسەڵاتێکی پاشایەتی دەستوری، شا لویسی شانزەهەمی فەرەنسا لەسەر داوای شۆڕشگێڕان ڕووی لە پاریس کرد و پاریس جارێکی دیکە بوو بە پایتەختی فەرەنسا.[١٢]
قرن نوزدهم
دەستکاری
با انقلاب صنعتی و ظهور امپراتوری دوم در فرانسه، پاریس بیشترین رشد را در تاریخ خود شاهد بود. در سال ۱۸۴۰ راه‌آهن پاریس به کار افتاد. در زمان ناپلئون سوم و شهرداری بارون هاوسمن تغییرات فاحشی در پاریس رخ داد. خیابان‌های باریک تخریب و به خیابان‌های زیبا و عریض تبدیل شدند. این تغییرات باعث زیباتر و مدرن‌تر شدن پاریس شد. در طول قرن نوزدهم، پاریس چهار دوره میزبان نمایشگاه جهانی بود که در آن کشورهای صنعتی آخرین پیشرفت‌های علمی، صنعتی و هنری خود را به نمایش می‌گذاشتند.[١٣][١٤]
لە ساڵانی ١٨٣٢ و ١٨٤٩ نەخۆشی کۆلێرا بووە هۆی گیانلەدەستدانی زۆر لە پاریس. تەنها لە ساڵی ١٨٣٢دا ٢٠ هەزار کەس لە کۆی ٦٥٠ هەزار کەس بەهۆی ئەم نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا.[١٥] هەروەها شارەکە لە کاتی گەمارۆدانی پاریسدا زیانێکی زۆری بەرکەوت کە کۆتایی بە شەڕەکانی فەرەنسا و پرۆس هێنا. جگە لەوەش پێکدادانەکانی نێوان گەل و گروپە ئازادیخوازەکان و هێزەکانی حکومەت لە کاتی ڕووخانی حکومەتی ناپلیۆنی سێیەم لە ساڵی ١٨٧١دا بووە هۆی گیانلەدەستدانی زیاتر لە ٢٠ هەزار کەس و سووتانی زۆرێک لە شوێنەوار و شوێنی مێژوویی لە پاریس. ئەم قۆناغە لە مێژووی فەرەنسادا بە "هەفتەی خوێناوی" ناسراوە.[١٦]
لە ساڵی ١٨٨٩ بۆ یادی سەدەمین ساڵیادی شۆڕشی فەرەنسا و پێشانگای جیهانی، تاوەرێکی تەواو کانزایی لە ناوەڕاستی پاریس لەلایەن ئەندازیاری بەناوبانگی فەرەنسی گوستاڤ ئیڤڵەوە دروستکرا.[١٧] تاوەرەکە کە بە تاوەری ئیڤڵ ناسراوە، سەرەتا وەک پێکهاتەیەکی کاتی دروستکراوە، بەڵام دوای کۆتاییهاتنی پێشانگاکە وەک خۆی ماوەتەوە و هێمایەکی جوانی دیکەی بۆ پاریس زیادکردووە. تاوەری ئیڤڵ تا ساڵی ١٩٣٠ بەرزترین تاوەری جیهان بووە.[١٨][١٩][٢٠][٢١]هەروەها میترۆی پاریس لە هەمان کاتدا لەگەڵ پێشانگای جیهانی ساڵی ١٩٠٠ کرایەوە. بەڕێوەبردنی ئەم پێشانگایە هێمایەکی گرنگی پێگەی پێشوەختەی پاریس بوو وەک ناوەندێکی تەکنەلۆژی و گەشتیاری و بازرگانی لە جیهانی ئەو سەردەمەدا.[٢٢]
سەدەی بیستەم
دەستکاریجەنگی جیهانی یەکەم
دەستکاریشاری پاریس لە جەنگی جیهانی یەکەمدا زیانێکی زۆری بەرکەوت، لەگەڵ ئەوەشدا بە کۆمەڵگە هونەری و کولتوورییەکان و ژیانی شەوانە بەناوبانگ بوو. دوای ئەوەی فەرەنسی و ئینگلیزەکان لە شەڕەکەدا سەرکەوتنیان بەدەستهێنا و پەیمانی ئاشتییان واژۆکرد، چالاکییە کولتووری و هونەرییەکانی شارەکە ئاوەدانی پێشوویان وەرگرتەوە، پاریسیش بوو بە شوێنێکی سەرنجڕاکێش بۆ ژیانی هونەرمەندە گەورەکانی جیهان. لەم ماوەیەدا هونەرمەندە گەورەکانی وەک ئاوازدانەری ڕووسی ئیگۆر ستراوینسکی، نیگارکێشی بەناوبانگی ئیسپانی پابلۆ پیکاسۆ، هونەرمەندی گەورەی ئیسپانی سەلڤادۆر دالی و نووسەری بەناوبانگی ئەمریکی ئێرنست هێمینگوای لە شارەکەدا نیشتەجێ بوون.[٢٣]
