پیرەمێرد
پیرەمێرد یان حاجی تۆفیق بەگ بە ناوی تەواوی تۆفیق کوڕی مەحموود ئاغا کوڕی ھەمزاغای مەسرەفە (١٨٦٧ – ١٩ی حوزەیرانی ١٩٥٠)[١] شاعیر، نووسەر و ڕۆژنامەوانێکی کورد بوو. لە سلێمانی لەدایک بووە و لە لاویدا زانستی ئایینیی لەوێ خوێندووە. پیرەمێردیش بەو دەستوورە ھەر وەکو حاجی قادری کۆیی و نالی و مەحوی و مەولەوی و زێوەر، مزگەوت بە مزگەوت و شار بە شار گەڕاوە و لە ھەر شوێنێک ماوەیەک ماوەتەوە، پاش ئەوەی زۆربەی مزگەوتەکانی سلێمانی گەڕاوە و ئەوسا ڕووی کردووەتە مزگەوتەکانی شاری بانە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان.[٢] شێخ مستەفای نەقیب و شێخ سەعیدی حەفید لە ١٨٩٨دا دەیبەن بۆ ئەستەمبوڵ. لەوێ لە کۆلێژی یاسا دەخوێنێت و لە حکوومەتی دەوڵەتی عوسمانیدا لە چەند پلەی میری و سیاسیدا دادەمەزرێت. لەدوای شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لە ١٩٢٥ و تێکچوونی بارودۆخ، دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی و تا دوا ساتی ژیانی ھەر لەوێ خەریکی کاری وێژەیی و ڕۆژنامەوانی دەبێت. پیرەمێرد بەرھەمی وێژەییی زۆری ھەیە و زۆر خزمەتی ڕۆژنامەگەریی کوردیی کردووە. لە بواری ڕۆژنامەوانیی کوردیدا خزمەتێکی بەرچاوی کردووە، ھەندێک لەو خزمەتانە بریتیین لە دامەزراندنی ڕۆژنامەی ڕەسملی کاتب، ڕۆژنامەی کورد تەعاون و ترقی غزەتەسی، ڕۆژنامەی ژین و گۆڤاری ژین.
| پیرەمێرد Pîremêrd | |
|---|---|
 پیرەمێرد بە جلوبەرگی کوردییەوە (کە گیوی موکریانی گرتوویەتی) | |
| ناوی خۆماڵی | حاجی تۆفیق بەگ |
| لەدایکبوون | تۆفیق مەحموود ھەمزە ١٨٦٧ سلێمانی |
| مردن | ١٩ی حوزەیرانی ١٩٥٠ (٨٢–٨٣ ساڵ ژیاوە) سلێمانی |
| پیشە | ڕۆژنامەنووس، شاعیر، نووسەر، قائیمقام و پارێزگار |
| زمان | کوردی، تورکی و عەرەبی |
| نەتەوە | کورد |
| ڕەگەزنامە | عێراقی |
| خوێندن | کۆلێژی یاسا |
| شوێنی بڕوانامە | تورکیا |
| بواری کارکردن | وێژە، یاسا، ڕۆژنامەوانی، ھۆنراوە |
| کارە دیارەکان | ڕۆژنامەی ڕەسملی کاتب، ڕۆژنامەی کورد تەعاون و ترقی غزەتەسی، گۆڤاری ژین و ڕۆژنامەی ژین |
| ھاوسەر | غەزالە خان |
| منداڵەکان | نەژاد وەداد |
ژیاننامە
دەستکاریسەرەتای ژیان
دەستکاریناوی تۆفیق کوڕی مەحموود ئاغا کوڕی ھەمزاغای مەسرەفە. لە ساڵی ١٨٦٧ لە گەڕەکی گۆیژەی شاری سلێمانی لەدایک بووە. پیرەمێرد لە بارەی ژیانی منداڵیی خۆیەوە لە ژیاننامەکەیدا دەڵێت:[٣]
| « | کاتێ ھاتمە ئەم کۆنە جیھانەوە، دەوری منداڵی لای ھەموو ڕۆڵەیەک خۆشە، چونکە غەمی گوزەران نازانێت، بەو سەودایی منداڵییەوە خۆشم ڕابوارد | » |
پیرەمێرد بەم ناز و نیعمەتەوە و بە چاودێری و خۆشەویستییەوە پەروەردە کرا، تا تەمەنی گەیشتە حەوت ساڵان، ئەوسا ئیتر بردیانە حوجرەی مەلا حسێن گۆچە، ھەتا خوێندنی تەواو کرد لەوێ مایەوە، ئینجا سمایلنامە و چەند کتێبێکی تری وردیلەی خوێند.
ڕۆژێک تۆفیقی تەمەن ھەشت-نۆ ساڵان لەگەڵ مامۆستاکەیدا لەسەر ھۆزانێکی حافزی شیرازی تێک دەچن، چونکە پیرەمێرد خۆی بە خاوەن ماف دەزانێت، نایەوێت لە قسەی خۆی پاشگەز ببێتەوە و داوای لێبوردن لە مامۆستاکەی بکات، ناچار حەسەن ئەفەندی مامی لەو حوجرەیە گواستییەوە و بردی بۆ حوجرەی مەلا سەعیدی زڵزڵەیی،[٤] کە دەیباتە ئەوێ، حەسەن ئەفەندیی دەڵێ: «تۆفیق، ئومێد دەکەم دەم و نەفەسی ئەم زاتە پاکە بتکا بە ھەڵبەستوانێکی وەکوو من.» بەمەدا دەردەکەوێت کە حەسەن ئەفەندی مامیشی ھەر ھۆزانڤان بووە، ھەرچەندە بەداخەوە کە ئێمە ھەتا ئێستا ھیچ ھۆنراوەیەکی ئەومان دەست نەکەوتووە.[٥] لەم حوجرەیەدا سەرەتای بەھرەی شیعر وتنی تێدا دەرکەوت، خووی دایە خوێندنەوەی وێژە و شیعر و سەرگوزشتەی ئەدیبان و ھۆزانوانان، لەسەر دابونەریتی کوردەواری و بەپێی ئەوەی کە لە بنەماڵەیەکی عەشایەردا چاوی ھەڵھێنابوو، ئارەزووی سوارچاکی و تفەنگچێتیی پەیدا کرد. شۆرەتی سوارچاکیی پیرەمێرد بەناوبانگ بوو، وەک مامۆستا سەجادی دەیگێڕێتەوە، لە شاخی ھەڕووتە، کە پیادە بە ئاستەم پێیدا سەردەکەوێت، ئەم بەتا و لەسەردا ئەسپی ھێناوەتە خوارەوە، بەسەر پردی قەشان و تەپادا بەغار پەڕیوەتەوە. لە دوای ئەوەی کە ئیتر بەرەبەرە لە خوێندنەکەشی پێش کەوت، وا پێویست بوو لەسەر فەقێیەتی دەوام بکات.[٦]
لە سەرەتاوە لە مزگەوتەکەی باپیری کە ئێستاش ماوە (مزگەوتی ھەمزاغا)، کە نزیک ماڵی خۆیان بووە و لە نزیک باخێک بووە پێیان وتووە باخی پوورە بەگی، کە لە گەڕەکی گۆیژەیە و چاپخانەکەی پیرەمێرد لە نزیک ئەو مزگەوتەیە،[٧] لای مەلا مەحموود دەرسی عەرەبی دەخوێنێت، لە خوێندنی عەرەبیدا دەچێتە پێشەوە و دەست ئەکا بەخوێندنی (سیوتی)، بە دوای خوێندندا وەک ھەر فەقێیەکی ئەو سەردەمە لە شار و و جێگەی خۆی دوور دەکەوێتەوە، بەپێی ئەو نەریتەی، کە لە کام مزگەوتدا مامۆستای چاک بووبێ فەقێکان ڕوویان تێ کردووە، وەکوو چۆن مامۆستایانی ئێستا ھەر یەکەی لە بوارێکدا شارەزایی پەیدا دەکەن و وانە دەڵێنەوە، مامۆستایانی ئەوساش ھەر مەلایەی لە بوارێکی تایبەتدا شارەزاییی پەیدا دەکرد. پیرەمێردیش ھەروەکو حاجی قادری کۆیی، نالی، مەحوی، مەولەوی و، زێوەر، مزگەوتا و مزگەوت و شار بە شار گەڕاوە و لە ھەر شوێنێک ماوەیەک ماوەتەوە،[٧] دەگاتە مزگەوتەکانی شاری بانە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ماوەیەک لەوێ ماوەتەوە و پاشان گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی.[٨] بەڵام، پێش ئەوەی تەواوی بکات، دەستی لە خوێندن ھەڵگرت و ڕوویکردە ژیانی ڕۆژانەی ئەم دنیایە.[٩] لەو سەردەمەشدا ھەر کەسێک خوێندنی مەلایەتیی تەواو بکردایە و مەلایەتیی بکردایە، ئەوە دەبوو بە مەلا، بەڵام گەر وازی لێ بھێنایە پێیان دەوت (میرزا)، بەو پێیەی پیرەمێردیش وازی لە خوێندنەکەی ھێنا، بوو بە میرزا.
