پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا
پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا یان پارێزگای ورمێ یەکێک لە پارێزگاکانی ئێرانە کە لە باکووری ڕۆژاوای ئەو وڵاتەدا ھەڵکەوتووە. ناوەندی پارێزگاکە شاری ورمێیە و لە دوو نەتەوەی سەرەکیی کورد و ئازەربایجانی پێکھاتووە. بەھۆی جیاوازیی پێکھاتەکان، پارێزگاکە وەکوو ھەرێمێکی جێناکۆک دادەنرێت کە لەلایەن کوردەکانەوە وەک بەشێک لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان و لەلایەن ئازەرییەکانەوە وەک بەشێک لە ئازەربایجانی باشوور ھەژمار دەکرێت. ئەو پارێزگایە لەگەڵ کۆماری نەخچیڤان (ئازەربایجان)، باکووری کوردستان (تورکیا) و ھەرێمی کوردستان (عێراق) ھاوسنوورە.
پارێزگای ورمێ
پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا | |
|---|---|
| Արևմտյան Ադրբեջան - Azerbaycana Rojava - استان آذربایجان غربی - West Azerbaijan Province - Qərbi Azərbaycan ostanı | |
 نەخشەی پارێزگای ورمێ | |
 | |
| وڵات | ئێران |
| ناوەند | ورمێ |
| دەسەڵات | |
| • پارێزگار | محەممەدسادق موعتەمدیان |
| • ئەنجومەنی شارەزایان | عەسگەر دیرباز، عەلیئەکبەر قوڕەیشی، جەواد موجتەھید شەبستەری |
| ڕووبەر | |
| • سەرجەم | ٣٧،٤٣٧ کیلۆمەتری چوارگۆشە (ھەڵەی دەربڕین: کرداری < پێشبینی نەکراوە. میلی چوارگۆشە) |
| بەرزترین بەرزایی | ٣٦٠٥ مەتر (١١٬٨٢٧ پێ) |
| نزمترین بەرزایی | ٧٨٥ مەتر (٢٬٥٧٥ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦) | |
| • سەرجەم | ٣،٢٦٥،٢١٩ |
| • چڕی | ٨٧ کەس لە کیلۆمەتری چوارگۆشە (٢٣٠ کەس لە میلی چوارگۆشە) |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی (کورمانجی و سۆرانی و کەڵھوڕی)، ئازەری، ئەرمەنی، ئاشووری |
| • ئایین | ئیسلام (سوننە و شیعە)، مەسیحی، یارسان |
| • ب پ م(٢٠١٧) | ٠،٧٥٨[١] بەرز · ٢٦مین |
| ناوچەی کاتی | UTC+3:30 (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+4:30 (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٤٤١ |
| وێبگە | urmia.ir |
مێژوو
دەستکاریکاتی سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەفەوی لە ئێراندا، بەشێکی ورمێ بەدەستی میرانی برادۆستەوە بوو.[٢] لە شاری خۆییش میرانی دومبولی بە ڕەگەز کورد حوکمڕانی شاریان دەکرد. کە شاعەبباسی گەورە بە یارمەتی تورکمانی ئەفشار ھاوردە، ھێرشی بردە سەر قەڵای دمدمی پێگەی میرانی برادۆست، قەڵاکە داگیرکرا و ئەمیرخانی برادۆست لە ناوبرا. دوای ئەم شەڕە خوێناوییە حوکمڕانیی ئەم شارە و دەوروبەری درا بە ھۆزی ئەفشار و دواتر بۆ بەرپەرچدانەوەی ھێرشی کوردی بڵباس ھۆزی قەرەپەپاخیش ھێنرانە دەشتی سندوس و نەغەدە. شۆرشەکانی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری و سمکۆی شکاک دوو بەرسەرھاتی گرنگ بوون کە کوشتاری خوێناوی و ماڵوێرانیی بەدووای خۆی ھێنا. لە شەڕی جیھانیی یەکەمدا بە پلانێکی نھێنی ماڕشەممونی ئاشووری بە دەستی سمکۆوە کوژرا و ئاشووپی نێوان کورد و ئاشووری زیانێکی گەورەتری بە ھەرێمەکە گەیاند.
کۆماری کوردستان
دەستکاریلە دوای شەڕی جیھانیی دووەم کاتێک لەشکری سۆڤیەت باکووری ئێرانی داگیرکرد کورد و تورکی ئازەری بە پشتگیری سۆڤیەت ئیعلانی دوو کۆماری ئازادیان کرد لە مەھاباد و تەورێز. قازی محەممەد یەکەم و دوایین سەرکردەی ئەم کۆمارە بوو و ھەر لە مەھابادیش بە فرمانی ڕەزاشای پەھلەوی لە سێدارەدرا. یەکەم ڕاگەیاندنی پارتی دیموکراتی کوردستان ھەر لە ڕۆژگاری کۆماری مەھاباد بوو.