جەنگی جیهانی دووەم
دەستکاریپاریس تەنها پێنج هەفتە دوای چوونە ناو جەنگی جیهانی دووەمی فەرەنسا لە حوزەیرانی ١٩٤٠ لەلایەن سوپای ئەڵمانیای نازییەوە داگیرکرا و تا مانگی ئابی ١٩٤٤ لەژێر داگیرکاری نازییەکاندا مایەوە.[٢٤] سەرەڕای فەتحکردنی پاریس لەلایەن ئەڵمانیاوە، بەڵام زۆرێک لە شوێنەوارە مێژوویی و کولتوورییەکانی پاریس لە زیانەکان ڕزگاریان بوو. هۆکارەکانی ئەمەش بریتین لەوەی کە ئەڵمانییەکان ڕووبەڕووی بەرخۆدانی زۆر نەبوون و هیچ ئامانجێکی ستراتیژی بۆ بۆردومانکردن لە ناوەندی شارەکەدا نەبووە.[٢٥][٢٦]
دوای جەنگی جیهانی دووەم
دەستکاریقۆناغی دوای جەنگ گەورەترین قۆناغی گەشەسەندنی پاریس بوو لە دوای کۆماری سێیەمەوە (تا ساڵی ١٩١٤). لەم ماوەیەدا دروستکردنی ترامی شار و ڕێگاوبانی مۆدێرن خرایە بەرنامەی کار. جگە لەوەش ڕێگایەکی زەبەلاحی بازنەیی لە دەوروبەری پاریس دروستکرا. هەروەها دروستکردنی ناوچەی ئابووری لا دیفێنس لەم ماوەیەدا دەستی پێکرد.[٢٧]
گەشەی ئابووری
دەستکاریلە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا پیشەسازییەکان بە تەواوی لە شارەکە گواسترانەوە و دامەزراوەکان لە فۆڕمی تەقلیدی خۆیانەوە گۆڕدراون بۆ فۆرمێکی مۆدێرن. بووژانەوەی ئابووری پاریسی کردە یەکێک لە گرانترین ناوچە شارییەکان لە جیهاندا، هەروەها پاریسییەکان یەکێکیان لە بەرزترین داهاتی سەرتاسەری لە ئەوروپا بەدەستهێنا. بەهۆی ئەم گەشەکردنە خێرا و دروستبوونی کەلێنی چینایەتی لە نێوان پاریس و دەوروبەری شارەکانی لە ماوەی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، لە ساڵانی ڕابردوودا خۆپیشاندان و پێکدادانی زۆر لە نێوان دانیشتوانی گەڕەکی پاریس و هێزەکانی حکومەت ڕوویداوە، لەوانە خۆپیشاندانی بەرفراوان لەلایەن گەڕەکەکانی گەڕەکی پاریس و کۆچبەرانەوە لە ساڵی ٢٠٠٥دا.[٢٨]
شوێنە گرنگەکانی شار
دەستکاری- کۆشکی ڤێرسای
- کەوانەی سەرکەوتن
- میلو ڤیادوکت
- کلێسای فۆنتینای
- نۆتردام دێ پاریس
- پۆنت دوو گاد
- مونت بلانک (چیای سپی)
- تاوەری ئیفڵ
- مۆزەخانەی لۆڤەر
- کۆشکی گارنیەر
- کڵێسای نۆتەردام
- دیزنی لاند پاریس
-
کۆشکی ڤێرسای -
کەوانەی سەرکەوتن -
نۆتردام دی پاریس -
کڵێسای نۆتەردام -
تاوەری ئیڤڵ -
مۆزەخانەی لۆڤەر -
کۆشکی گارنیەر
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Parisii
- ^ "official history of Paris by The Paris Convention and Visitors Bureau" (به انگلیسی). Archived from The City of Antiquity the original on 12 December 2008. Retrieved 19 May 2008.