لە ئەیلوولی ١٨٨٢، واتە لە تەمەنی ١٥ ساڵیدا، دەبێت بە کاتبی نفووسی سلێمانی، زۆری پێناچێت دەکرێت بە کاتبی (زەبت) لە دادگای سلێمانی، لە حوزەیرانی ساڵی ١٨٨٣دا بووە بە فەرمانبەری زەویوزار و موڵکی میری لە ھەڵەبجە، نزیکەی سێ ساڵان لەوێ مایەوە. بەپێی نووسینەکانی پیرەمێرد بێت کە لە (ژیان) و (ژین) دا بڵاوی کردوونەتەوە، وا دەردەکەوێت کە ئەو سەردەمە عەشقی ھۆنراوە لە دەروونیدا بووە؛ خولیای ھۆنراوە کۆکردنەوە کەوتووەتە سەری. تا ئەو دەمە ھەر خەریکی لەبەرکردنی ھۆنراوەی نالی بووە، بەڵام کە چووەتە ئەو ناوچەیە، شەیدای مەولەوی و بێسارانیش بووە، بە ھەموو دەشتی شارەزووردا گەڕاوە، کەشکۆڵی ڕەنگینی بۆ خۆی پێکەوە ناوە و ھەرچی ھۆنراوەیەکی دەست کەوتبێت یان بینیبێت یان بیستبێ، لە کەشکۆڵەکەیدا نووسیویەتییەوە، پاشان بوو بە سەرنووسەر (باشکاتب) لە دادگای چوارتا، لە تشرینی یەکەمی ١٨٩٥ گوازرایەوە بۆ کەربەلا بە وەزیفەی مودەعی یاریدەدەریی گشتی، بەڵام بڕیاری دا کە نەچێت بۆ ئەو وەزیفەیە و بەیەکجاری دەست لە فەرمانبەریی دەوڵەت ھەڵگرێت.[٩] شێخ مستەفای نەقیب دڵخۆشیی دایەوە و کردی بە نووسەری تایبەتی خۆی بۆ ڕاپەڕاندنی ئیشوکارەکانی، بەم جۆرەش ژیانێکی باش و لەباری بۆ خوڵقاندووە.[٨]
لە تورکیا
دەستکاریلەبەر ئەوەی تۆفیق لاوێکی زرنگ و زیرەک و بەڕەوشت بوو و خوێندەوارییەکەشی بەپێی ئەو سەردەمە باش بوو، لە تەک بنەماڵەی شێخانی سلێمانیدا پەیوەندییەکی پتەوی پەیدا کرد، تا وای لێھات متمانەی زۆر شتیان پێکرد، خۆشیاندەویست، جێی بڕوایان بوو، بۆیە کاتێک لە ساڵی ١٨٩٨ شێخ سەعیدی حەفید (باوکی شێخ مەحموودی نەمر) لەسەر بانگێشتی سوڵتان عەبدولحەمید بانگکرا بۆ ئەستەمبوڵ، شێخ سەعید و شێخ مستەفای نەقیب ڕوویان لە تۆفیقی مەحموود ئاغا نا کە لەگەڵیان بچێت بۆ تورکیا، ئەمیش بەپێی ئەو نزیکی و پەیوەندییەی لەگەڵیاندا ھەیبوو، دەستی نەنا بەڕووی داواکەیانەوە، بەمجۆرە شێخ سەعید جگە لە شێخ مستەفای نەقیب، چەند کەسێکی ھەڵبژارد لەگەڵیاندابن، یەکێکیان تۆفیقی مەحموود ئاغای ھەمزاغای مەسرەف بوو.
ئەو دەمە تۆفیق خاوەن ژن و ماڵ بوو، بەڵام دیسان ماوەی ئەوەی نەدا کە ژن و منداڵەکەی ببنە کۆسپ لە ڕێگەی ئەم سەفەرەدا، ئەو دەمە تۆفیق غەزالە خانی کچی عەبدوڵڵا فەندیی عەزیز ئاغای بابەکر ئاغای مەلا وەیسی ھاوسەری بوو، دوو کچیشی لێی بوو بوو بە ناوەکانی ڕەحمە و ئامینە، ئەو دەمە تۆفیق ماڵاوایی لە دۆست و ھاوڕێیانی و لە (غەزالە) خانی خێزانی کرد، کە دەستی بە سەر و قژی کچە بچکۆلەکانیدا دەھێنا، ھەرگیز بیری نەدەکردەوە، کە ئەم سەفەرەی ئەوەندە درێژخایەن دەبێت، مستەفا سائیب لە دەستنووسێکیدا دەڵێ:
| « | تاریخی ڕۆشتنی خاڵم ھەرگیز لەبیر ناچێت، چونکە لە کاتی سەفەریا لەسەر دیواری ماڵەوە نووسرابوو، ئیتر لە منداڵییەوە ھەر لەبیرم مابوو | » |
.[١٠]
تۆفیق لە خزمەت شێخ سەعید و شێخ مستەفای نەقیب و شێخ مەحموود و دەستە و دایەرەیانا گەیشتە ئەستەمبوڵ، لەوێش بوونە میوانی بارەگای سوڵتان.[١١] لە پاش ساڵێک لەگەڵ شێخ سەعید و شێخ مستەفا و گەلێ ڕۆشنبیر و پیاوانی بەناوبانگی سەفەرەکەیاندا دەچن بۆ (حەج)، تۆفیق دەبێت بە حاجی تۆفیق، کاتێک لە حەج دەبن وەفایی شاعیر و سەید ئەحمەدی خانەقای کەرکووک، دەبنە ھاوڕێی حاجی تۆفیق.[١٠] پیرەمێرد لەمبارەیەوە دەڵێت:
| « | وەفایی کە لە پێشدا موفتی شیعرە جوانەکانی بووم، واڕێکەوت لە ماڵی خوایشا ھاوناڵە و ئەفغانی بووم، لە پاش حەج لە ڕێگەی حیجازدا مردو سەید ئەحمەدی خانەقا لەسەری بەند بوو، تا ناشتنی ڕەفیقی گریانی بووم | » |
.
لە پاش ئەوە سەید ئەحمەد ڕووەو عێراق دێت و حاجی تۆفیقیش دەچێتەوە بۆ تورکیا.[١٠] بەمشێوەیە تۆفیقی مەحموود ئاغا، لە تەمەنی ٣٢ ساڵیداو لە ھەڕەتی لاویدا، بوو بەحاجی تۆفیق. بەھۆی زیرەکی و ھۆشیاریی خۆیەوە، حاجی تۆفیق زوو دەچووە دڵەوە، ئەمەیان لەلایەک، لەلایەکی تریشەوە لە نووسین و داڕشتنی فارسیدا دەستێکی باڵای ھەبوو، لەبەر ئەوە عزەت پاشای نووسەری دەرباری شەھریاری لە ئەستەمبوڵ، بۆ وەڵامدانەوەی ئەو نامەیەی کە ناسرەدینی شای ئێران بۆ سوڵتان عەبدولحەمیدی ناردبوو، داوا لە حاجی تۆفیق دەکات بە فارسی وەڵامی سوڵتان بۆ شای ئێران بنووسێتەوە، وەڵامەکە ھێندە جوان دەبێت سەرنجی کاربەدەستانی دەرباری سوڵتان ڕادەکێشێت، بۆ پاداشتی ئەمە، لە ١٤ی ئەیلوولی ١٨٩٩ ئیرادەی سوڵتانی بۆ دەردەچێ. دەبێتە ئەندام لە ئەنجومەنی باڵادا لە ئەستەمبوڵ، ھەروەھا پلەی بەگێتیشی دەدرێتێ، ئەمجا ئیتر بەناوی حاجی تۆفیق بەگی مەحموود ئاغای ھەمزاغای مەسرەفەوە، لە دیوانی سوڵتانی و لە ڕەسمیاتدا ناودەبرا.[١٢] ھەر لەو ماوەیەدا بەھۆی عزەت پاشاوە لە ئەستەمبوڵ، لە کۆلێجی یاسا وەردەگیرێت و بڕوانامەی حقوق وەردەگرێت.[١٣]
گەنجێتی
دەستکاریشێخ مستەفای نەقیب کردوویەتی بە جێگری خۆی بۆ ڕاپەڕاندنی کارەکانی و ژیانێکی باش و لە باری بۆ گونجاند. لەسەر بانگھێشتی سوڵتان عەبدولحەمید، شێخ مستەفای نەقیب و شێخ سەعیدی حەفید، کاروانێک ڕێکدەخەن؛ لە ١٨٩٨ دەچن بۆ تورکیا، پیرەمێرد ھاوسەفەریان دەبێت. لە ١٨٩٩ شێخ سەعید و پیرەمێرد پێکەوە چوون بۆ حەج و لە گەڕانەوەیاندا بۆ ئەستەمبوڵ، سەید ئەحمەدی خانەقا و وەفاییی شاعیریشیان لەگەڵ دەبێ، وەفایی لە ڕێگا کۆچی دواییی کردووە.