شارستانەکان
دەستکاریپارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا لە ١٧ شارستان پێکدێت کە بریتین لە:
دابەشکاری و ئامار
دەستکاریپارێزگای ورمێ لە ٢٠ شارستان، ٤٨ شار، ٤٢ ناوچە و ١٤٢ گوندەوار پێکھاتووە. زمانەکانی کوردی (باکووری و ناوەندی) و ئازەربایجانی دوو زمانی سەرەکیی پارێزگان. ئامارەکانی شارستانەکانی پارێزگای ورمێ:[٣]
| ناوی شارستان | ژمارەی دانیشتووان | ڕیزبەندی دانیشتووان لە پارێزگادا | ڕووبەر | ڕیزبەندی ڕووبەر لە پارێزگادا | زمانەکان |
|---|---|---|---|---|---|
| ورمێ | ٩٦٣،٧٣٨ | ١ | ٥،٢٥١ | ٢ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری و ناوەندی |
| خۆی | ٣٥٤،٣٠٩ | ٢ | ٥،٥٦١ | ١ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری |
| بۆکان | ٢٢٤،٦٢٨ | ۳ | ٢،٥٤١ | ٦ | کوردیی ناوەندی |
| میاندواو | ٢٦٠،٦٢٨ | ٤ | ٢،٢٣٣ | ٩ | ئازەربایجانی |
| مەھاباد | ٢١٥،٥٢٩ | ٥ | ٢،٥٩٢ | ٤ | کوردیی ناوەندی |
| سەڵماس | ١٩٢،٥٩١ | ٦ | ٢،٥٤٤ | ٥ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری |
| پیرانشار | ١٢٣،٦٣٩ | ٧ | ٢،٢٥٩ | ٨ | کوردیی ناوەندی |
| نەغەدە | ١٢١،٦٠٢ | ٨ | ١،٠٥٠ | ١٤ | کوردیی ناوەندی، ئازەربایجانی |
| سەردەشت | ١١١،٥٩٠ | ٩ | ١،٤١١ | ١٢ | کوردیی ناوەندی |
| ساینقەڵا | ٩١،١١٣ | ١٠ | ٢،١٤٤ | ١٠ | ئازەربایجانی، کوردیی ناوەندی |
| ماکۆ | ٨٨،٨٦٣ | ١١ | ٤،٣٣٥ | ٣ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری |
| تیکاب | ٧٨،١٢٢ | ١٢ | ٢،٥٢٣ | ٧ | ئازەربایجانی، کوردیی ناوەندی |
| شنۆ | ٧٠،٠٣٠ | ١٣ | ١،١٩٣ | ١٣ | کوردیی ناوەندی |
| شەوت | ٥٢،٥١٩ | ١٤ | ٩٣١ | ١٧ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری |
| چاڵدێران | ٤٦،٣٩٨ | ١٥ | ١،٩٧٥ | ١١ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری |
| چایپارە | ٤٣،٢٠٦ | ١٦ | ٩٤٠ | ١٥ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری |
| پۆلدەشت | ٤٢،٠٧١ | ١٧ | ئازەربایجانی، کوردیی باکووری | ||
| چواربورج | ٢٦،٢١٩ | ١٩ | ٢٩٥ | ٢٠ | ئازەربایجانی |
| میراوە | ٢٢،٧٠٠ | ١٩ | کوردیی ناوەندی | ||
| بارووق | ٢٢،٣٨٥ | ٢٠ | ٩٣٢ | ١٨ | ئازەربایجانی |
دانیشتووان
دەستکاریدانیشتووانی کورد لەم پارێزگایەدا بە سێ شێوەزاری سەرەکی قسەدەکەن: کوردیی باکووری (کورمانجی) لە شارەکانی ماکۆ ھەتا ورمێ، کوردیی ناوەندی (سۆرانی) لە موکریاندا لە شنۆ ھەتا تیکاب و کوردیی باشووری (کەڵھوڕی) لە شارەکانی تیکاب و ساینقەڵا و ھەروەھا ھەندێکیش لە بۆکان ژیان بەسەر دەبەن. شارستانەکانی بۆکان، مەھاباد، شنۆ، پیرانشار و سەردەشت بەتەواوی لە دانیشتووانی کورد پێکدێن. ئەم پارێزگایە لە کۆنەوە ھەتا ئێستا، پارێزگایەکی کێشەلەسەر لە نێوان کوردەکان و ئازەرییەکانە.[٤]
دابەشبوونی ھۆزە کوردییەکان لە باکوورەوە بەرەو باشوور بەم شێوەیەیە: جەلالی، میلان، ھەیدەران، شکاک، بەگزادە، برادۆست، گۆران، بەریاجی، مڵکاری، زەرزا، بائۆمەر، مامەش، گەورک، مەنگوڕ، پیران، چەرداوڕۆکان لەک و ھەوشار کورد لە ناوچەی ھەوشار.[٥] ھۆزە ئازەرییە تورکمانەکانیش بریتین لە ئەفشار (کە لە کرمان و خۆراسانەوە ڕاگوێزراون) و قەرەپەپاخ (کە لە قەوقازەوە ھاتوون). ئاشووری و ئەرمەنییەکانیش دانیشتووی دێرینی ئەم پارێزگایەن.[٦]
بەپێی لێکۆڵینێک لە ساڵی ٢٠١٠ دانیشتووانی پارێزگای ورمێ بە ئەم شێوازەی بوون؛ (ھەر چەند دروستیی ئەم لێکۆڵینە بە چاکی دیار نییە.[٧])
ئەمانەش ببینە
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «Sub-national HDI - Area Database - Global Data Lab». hdi.globaldatalab.org (بە ئینگلیزی). لە ١٣ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
- ^ تاریخ حاکمان و تاریخ محکومان: روایت اسکندربیگ از دمدم ٢٧ی شوباتی ٢٠٠٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ «ناوەندی ئاماری ئێران، فایلی PDFی ئەنجامەکانی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٣ی تەممووزی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی ئەیلوولی ٢٠١٢ ھێنراوە.
- ^ «کێشەی خاک لەنێوان کورد و تورکی ئازەربایجانی لە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا لە ئێراندا». گۆڤاری تیشک. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ ایل‌ھا و طایفەھای عشایری کرد ایران. علی میرنیا. ناشر نسل دانش. ایران. ۱۳۶۸
- ^ Keith Stanley McLachlan, The Boundaries of Modern Iran, UCL Press, 1994, P 55
- ^ موانع مشارکت کردها در آذربایجان غربی، انتظارات و چشم اندازها
بەستەرە دەرەکییەکان
دەستکاری| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا تێدایە. |