- ^ «Paris, Roman City - The City». http://www.paris.culture.fr/en/ow_chrono.htm.
{{cite web}}: بەستەری دەرەکی لە|ڕێکەوت=|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ "Paris, Roman City - Chronology" (به انگلیسی). Retrieved 16-07-2006.
- ^ "هاوشێوەی ئەو سەرچاوەیەی سەرەوە."
- ^ "Paris, Roman City - The City" (به انگلیسی). Retrieved 16-07-2006.
- ^ کتێبی مێژووی ئێرانی کۆن یان مێژووی وردی ئێرانی کۆن - بەرگی یەکەم، حەسەن پیرنیا، چاپکراوەکانی پار سەدەکانی ناوەڕاست
- ^ "Iron Age Braumeisters of the Teutonic Forests" (به انگلیسی). Retrieved 27–08–2008.
- ^ "Philip II (Augustus)" (به انگلیسی). Retrieved 27–08–2008.
- ^ Tuchman، A Distant Mirror، 54.
- ^ Tuchman، A Distant Mirror، 95.
- ^ "Paris, city, France. The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition. 2001-07" (به انگلیسی). Archived from the original on 29 June 2008. Retrieved 14–09–2008.
- ^ پاریس: ژیاننامەی شارێک لە نووسینی جۆنز، کۆڵین، ل ٣١٨-٣١٩، لە ساڵی ٢٠٠٥ بڵاوکراوەتەوە
- ^ بەشداربووانی ویکیپیدیا. "پێشانگای جیهانی". لە ئینسایکلۆپیدیای ویکیپیدیای فەرەنسیدا، کە لە ٢٠ی ئایاری ٢٠٠٨ پێداچوونەوەی بۆ کراوە.
- ^ "Le Cholera" (بە فەڕانسەوی). Archived from the original on 23 February 2006. Retrieved April 10 2006.
- ^ پاریس: ژیاننامەی شارێک لە نووسینی جۆنز، کۆڵین، ل ٣٢٤-٣٢٥، بڵاوکراوەی ٢٠٠٥
- ^ کتێبی پاریس: ژیاننامەی شارێک لە نووسینی جۆنز، کۆڵین، لاپەڕە ٣٣٤، ساڵی ٢٠٠٥ بڵاوکراوەتەوە
- ^ «Eiffel Tower - Tour Eiffel, Paris». لە 2008-09-14 وەرگیراوە.
- ^ "زانیاری تاوەری ئیڤڵ". لە 2008-09-14 وەرگیراوە.
- ^ "مێژووی تاوەری ئیڤڵ". ٣٠ی ئایاری ٢٠٢٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. لە 2008-09-14 وەرگیراوە.
- ^ "ڕاستییەکانی تاوەری ئیڤڵ". ئەرشیڤ کراوە لە ئەسڵی لە 5 July 2008. بەدواداچوون بۆ 2008-09-14.
- ^ کتێبی پاریس: ژیاننامەی شارێک لە نووسینی جۆنز، کۆڵین، لاپەڕە ٣٣٤، ساڵی ٢٠٠٥ بڵاوکراوەتەوە
- ^ پاریس: ژیاننامەی شارێک لە نووسینی جۆنز، کۆڵین، لاپەڕە ٣٨٨-٣٩١، لە ساڵی ٢٠٠٥ بڵاوکراوەتەوە
- ^ بۆچی هاوپەیمانان سەرکەوتنیان بەدەستهێنا لە نووسینی ڕیچارد ئۆڤەری، لاپەڕەکانی ٢١٥-٢١٦، لە ساڵی ٢٠٠٦ بڵاوکراوەتەوە
- ^ "Dietrich von Choltitz: Saved of Paris From Destruction During World War II" (به ئینگلیزی). Archived from the original on 27 October 2007. Retrieved 17-11-2007.
- ^ "Dietrich von Choltitz" (به ئاڵمانی). Archived from the original on 5 September 2008. Retrieved 16–08–2008.
- ^ "Epad website" (به ئینگلیزی). Archived from the original on 13 November 2008. Retrieved 27–08–2008.
- ^ "Special Report: Riots in France" (به ئینگلیزی). Retrieved 17-11-2007.
 | ئەم وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