لە ١٨٩٩ بە فەرمانی شاھانە دەبێت بە ئەندامی ئەنجومەنی بەرزی ئەستەمبوڵ. بەھۆی عیزەت پاشاوە لە ئەستەمبوڵ لە کۆلێژی یاسا دەخوێنێت، بڕوانامەی یاساناس وەردەگرێت. لە نێوان ساڵانی ١٩٠٥ تا ١٩٠٨ لە ئەستەمبوڵ بە کاری پارێزەری و گۆڤار و ڕۆژنامەوانییەوە خەریک بووە. لە ١٩٠٧دا بووە بە ئەندامی کۆمەڵەی کورد کە بە نھێنی پێکھاتبوو بە سەرۆکایەتیی شێخ عەبدولقادری شەمزینی.
حاجی تۆفیق کە زۆربەی تەمەنی گەنجێتی و ھەرزەکاری لە تورکیادا ڕابواردبوو و لەوێ ژنێکی ھێنابوو دوو کوڕی (بە ناوەکانی نەژاد و وەداد) لێ ھەبوو. لەو کاتەدا بنەماڵەکەی لە سلێمانییەوە دەست دەکەن بە نامەنووسین بۆی بەتایبەتی مستەفا سائیبی خوشکەزای گەلێ نامەی بۆناردوە و داوای گەڕانەوەیان لێکردوە بگەڕێتەوە بۆ کوردستان. بەھۆی شۆڕشی کورد لە تورکیا و تێکچوونی بار و بەھۆی ئەوەی کە پیرەمێرد خۆشی ئەندامی کۆمەڵەی کورد بوو لە ساڵی ١٩٢٣ پیرەمێرد، ژن و منداڵەکانی لە ئەستەمبوڵ بەجێ دەھێڵێت و لەڕێگەی سووریاوە بە شاری حەلەبدا دێتەوە بۆ بەغدا و لەوێوە دەگەڕێتەوە بۆ کوردستان.
لەو کاتەدا ڕۆژنامەی ژیانەوە لە سلێمانی دەردەچوو. ھەواڵی گەیشتنەوەی پیرەمێرد بە ھەواڵێک بڵاودەکاتەوە: «جەنابی تۆفیق بەگی مەحموود ئاغا کە بیست و سێ ساڵە لەوەتەن دوورکەوتووەتەوە، شەوی ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٢٥ تەشریفی ھاتەوە مەملەکەتەکەمان، بەقدومی ئەم زاتە زۆر مەسروور و خۆشحاڵە، بەناوی ھەموو خۆوڵاتییەکەوە بەخێرھاتنی دەکەین».[١٤]
گەڕانەوەی بۆ باشووری کوردستان
دەستکاریپیرەمێرد کە زۆربەی تەمەنی گەنجێتی و ھەرزەکاری لە تورکیادا بەسەر بردبوو و لەوێ ژنێکی ھێنابوو دوو کوڕی بە ناوەکانی (نەژاد و وەداد)ی ھەبوو. لەو کاتەدا بنەماڵەکەی لە سلێمانییەوە دەست دەکەن بە نامەنووسین بۆی بەتایبەتی مستەفا سائیبی خوشکەزای گەلێ نامەی بۆ ناردووە و داوای گەڕانەوەیان لێ کردووە کە بگەڕێتەوە بۆ کوردستان. بەھۆی شۆڕشی کورد لە تورکیا و تێکچوونی بار و بەھۆی ئەوەی کە پیرەمێرد خۆشی ئەندامی کۆمەڵەی کورد بوو لە ساڵی ١٩٢٣. پیرەمێرد ژن و منداڵەکانی لە ئەستەمبوڵ بەجێ دەھێڵێت و لە ڕێگەی سووریاوە بە شاری حەلەبدا دێتەوە بۆ بەغدا و لەوێوە دەگەڕێتەوە بۆ کوردستان.
لەو کاتەدا ڕۆژنامەی ژیانەوە لە سلێمانی دەردەچوو. ھەواڵی گەیشتنەوەی پیرەمێرد بە ھەواڵێک بڵاودەکاتەوە:
| « | جەنابی تۆفیق بەگی مەحموود ئاغا کە بیست و سێ ساڵە لە وەتەن دوورکەوتووەتەوە، شەوی ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٢٥ تەشریفی ھاتەوە مەملەکەتەکەمان، بە قدومی ئەم زاتە زۆر مەسروور و خۆشحاڵین، بەناوی ھەموو ھاووڵاتییەکەوە بەخێرھاتنی دەکەین. | » |
و پاش گەڕاندەوەی لە تورکیا، چەند ساڵێک لە شاری سلێمانیدا دەمێنێتەوە تا لە ساڵی ١٩٢٦دا لە مانگی کانوونی یەکەمدا، شارەوانی سلێمانی ڕۆژنامەی ژیان دەردەھێنێت بە سەرۆکایەتیی حسێن کازم و پیرەمێردیش دەکرێت بە سەرپەرشتکاری ڕۆژنامەکە. ھەروەھا کاتێک لە ساڵی ١٩٢٤دا دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی پاش ٢٥ ساڵ ژیان لە تورکیا وای چاوەڕوان دەکرد ئەو وڵاتەی لە ١٨٩٨ جێی ھێشتووە گۆڕابێت و لە بارودۆخێکی جیاواز و پێشکەوتوودا خۆی بنوێنێت، بەڵام بەداخەوە گۆڕان و بەرەو پێشچوونێکی ئەوتۆی تیادا بەدی نەکرد، لەگەڵ ئەمەشدا کە ئەو لە پلەوپایەی موتەسەڕیفی شاری ئەماسییەی تورکیاوە ھاتبۆوە، بەھیچ جۆرێک بەلای پایەبەرزی و کورسی وەزارەت و نوێنەرایەتی گەل و پلەی فەرمانبەری و میریدا نەچوو، کاری ڕۆژنامەوانی بە پێشتر و پێویستتر زانی، ئەم بڕوایەشی لە خۆیەوە نەھێنابوو، بەڵکو ئەنجامی تاقیکردنەوەیەکی سەختی درێژخایەن بوو لە ئەستەمبوڵ، لەو دەمەدا ئەستەمبوڵ قیبلەی ڕۆشنبیران و سەرچاوەی زانست و وێژە بوو، لەو شارە گەورەیەدا دوو جیھان بەیەک دەگەیشتن، جیھانی کۆن و دواکەوتووی ڕۆژھەڵات، و جیھانی نوێ و ڕاپەڕیوی ئەورووپا پیرەمێرد دەیویست ئەو بەرگی پێشکەوتن و گیانی ڕاپەڕینە شارستانییە بکاتە بەری وڵاتە دواکەوتووەکەی، لەبەر ئەوە خوێندەواری و فێربوونی خوێندنی بە مەرجی بنەڕەتی ئەو پێشکەوتنە دادەنا، زۆرجار دەینووسی کە میللەت تا خوێندەوار نەبێت ھەنگاوێک نانێت. ھەر لەبەر ئەمەش بوو کە لە قوتابخانەی زانستیدا دەوری ڕابەر و دامەزرێنەری بینی. لەلایەکی تریشەوە دەوری پێشڕەوی بینی لە کردنەوەی قوتابخانەی کچاندا لە سلێمانی و ھاندانی کۆمەڵانی خەڵک بۆ ناردنی کچەکانیان بۆ قوتابخانە. لە بەرامبەر ئەم کارەیدا تووشی گەلێ ھێرش و توانج بوو بەڵام دیسان کۆڵی نەئەدا، و گەرمتر و جوانتر شیعری بۆ کچان و قوتابخانەی کچان دەگوت؛ و لە ١٩٣٢، حسێن کازم کۆچی دوایی دەکات و پیرەمێرد دەکرێت بە بەڕێوبەری ئەو ڕۆژنامەیە، لە ساڵی ١٩٣٤دا چاپخانەکەی شارەوانی بە کرێ دەگرێت و مافی ڕۆژنامەی ژیان دەگۆڕێتە سەرخۆی. لە ساڵی ١٩٣٧دا لەگەڵ کاربەدەستانی شاری سلێمانیدا تێکدەچێت و چاپخانەکەی شارەوانی لێ دەسەندرێتەوە، بەڵام پیرەمێرد ھەر کۆڵنادات دەچێت خانووەکەی دەخاتە ڕەھنی بەڕێوبەرایەتیی «ھەتیوان»ەوە، مافی ڕۆژنامەیەکی نوێ بۆ خۆی وەردەگرێت و بەناوی ڕۆژنامەی ژینەوە دەری دەھێنێت و چاپخانەی ژین دادەمەزرێنێت.
مردن
دەستکاریپیرەمێرد تا دواھەناسەی ژیانی بە ڕۆژنامە و نووسینەوە خەریک بووە، تا لە ١٩ی حوزەیرانی ١٩٥٠، بەرامبەر بە ٤ی ڕەمەزانی ١٣٦٩ی کۆچی، لە شاری سلێمانی لە تەمەنی ٨٣ ساڵیدا بەھۆی نەخۆشیی شەکرە و نەخۆشیی گورچیلەوە کۆچی دواییی کرد. لەسەر خواستی خۆی لە گردی مامەیارە، ئەوەی جاران مەڵبەندی ئاھەنگگێڕانی جەژنی نەورۆزی بوو، بەرامبەر بە ئەرخەوانەکانی گردی سەیوان بووە، لەوێدا نێژراوە. قانع شاعیری کورد کە پێشتر لەگەڵ پیرەمێرددا پەیوەندیی ھەبووە، ھۆنراوەیەکی درێژی بە بۆنەی مردنی پیرەمێردەوە نووسیوە، کە لە دوای ناوبردنی ژمارەیەکی زۆر لە شاعیرانی کورد دێتە سەر باسی پیرەمێرد و شیوەنی مردنی ئەو.[١٥]
شیعر و پەخشان
دەستکاریپیرەمێرد لە بواری شیعردا دەستێکی باڵای ھەبووە و یەکێکە لەو شاعیرە دەگمەنانەی کورد کە سنووری لە نێوان شیعری کلاسیکی لاسایی دانەناوە، واتە لە نێوان کێش و قافیەی عەرووزی و سیلابی میللی، ئەمانەی تێکەڵ بە یەکتری کردووە. ئەمڕۆ شیعرێکی تازە بابەتی میللی داناوە و سبەینێ لە شیعرێکی دیکەیدا پێڕەوی بەحری عەرووزی و یەکێتی قافیەی کردووە.[١٦]
کێش و قافیە
دەستکاریشیعری عەرووزی دیوانی پیرەمێرد لە چل پارچە شیعر پێکھاتوون. ئەمە ژمارەیەکی کەم نییە لە ھەموو بەرھەمە شیعرییە ڕەسەنەکانی. بە زۆری شاعیر بەحری موزاریع و ھەزەج و ڕەمەلی بەکارھێناوە. تاکە تاکە بەحرەکانی موتەقاریب و ڕەجەز و موجتەس و خەفیفیش لە شیعریدا بەرچاو دەکەون.
پیرەمێرد لە بەکارھێنانی بەحرەکانی عەرووزدا دەوڵەمەندە. لە بابەت قافیەشەوە دیسانەوە داھێنانی زۆرە، بەوەی دەبوو یەکێتی قافیە لە شیعرە عەرووزییەکانیدا گەلێ زۆر بن، کەچی ئەو بە پێچەوانەوە زۆربەی شیعرە عەرووزییەکانی لە ڕووی قافیەوە جووت قافیەن (مەسنەوی) (اا ب ب ج ج…) کەچی بە ڕاستی جووت قافیە بۆ شیعری میللی کێشی خۆماڵی بەکاردێ، بەڵام پیرەمێرد ئەم ڕچەی شکاندووە. دیارە ئەو بە تەنیا داھێنەری ئەم نوێگەرییە نییە، بەڵام ئەوە ھەیە شاعیرانی کلاسیکی دیکەی کورد زۆر کەمتر قافیەی مەسنەوییان بۆ شیعری بەحری عەرووزی بەکارھێناوە.
ھەرچی بەشەکەی دیکەی بەرھەمی پیرەمێرد کێشی خۆماڵی، بەشی زۆری شیعری لەم بابەتەن. شاعیر ھەموو کێشە خۆماڵییە میللییەکانی کە لە دیالێکتی گۆرانی بەکاردێن لە شیعریدا بەکاری ھێناون. بەزۆری کێشە سووکەکانی بەکارھێناوە وەکو حەوت و ھەشت و دە بڕگەیی. زۆرترین لەم بابەتانە دە بڕگەیییە، وەستانیان لە ناوەڕاست دایە (٥+٥). لە ڕووی قافیەشەوە دیارە ھەموو ئەو شیعرانە جووت قافیە (مەسنەوی) ن.[١٧]
زمان
دەستکاریلە بابەتی زمانی نووسینەکانی پیرەمێردەوە (شیعر و پەخشان) دەڵێی بۆ ماوەی زیاتر لە چارەکە سەدەیەک لە ناو کۆمەڵی تورکی عوسمانی نەژیاوە. ھیچ جۆرە تارمایییەکی زمانی تورکی لە بەرھەمیدا بەدی ناکرێ. ئەمە کارێکی یەکجار باشە بۆ خاوێنی زمانی نووسین، بەڵام ئەگەر کاریگەرێتی بەجێی زمانی تورکی عوسمانی لە شیعری پیرەمێرددا بەرچاو بکەوتایە ڕەنگ ھەبوو ھەست بە دیمەنی تازەگەرییەک لەو شیعرانەدا بکرایە.[١٨]
ھەرچۆنێ بێ زمانی ئەدەبیی پیرەمێرد کوردییەکی پاکی ڕەسەنی میللییانەی ناو خەڵکی کوردەوارییە. ئەگەر ھەندێ جار ھەست بە قورسی وشەیەک بکرێ بە تایبەتی (ناو) بە حسابی دەستووری زمان لەبەر ئەوەیە خوێنەر ئاگاداری وشەکە نییە، زمانی کوردی بە تایبەتی لە دەشتودەر و گوند و دێھاتی دوور لە شار زۆر فراوانە.[١٨]
ژیانی ھونەری و کارکردن
دەستکاریکارکردن لە حکوومەتدا
دەستکاریپیرەمێرد چەندینجار چەندین پلە و پایەی لە ناو حکوومەتدا وەرگرتووە، ھەندێک لەو پۆستانە بریتین لە:
- لە ئەیلوولی ١٩٠٩ دا بووە قائیمقامی چۆڵەمێرگ.
- لە نیسانی ١٩١٢ دا بووە قائیمقامی قەرەمورسل.
- لە شوباتی ١٩١٥ دا بووە بە قائیمقامی بالاوا.
- لە ئەیلوولی ١٩١٦ دا بووە بە قائیمقامی بیت الشباب.
- لە مارتی ١٩١٧ دا بووە بە قائیمقامی گموش کوی. لە ھەمان ساڵدا بە ھەمان پلە چووەتە ئیتەپازاری، ھەگەلی ئوتە کە دوورگەیەکی خۆش و ناوداری تورکیایە.
- لە نیسانی ١٩١٨ دا بووە بە پارێزگاری (موتەسەڕیف) شاری ئاماسیا لە تورکیا، تاکوو ساڵی ١٩٢٣ لەوێ بووە.
ڕۆژنامەوانی
دەستکاریپیرەمێرد لە ساڵەکانی یەکەمی گەیشتنی بە تورکیا و ھەر لەو کاتەوە کە ئەندامی مەجلیسی عالی ئەستەمبوڵ و خوێندکاری کۆلیژی یاسا بووە، دەستی کردووە بە نووسین و وەرگێڕانی شیعر و وتار و زیندووکردنەوەی وێژەی کوردی و ناساندنی بەو جیھانە نوێیە. لە چەندین گۆڤار و ڕۆژنامەدا یا خاوەن و سەرنووسەر بووە یاخود لە دەستەی نووسەراندا بووە و نووسەرێکی چالاک بووە.
کاتێک لە ساڵی ١٩٢٤دا دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی پاش ٢٥ ساڵ ژیان لە تورکیا،[١٩] وای چاوەڕواندەکرد ئەو وڵاتەی لە ١٨٩٨ جێی ھێشتووە گۆڕابێت و لە بارودۆخێکی جیاواز و پێشکەوتوودا خۆی بنوێنێت، بەڵام بەداخەوە گۆڕان و بەرەو پێشچوونێکی ئەوتۆی تیادا بەدی نەکرد، لەگەڵ ئەمەشدا کە ئەو لە پلە و پایەی موتەسەڕیفی شاری ئەماسییەی تورکیاوە ھاتبۆوە، بە ھیچ جۆرێک بە لای پایەبەرزی و کورسی وەزارەت و نوێنەرایەتی گەل و پلەی فەرمانبەری میریدا نەچوو، ڕۆژنامەی بە پێشتر و پێویستتر زانی، ئەم بڕوایەشی لە خۆیەوە نەھێنابوو، بەڵکو ئەنجامی تاقیکردنەوەیەکی سەختی درێژخایەن بوو لە ئەستەمبوڵ، لەو دەمەدا ئەستەمبوڵ قیبلەی ڕۆشنبیران و سەرچاوەی زانست و ئەدەب بوو، لەو شارە گەورەیەدا دوو جیھان بە یەک دەگەیشتن، جیھانی کۆن و دواکەوتووی ڕۆژھەڵات، و جیھانی نوێ و ڕاپەڕیوی ئەورووپا.[٢٠] پیرەمێرد دەیویست ئەو بەرگی پێشکەوتن و گیانی ڕاپەڕینە شارستانییە بکاتە بەری وڵاتە دواکەوتووەکەی، لەبەر ئەوە خوێندەواری و فێربوونی خوێندنی بە مەرجی بنەڕەتی ئەو پێشکەوتنە دادەنا، زۆرجار دەینووسی کە (میللەت تا خوێندەوار نەبێت ھەنگاوێک نانێت). ھەر لەبەر ئەمەش بوو کە لە قوتابخانەی زانستیدا دەوری ڕابەر و دامەزرێنەری بینی. لەلایەکی تریشەوە دەوری پێشڕەوی بینی لە کردنەوەی قوتابخانەی کچاندا لە سلێمانی و ھاندانی کۆمەڵانی خەڵک بۆ ناردنی کچەکانیان بۆ قوتابخانە. لە بەرامبەر ئەم کارەیدا تووشی گەلێ ھێرش و توانج بوو بەڵام دیسان کۆڵی نەئەدا و گەرمتر و جوانتر شیعری بۆ کچان و قوتابخانەی کچان دەگوت.
پاش گەڕاندەوەی لە تورکیا، چەند ساڵێک لە شاری سلێمانیدا دەمێنێتەوە بەبێ ئەوەی توخنی کاری میری بکەوێت، لە ساڵی ١٩٢٦دا لە مانگی کانوونی یەکەمدا شارەوانی سلێمانی ڕۆژنامەی ژیان دەردەھێنێت بە سەرۆکایەتی حسێن کازم و پیرەمێردیش دەکرێت بە سەرپەرشتکاری ڕۆژنامەکە. لە ساڵی ١٩٣٢ دا حسێن کازم کۆچی دوایی دەکات و پیرەمێرد دەکرێت بە بەڕێوبەری ئەو ڕۆژنامەیە، لە ساڵی ١٩٣٤دا چاپخانەکەی شارەوانی بەکرێ دەگرێت و مافی ڕۆژنامەی ژیان دەگۆڕێتە سەرخۆی. لە ساڵی ١٩٣٧ دا لەگەڵ کاربەدەستانی شاری سلێمانیدا تێکدەچێت و چاپخانەکەی شارەوانی لێدەسەندرێتەوە، بەڵام پیرەمێرد ھەر کۆڵنادات دەچێت خانووەکەی دەخاتە ڕەھنی بەڕیوبەرایەتی «ھەتیوان»ەوە، مافی ڕۆژنامەیەکی نوێ بۆ خۆی وەردەگرێت و بە ناوی ڕۆژنامەی ژینەوە دەری دەھێنێت و چاپخانەی ژینی دادەمەزرێنێت.
لەو ڕۆژنامە و بڵاوکراوانەی کە پیرەمێرد بەشداری تیا کردوون
دەستکاری| ناوی ڕۆژنامە | زانیاری دەربارەی ڕۆژنامە | ئەرکی پیرەمێرد |
|---|---|---|
| ڕۆژنامەی ڕەسملی کاتب | لە ئەستەنبوڵ دەردەچوو | خاوەنی ئیمتیاز پیرەمێرد بوو. |
| ڕۆژنامەی کورد تەعاون و ترقی غزەتەسی | بە دوو زمانی کوردی و تورکی لە ئەستەنبوڵ دەردەچوو، لە ٩ی تشرینی دووەمی ١٩٠٨ تاکوو حوزەیرانی ١٩٠٩ بەردەوام بووە و سەرنووسەرەکەی ئەحمەد جەمیل پاشا بووە. لەو دەمەدا دەنگی کۆمەڵەی کورد بووە کە شێخ عەبدولقادری شەمزینی سەرۆکی بووە. | پیرەمێرد خاوەنی ئیمتیاز بووە |
| ڕۆژنامەی مسەوڕ موحیت (مصور محیط) | پیرەمێرد لەگەڵ فایق سەبری بەگ دەری دەکرد. | خاوەن |
| گۆڤاری ژین | لە ئەستەمبوڵ لە ساڵانی ١٩١٨ و ١٩١٩ بە دوو زمانی کوردی و تورکی دەرچووە. | پیرەمێرد لە زۆربەی ژمارەکانیدا شیعر و نووسین و وەرگێڕانی ھەیە. |
| ڕۆژنامەی شەمس | لە تاران دەردەچوو و ئەم ڕۆژنامەیە سەید حسێنی ئێرانی خاوەنی بوو. | ئەو کاتەی لە تورکیا بوو زۆر جار شیعر و نووسینی دەنارد بۆ تاران بۆ بڵاوکردنەوە.[٢١] |
| ڕۆژنامەی ژین | کە خۆی لە سلێمانی چاپی دەکرد. وەک درێژکراوەیەکی ڕۆژنامەی ژیان. ڕۆژنامەی ژین ٥٥٣ ژمارەی لێ چاپکرا. یەکەم ژمارەکەی لە ١٩٣٩دا دەرکرد و تا کۆچی دوایی کرد لە ١٩٥٠ دا بەردەوامبوو و بە ژمارە ١٠١٥ی گەیاند. دوای خۆیشی جەمیل سائیب و نووری ئەمین بەگ و گۆران و ئەحمەد زرنگ بەردەوام بوون تا ساڵی ١٩٦٣ گەیاندیانە ژمارەی کۆتایی (١٧١٤). ئەمڕۆکە بنکەی ژین لە سلێمانی لە ھەوڵی دەرکردنی گۆڤارێکدان بەناوی گۆڤاری ژین[٢٢] | خاوەن ئیمتیاز |
بەدەر لەوانەی سەرەوە، پیرەمێرد لە گەلێک بڵاوکراوەی تردا دەستڕەنگینی خۆی لە نووسیندا نیشانداوە و چالاک بووە لەوانە:
- گۆڤاری فەرھەنگ و ڕۆژنامەی «شفق سرخ» کە لە تاران دەردەچوون، پیرەمێرد دەڵێت: «ھەمیشە من لە ئەستەنبوڵەوە مەقالەو شیعرم بۆ دەناردن».[٢١]
- زۆرجار سەروتاری بۆ ڕۆژنامەی «ئیقدام» و «حوڕییەت» دەنووسی.
- گۆڤاری ئیجتیھاد لە ئەستەنبوڵ لە ساڵەکانی ١٩٠٤–١٩١٢ لەلایەن عەبدوڵڵا جەودەتەوە دەردەچوو. پیرەمێرد بەرھەمی خۆی تیا بڵاوکردووەتەوە.[٢٣] لەمبارەیەوە دەڵێت: «عەبدوڵلا جەودەت» لەپاش مەشروتییەت کە لە ئەورووپاوە ھاتەوە، لە ئەستەمبوڵ بوو، زۆرتر لەھەموو کەس من لە خزمەتیا بووم، خۆم و نەژادی کوڕم بە (نەزم و نەسر) لە مجەلەکەیدا خزمەتمان ھەیە».
- لە ڕۆژنامەی «ترجماتی حقیقت»ی مامۆستا موعەلیم ناجی کە لە تورکیا دەردەچوو شیعری بڵاوکردووەتەوە.
- شیعر و نووسینی ناردوە بۆ ڕۆژنامەی تان کە لە پاریس دەردەچوو، بەھۆی داوود حەیدەری کوڕی ئیبراھیم حەیدەرییەوە، کە لە دەرچووانی خوێندنی باڵای فەڕەنسا بوو.
جەژنی نەورۆز
دەستکاریجگە لە کاری ڕۆژنامەوانی، یەکێکی دیکە لەو بابەتانەی کە پیرەمێرد گرنگییەکی زۆری پێ داوە نەورۆز بووە، بەل ای پیرەمێردەوە نەورۆز تەنھا کردنەوەی ئاھەنگێک و گێڕانی ئاھەنگ نەبووە، بەڵکو شتێکی لەوە گەورەتر بووە، لای ئەو ھاوکێشەی مەرگ و ژیانەوەی وەرگرتووە، لەلایەکەوە سروشتی مردوو ژیاوەتەوە، لەلایەکی تریشەوە ڕەمزی شۆڕش و ڕزگاربوونی گەل بووە.[٢٤]
کاری شانۆیی
دەستکاریپیرەمێرد پشت بەو ڕۆشنبیری و زانیاری و گەڕان و پشکنینەی لە تورکیا دەستی کەوتبوو، ویستی بزووتنەوەی شانۆیی بە تایبەتی لە سلێمانیدا پەرە پێ بدات، بەھۆی کۆمەڵەی زانستییەوە چەند شانۆ نامەیەکی خۆی پێشکەش کرد، و لە ڕۆژنامەکەیدا جێگای تایبەتی بۆ باسکردن و پێدا ھەڵگوتنی ئەم شانۆگەریانە تەرخان کردبوو. شانۆگەری مەم و زین و مەحموود ئاغای شیوەکەلێ و شەریف ھەمەوەندی نووسی و ھەریەکەیان لە کاتی خۆیدا پیێشکەش کران زۆرجار دەسکەوتی ئەم شانۆگەرییانەی بەسەر قوتابی ھەژار و خەڵکی دەستکورتدا دابەش دەکرد، گەلێ جار باسی بایەخ و گرنگی شانۆی نووسیوە لە ژیانی کۆمەلگادا، بە تایبەتی لە کۆمەڵگای دواکەوتوو و نەخوێندەواردا.
بەرھەمەکان
دەستکاری
جگە لە جێدەستی لە ڕۆژنامەگری کوردیدا، پیرەمێرد خاوەنی دیوانێکی شیعرییە، کە چەندین جۆر و بواری شیعری تیا بەدی دەکرێت؛ کۆمەڵایەتی، فەلسەفە، ڕامیاری و ھتد[٢٥] بەرھەمەکانی بەناوی «حاجی تۆفیق بەگ»ەوە بڵاودەبوەوە، کاتێک کە پیرەمێرد لە تورکیاوە دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی، تەمەنی بەرەو پیربوون دەچێت، کە ساڵی ١٩٣٢ شیعری «بەیانی بوو لەخەو ھەستام» بڵاودەکاتەوە، بۆ یەکەمجار نازناوی پیرەمێرد بۆخۆی ھەڵدەبژێرێت و دەینووسێت،[٢٦] لەوەبەدواوە بە پیرەمێرد دەناسرێت؛ کە لە تورکیا بوو بەناوی جیاجیا شتی بڵاوکردووەتەوە: سلیمانیەلی توفیق، س. ت، سلیمانیەلی مەحموود نەژاد، سلیمانیەلی م. نەژاد تۆفیق، م. م، سلیمانیەلی وداد، اسماعیل وداد.
پیرەمێرد خۆی لەیاداشتەکانیدا باسی دەکات و بە بەرھەم و کاری ئەدەبیش ساخ بووەتەوە، کە بەچاکی زمانی تورکی و فارسی و عەرەبی زانیوە. لە نووسینی فارسیدا دەستێکی زۆر باڵای ھەبووە وەکو دەڵێن لەو دەمەی خۆیدا مەگەر تەنیا سلێمان بەگی باوکی گۆران، لە ئاستی پیرەمێرد لە فارسیدا شارەزایی بوبێت. خوێندنی ئەو کاتەی پیرەمێرد لە کوردستاندا زیاتر فارسی بووە و تێکەڵ بوونی تورکیش لە کوردستاندا بەھۆی دەوڵەتی عوسمانی و کار و فرمانی ڕەسمییەوە و مانەوەی پیرەمێرد ٢٥ ساڵ لە تورکیا، و ئەو نووسین و شیعرانەی بەتورکی بڵاوی کردونەتەوە.[٢٧]
کتێب و چاپکراوەکان
دەستکاریپیرمێرد خاوەنی چەند کتێبێکە، لەو کتێبە چاپکراوانەش:[٢٨]
- دیوانی مەولەوی (ئەسڵ و ڕۆح)، ساڵی ١٩٣٥ لەچاپخانەی خۆی بە دوو بەرگ لەچاپی داون.
- چیرۆکی مەم و زین
- دونزە سوارەی مەریوان، ١٩٣٥
- کتێبی پەندی پێشینان، ١٩٣٦
- چیرۆکی محمود ئاغای شێوەکەل، ١٩٤٢
- گاڵتەوگەپ ساڵی ١٩٤٧، بریتییە لە ھەندێک ڕووداوی خۆشی ناو کۆمەڵی کوردەواری، ھەم بۆ پێکەنین و ھەم بۆ پەند وەرگرتنە.
- دیوانی مەولانا خالیدی نەقشبەندی - بەزنجیرە لە ڕۆژنامەکەیدا بڵاوی دەکردەوە.
- شیعرەکانی وەلی دێوانە و بێسارانی، ئەوی دەستی کەوتبێ، لە ھەورامییەوە کردوویە بە شێوەی سلێمانی.
- شیعری گەلێ لەشاعیرانی ھەورامان و زەنگەنەی بە شێوەزاری سلێمانی بڵاوکردووەتەوە وەک: شەفیع، مەلا وەلەدخان، مەجزوب، فخرالعلما، مەلای جەباری، عەبدوڵلابەگی زەنگەنە و ھتد.
- زنجیرە وتارێک دەربارەی مێژووی میرنشینی بابان و خیڵ و تیرەکانی جاف، و گەلێک ڕووداوی مێژوویی گرنگ.
لەو کتێبانەی وەریگێڕاونەتە سەر زمانی کورد:
- گەشتی ھۆنەرمەندێک لە جیھاندا
- ڕۆمانی کەمانجەژەن، ١٩٤٢، لە تورکییەوە کردویەتی بە کوردی.
- پەندەکانی پیرەمێرد
کاکەی فەلاح پاش وەرگرتنی مۆڵەت لە کەسوکاری پیرەمێرد، ھەندێک لەم کتێبانەی سەرلەنوێ لە چاپدایەوە.[٢٩]
شیعرەکان
دەستکاریفرمێسکی نھێنی بۆ چارەنووسی کورد
دەستکاریلە سەردەمی ژیانی پیرەمێرددا کارەساتی زۆر ڕوویانداوە و بوون بە مایەی غەم و پەژارە بۆ شاعیر، لە ئەنجامدا زنجیرەیەک شیعری ڕۆمانتیکی - سیمبۆلییانەی ھێناوەتە بەرھەم. لە ساڵی ١٩٢٥ لە دوای لە سێدارەدانی شێخ سەعیدی پیران و شێخ عەبدولقادری نەقشبەندی لە دیاربەکر، پیرەمێرد ئەم شیعرەی وتووە:[٣٠]
| ھاتن شەھیدەکان بە جلی سووری خوێنەوە | دایکی وەتەن دە ھەڵسە سڵاویان بسێنەوە | |
| شێخ قادرە لە پێشەوە سەرقافڵەی ئەوان | چەن جوانە خوێن و ڕیشی سپی پیر و نەوجەوان | |
| سەیری ئەمانە کە کە ھەموو کوردی سەف شکەن | ڕووحیان فیدا ئەکرد و ئەیان وت بژی وەتەن | |
| قوربانی تۆن بەڕێز کە تۆ غەم لەبەر نەبی | بۆ ئێمە مردنە ئەگەر ئازادە سەر نەبی | |
| مەگری و مەناڵە با بە خەفەت دڵ شکست نەبن | نەختێ لە لات ئەمێننەوە و بۆ بەھەشت ئەچن | |
| تۆخوا لە باتی ئێمە بە چاوێکی ڕوونەوە | فەرموو کە خوا ئەزانێ لە بیرمان نەچوونەوە | |
| ئاخۆ لە فرسەتێکی ترا بەختیار ئەبین | ئێمەش وەکو ئەوان لە دڵی میللەتا ئەبین | |
| من وام ئەوێ کە حەشر ئەکرێم خوێن بە بەرگەوە | بەو عەشقی میللییەوە و بە کزەی سۆزی جەرگەوە | |
| ئەو ئاگرەی لە دڵمەوە بەربێتەوە کفنەکەم | تا دوژمنم نەکا بەزوغاڵ شەرتە پف نەکەم |
پەندەکان
دەستکاریپیرەمێرد خاوەنی کۆمەڵێک پەندە کە لە پەندی پێشینانی کوردییەوە ھەڵقوڵاون و لە ناو ھۆنراوەکانیدا ھۆنیونییەتەوە، کەژمارەیان دەگاتە ٤٨٠٠ پەند، زۆربەی پەندەکانی ڕۆژانە دەینووسی و لە ڕۆژنامەی ژیندا بڵاوی دەکردنەوە، پاش مردنی خۆی، کاکەی فەلاح کۆی کردوونەتەوە و ڕێکیخستوون و لە دووتوێی کتێبێکدا چاپکراون.[٣١]
نموونەی پارچەیەک لە پەندەکانی پیرەمێرد:
| وتیان بە ڕێوی شاھیدت کێیە؟ | وتی کلکی خۆم، باوەڕم پێیە | |
| حەزدەکەی دوور بی لە گێرە و کێشە | بەقەد بەڕەی خۆت پێ ڕابکێشە | |
| بەسمان بەسەردا لێدە گیزو فیز | پێوەدان خۆشە نەوەک ویزەویز | |
| لە شارو لادێ ئەم نەقڵە باوە | گیای شین بە جێگای سەختەوە ماوە | |
| شەڕنەکەر پیشەی زوو دانیشتنە | بەردی زل بەڵگەی نەھاویشتنە | |
| ئاو بتبا مەچۆ سەر پردی نامەرد | چش با بخنکێی بە سەد ئێش و دەرد | |
| وتیان پشیلە، گووت بە دەرمانە | دایپۆشی بە خۆڵ ئەو بێویژدانە | |
| شوێن بۆ سەر پیشەی خۆی دەچێتەوە | گیا لەسەر پنجی خۆی دەڕوێتەوە | |
| قەل ئەڵێن لاسای کەوی کردەوە | ڕۆینەکەی خۆیشی لەبیر بردەوە | |
| مەشھورە بزن بۆ تاقە شەوێ | جێگای خۆش دەکا لە کوێ وەرکەوێ | |
| ناشکوری مەکە بەم بەشە کاکە | لە قوڕ ئەوەندە تۆز ھەستێ چاکە | |
| زۆر گوڕتان خوارد و بازێکتان نەدا | بۆیە باوەڕتان پێناکەین بە خوا. |
| ئمڕۆ بە کەڵکە تۆ بە دۆست دەرچی | پاش لێزمە و باران کەپەنک بۆچی. | |
| مادام دنیایە و ئەمانەی تیایە | پیاوی دنیایی لە برەودایە. | |
| کە قەلەڕەشمان ڕێ نیشاندەر بێ | ئەبێ گەورەمان ھەر دەربەدەر بێ. | |
| ئەمە دووجارە ئەکەوینە چاڵ | زەرە دەبینین بە ماڵ و مناڵ. | |
| ھێشتا پیاوی چاک لێک ناکەینەوە | گرەو لە پیاوی بەد نابەینەوە. | |
| ناوەجاخ بێنە بیخەرە سەر کار | لە پێشدا برای خۆی ئەدا لە دار. | |
| سوحبەتی نادان تاڵ ڕابواردنە | لە دوای کەر ڕۆیین تەرس بۆن کردنە. | |
| مەیەڵن نەفام دەنگی دەربێنێ | سەگی ھەڵەوەڕ دزتان بۆ دێنێ. | |
| شێخ ئەڵێ: ئاگام لە عەرش و قورشە | کێت دیوە بە دۆی خۆی بڵێ ترشە. | |
| سەبری عاشق و پارەی دەست بڵاو | قەرار ناگرن بیشیان خەیتە داو. | |
| ئەوی بە ھێزی قۆڵی ئەنازێ | زوو پەکی ئەخا سەختی ھەورازێ. | |
| بە ڕێسی خەڵکی بۆچ ئەڵێی: پەتە | زوبانت بێڵێ سەرت ڕەحەتە. | |
| پیاوی زۆربڵێ بۆ دۆزەخ بەرە | لەوێشدا ئەڵێ: دارەکەی تەڕە. | |
| ئاگری درۆزن ساتێک ئەگڕێ | بەڕە ھەر لە لای تەنکی ئەدڕێ. |
| ئەم قەومە وەکو مەڕی بێ زمان | دوای ھەرکەسێ کەوت نەیبردە ناوڕان. | |
| وا دامەنیشە تەمەڵ و بەتاڵ | تا نەگری مەمک نادەن بە مناڵ. | |
| شوان دەڵێ شوانین پێئیفتیخارە | نان چنینەوەی لا عەیب و عارە | |
| پەسەندتربوو چ ئێستاو چ زوو | ڕێوی گەڕیدە لەشێری نووستوو | |
| پشیلە دەمی بۆدووگ نەدەچوو | دەیگووت چەندسوێرە، پێم ناخورێ پەکوو | |
| ڕوبەڕو دەبی ڵەگەڵ ژینی تاڵ | چ ونکی بەخەیاڵ کەس نەبووە بە ماڵ | |
| پیاو کارێ بکا کە پێی بووە ستێ | دووشوتی ھەڵ ناگیرێ بەتەنھادەستێ | |
| خۆت لێنەگۆڕێ گەر بوویتە گەورە | مەشھوورە دنیا بە پێچو دەورە | |
| کێ باسی خەڵکی کرد بەلاتەوە | بۆئەوان قسەی تۆش ئەباتەوە | |
| ئەوکەسە دۆستی گیانی گیانییە | ھاوڕێی نەبونی و لێقەو ماویتە | |
| ھەڵەو لەبیرچوون جاروبارێکە | دەڵێن ھەر ئەقڵەولەخەسارێکە | |
| سابێ سکی خۆت مەدڕە لەداخا | کێ مرد و کێ ماوە لە و جاخا |
وەسێتنامە
دەستکاریپیرەمێرد لە پێش مردنی وەسێتنامەیەکی نووسیوە کە ئەمە دەقەکەیەتی:[٣٢]
| « | ئەمجارە دەمرم، لە مردن ناترسم، ژیانێکی باش و عومرێکی درێژم ڕابوورد، گەلێ شاران و وڵاتان گەڕاوم، گەورە و پادشاھانم دیوە، تاڵی و سوێری زۆرم چەشتووە، بە نیوە خوێندەواری لە سلێمانی دەرچووم و خوێندنێکی بەرزم ھێنایەوە، بە سەربەرزیی دەزانم کە لە ڕێی باوەڕی خۆمدا حەپس و زیندانێکی زۆرم دیوە. لەم وڵاتەدا دوو چاوم ھەبووە، یەکێ زانستی و یەکێ ژین، ئێستا کە ئیتر لەوانەیە کەڵکی خزمەتم پێوە نەمێنێ و ببم بە بار بەسەر خەڵکەوە، ڕوو دەکەمە قاپی ئەبەدی، ڕوو دەکەمە قاپی ئەبەدی بەبێ ئەوەی کە ماڵی کەسم خواردبێ، موحتاجی کەس بووبێتم، ھیچم پاشەکەوت نەکردووە، ھیچیشم لە دوا بەجێ نەماوە، چاوم لە دوای خۆم نییە، خۆم بە ئاخر خێر دەزانم، ھەرچەندە یەکانە ھیوام ئەوە بوو کە ببینم قەوم و میللەتەکەم پلەیەک لەمە بەرزتر و خوێندەوارتر و پێگەشتووتربن، بوو بەگرێ و لەدڵما و نەمدی، لەگەڵ ئەوەشدا بەختیارم، چونکە بۆم دەرکەوت کە قەوم و میللەتەکەم لە پێشکەوتنان و ھەموو جۆرە توانا و قابیلییەتێکیان تێدایە، ئامۆژگاریم ئەوەیە بخوێنن، کوڕ و کچ تا خوێندەوار نەبن بێسوودە، ھەموو شت بە عیلم و فەنەوەیە وەکو وتومە:
«لای من بە خوێندەوارییە، ئاە خوێندەوارییە/ ھەر میللەتێ کە فەنی نەبێ دەردی کارییە/ ئاخ خۆزگە خوێندنیش وەک من ئارەزوو ئەکەم/ بیبینم و نەبێتە گرێی قورسی کفنەکەم» ئامۆژگاریم ئەوەیە بە شوێن ماددە مەکەون، دنیا زۆر بە گران مەگرن، تا دەتوانن خزمەتی ڕاست و بێ موقابیلی قەوم و زمان و وڵاتەکەتان بکەن و دەستی داماوان بگرن و لە دین لامەدەن، خوا و پێغەمبەری خۆتان بناسن و ڕەوشتتان پاک و خاوێن بێ. ئامۆژگاریم ئەوەیە چاپخانەکە مەفەوتێنن، ئەم قەلەندەرخانەیە تێکمەدەن، ئەو یەک دوو کەسانەی ئەم بەینە لەم قەلەندەرخانەیەدا خۆیان داوەتە پەنای من، بێ نازیان مەکەن حەقیان بەسەرمەوەیە. ڕۆژنامەکەش لەدەست مەدەن، چاپخانەکە ئیش پێبکەن، چونکە لەلایەکەوە ناکوژێتەوە و خزمەتی پێ دەکرێت، لەلایەکی تریشەوە ئەو جیھەتەی من یارمەتیم داون، بەڵکو بەھۆی ئیشکردنی چاپخانەکەوە ئەو یارمەتییەیان لێ نەبڕێت. ئامۆژگاریم ئەوەیە کە شیعر و نووسینەکانم کۆکرایەوە مەیفەوتێنن، ئیستیفادەی لێ دەکرێت، ئامۆژگاریم ئەوەیە لە گردی مامەیارە بمنێژن، بۆم مەگرین، ئەگەر زۆر بیرتان کردم جارجارە سەرم لێدەن، فائق ئەم ئامۆژگاریانەم بۆ تۆیە و بۆ ئەو کەسانەیە کە بە تەنگمەوەن. |
» |
میرات
دەستکاریپیرەمێرد جگە لە ھۆنراوە نووسین و ڕۆژنامەگەری کۆمەڵێک وەرگێڕانی شێعری کردووە کە ڕەنگدانەوەیەکی گرنگی لە کۆمەڵگای سۆرانی زماندا بووە. ھەروەھا پیرەمێرد یەکێک لەو کەسانە بووە کە زۆر جەختی لەسەر جێژنی نەورۆز کردووەتەوە و ھەموو ساڵێک نەورۆزی پیرۆز کردووە.[٣٣] ھۆنراوەی نەورۆزی یەکێک لە میراتانەیە کە لە کۆمەڵگای کوردەواریدا بە جێی ھێشتووە.
ھۆنراوەی نەورۆز
دەستکارینەورۆز لە شیعرە ھەرە بەناوبانگەکانی پیرەمێردە کە لە ئازاری ١٩٤٨دا وتوویەتی.
| ئەم ڕۆژی ساڵی تازەیە نەورۆز ھاتەوە | جەژنێکی کۆنی کوردە بە خۆشی و بە ھاتەوە | |
| چەند ساڵ گوڵی ھیوای ئێمە پێپەست بوو تاکو پار | ھەر خوێنی لاوەکان بوو گوڵی ئاڵی نەوبەھار | |
| ئەو ڕەنگە سوورە بوو کە لە ئاسۆی بڵندی کورد | مژدەی بەیانی بۆ گەلی دوور و نزیک ئەبرد | |
| نەورۆز بوو ئاگرێکی وەھای خستە جەرگەوە | لاوان بە عەشق ئەچوون بە بەرەو پیری مەرگەوە | |
| وا ڕۆژھەڵات، لە بەندەنی بەرزی وڵاتەوە | خوێنی شەھیدە ڕەنگی شەفەق شەوق ئەداتەوە | |
| تا ئێستە ڕووی نەداوە لە تاریخی میللەتا | قەڵغانی گوللە سنگی کچان بێ لە ھەڵمەتا | |
| پێی ناوێ بۆ شەھیدی وەتەن شیوەن و گرین | نامرن ئەوانە وا لە دڵی میللەتا ئەژین |
ئەمانەش ببینە
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ کتێب: مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگ: بەرگی پێنجەم نووسەر: دکتۆر مارف خەزنەدار، لاپەڕە: ٩٥ چاپ: چاپی یەکەم، ھەولێر، ٢٠٠٥
- ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٩ی ئابی ٢٠١٥ ھێنراوە.
{{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی|deadurl=چاوپۆشیی لێ کرا (|url-status=پێشنیار کراوە) (یارمەتی) ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ یرەمێرد و پێداچوونەوەیەکی ژیان و بەرھەمەکانی، کۆکردنەوەو لێکۆڵینەوەی: ئومێد ئاشنا، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، بەرگی یەکەم، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، ھەولێر، ٢٠٠١ لا١٠
- ^ دیوانی پیرەمێرد، کۆکردنەوەو ساغکردنەوەو بەراوردکردن و ئامادەکردن و پەراوێز بۆ نووسین: فایەق ھۆشیار، مستەفا ساڵح کەریم، ئەحمەد زرنگ مستەفا، محمد نوری تۆفیق، محمد ئەحمد محمد، لا 11.
- ^ دیوانی پیرەمێردی نەمر، محەممەد ڕەسوڵا ھاوار، چاپی یەکەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی ٢٠٠٧ لا ١٧.
- ^ دیوانی پیرەمێرد، کۆکردنەوەو ساغکردنەوەو بەراوردکردن و ئامادەکردن و پەراوێز بۆ نووسین: فایەق ھۆشیار، مستەفا ساڵح کەریم، ئەحمەد زرنگ مستەفا، محمد نوری تۆفیق، محمد ئەحمد محمد، لا١٠.
- ^ ئ ا دیوانی پیرەمێردی نەمر، محەممەد ڕەسوڵا ھاوار، چاپی یەکەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی ٢٠٠٧ لا ١٨.
- ^ ئ ا پیرەمێرد و پێداچوونەوەیەکی ژیان و بەرھەمەکانی، کۆکردنەوەو لێکۆڵینەوەی: ئومێد ئاشنا، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، بەرگی یەکەم، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، ھەولێر، ٢٠٠١ لا٤٩.
- ^ ئ ا ١دیوانی پیرەمێرد، کۆکردنەوەو ساغکردنەوەو بەراوردکردن و ئامادەکردن و پەراوێز بۆ نووسین: فایەق ھۆشیار، مستەفا ساڵح کەریم، ئەحمەد زرنگ مستەفا، محمد نوری تۆفیق، محمد ئەحمد محمد، لا ١٠.
- ^ ئ ا ب پیرەمێردو پێداچوونەوەیەکی ژیان و بەرھەمەکانی، کۆکردنەوەو لێکۆڵینەوەی: ئومێد ئاشنا، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، بەرگی یەکەم، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، ھەولێر، ٢٠٠١ لا٤٩
- ^ پیرەمێردو پێداچوونەوەیەکی ژیان و بەرھەمەکانی، کۆکردنەوەو لێکۆڵینەوەی: ئومێد ئاشنا، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، بەرگی یەکەم، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، ھەولێر، ٢٠٠١ لا١٢
- ^ دیوانی پیرەمێرد، کۆکردنەوەو ساغکردنەوەو بەراوردکردن و ئامادەکردن و پەراوێز بۆ نووسین: فایەق ھۆشیار، مستەفا ساڵح کەریم، ئەحمەد زرنگ مستەفا، محمد نوریی تۆفیق، محمد ئەحمد محمد، لا١٥
- ^ پیرەمێرد و پێداچوونەوەیەکی ژیان و بەرھەمەکانی، کۆکردنەوەو لێکۆڵینەوەی: ئومێد ئاشنا، دەزگای چاپ و بڵاوکردنەوەی ئاراس، بەرگی یەکەم، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، ھەولێر، ٢٠٠١ لا ٥٠
- ^ ڕۆژنامەی ژیانەوە - ژمارە ١٤، ٢ی شوباتی ١٩٢٥
- ^ دیوانی قانع، کۆکردنەوەی بورھان قانع، نەشری پانیز، 1386ی ھەتاوی
- ^ کتێب: مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگ: بەرگی پێنجەم نووسەر: دکتۆر مارف خەزنەدار، لاپەڕە: ١٠٤ چاپ: چاپی یەکەم، ھەولێر، ٢٠٠٥
- ^ کتێب: مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگ: بەرگی پێنجەم نووسەر: دکتۆر مارف خەزنەدار، لاپەڕە: ١٠٤–١٠٥ چاپ: چاپی یەکەم، ھەولێر، ٢٠٠٥
- ^ ئ ا کتێب: مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگ: بەرگی پێنجەم نووسەر: دکتۆر مارف خەزنەدار، لاپەڕە: ١٠٥ چاپ: چاپی یەکەم، ھەولێر، ٢٠٠٥
- ^ بڕوانە شیعری "ئەوا ڕووم کردە تۆ ئەی دایکی موشفق"
- ^ پیرەمێرد و پێداچوونەوەیەکی نوێی ژیان و بەرھەمەکانی - ئومێد ئاشنا: ل٦٥ ول٦٦
- ^ ئ ا ڕۆژنامەی ژین - ژمارە ٨٥٥ ساڵی ١٩٤٧
- ^ گۆڤاری ژین - بنکەی ژین بۆ بوژاندنەوەی کەلەپووری بەڵگەنامەیی و ڕۆژنامەوانیی کوردی
- ^ ژیان و بەرھەمی عەبدوڵلا جەودەت - گۆڤاری کاروان، ژمارە ٣٧، ساڵی ١٩٨٥ ل٤–١٢
- ^ ڕۆڤار، ژمارە ٥١ ئاگرێک لەدڵەوە، گەشتێک بەدنیای پیرەمێرددا، شیعر و ڕۆژنامەوانی (ھەڵبژاردە)، دەزگای سەردەم، لا ٢٩.
- ^ پیرەمێرد و پێداچوونەوەیەکی نوێی ژیان و بەرھەمەکانی - کۆکردنەوە و لێکۆڵینەوەی ئومێد ئاشنا
- ^ ڕۆژنامەی ژیان - ژمارە ٣١٢ ساڵی ١٩٣٢
- ^ ئومێد ئاشنا: سەرچاوەەی پێشوو ل٦٣
- ^ ئومێد ئاشنا سەرچاوەی پێشوو: لاپەڕە ٦١ تا ٦٣
- ^ دیوانی پیرەمێرد - بەرگی یەکەم - پێشەکی
- ^ کتێب: مێژووی ئەدەبی کوردی، بەرگ: بەرگی پێنجەم نووسەر: دکتۆر مارف خەزنەدار، لاپەڕە: ١٢٠ چاپ: چاپی یەکەم، ھەولێر، ٢٠٠٥
- ^ پەندەکانی پیرەمێرد - کۆکردنەوە و ساغکردنەوەی کاکەی فەلاح - بەغداد ١٩٨٠
- ^ پێشەوا محەممەد (٢٠/٥/٢٠١٠). «پیرەمێرد؛ لەدایکبوون، ژیان، داھێنان» (بە کوردی). ڕۆژنامەی کوردستانی نوێ. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٨/٨/٢٠١٥ ھێنراوە.
{{cite web}}: بیرخستنەوەکە پارامەترگەلێکی نەناسراوی ھەیە:|نووسەرەکانی‌تر=،|بەرھەم=،|ناونیشانی نووسەر=،|گوتەگێڕانەوە=،|ڕێکەوتی ئارشیڤ=،|ناونیشانی ئارشیڤ=، و|قاڵب=(یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ساڵ=،|ڕێکەوتی سەردان=،|ڕێکەوت=، و|ساڵ=/|ڕێکەوت=ناگونجێ (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|مانگ=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ ھەژار، چێشتی مجێور، خانی شەڕەفکەندی ئامادەی کردووە و سەرپەرشتی چاپی کردووە، چاپی یەکەم: پاریس ١٩٩٧.
- خۆزگە - پیرەمێرد ماڵپەڕی خۆزگە - ژیاننامەی شاعیرانی کورد
- پیرەمێرد و پێداچوونەوەیەکی نوێی ژیان و بەرھەمەکانی، کۆکردنەوە و لێکۆڵینەوەی ئومێد ئاشنا، بڵاوکراوەی ئاراس، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، ھەولێر، ٢٠٠١
- دیوانی پیرەمێرد (بەرگی یەکەم)، کۆکردنەوە و ساخکردنەوە و پێداچوونەوەی دەستەیەک لە نووسەرانی کورد، وەزارەتی ڕۆشنبیری، بەغدا، ١٩٩٠
- ڕۆژنامەی کوردستانی نوێ - پیرەمێرد - لەدایکبوون، ژیان، داھێنان
بەستەرە دەرەکییەکان
دەستکاری| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە پیرەمێرد تێدایە. |
