محەممەد لە مەککە

محەممەد دوا پێغەمبەری ئیسلام لە مەککە لەدایک بووە و ژیاوە بۆ ماوەی 53 ساڵی یەکەمی ژیانی (570–622 زاینی) تا کۆچکردن بۆ مەدینە. ئەم قۆناغەی ژیانی بە ڕاگەیاندنی پێغەمبەرایەتی تایبەتمەندە. باوکی محەممەد، عەبدوڵڵای کوڕی عەبدولموتەڵیب ، پێش لەدایکبوونی کۆچی دوایی کردووە. دایکی تا تەمەنی شەش ساڵان پەروەردەی دەکرد، پێش مردنی لە دەوروبەری ساڵی ٥٧٧ی زایینی لە ئەبووا . دواتر لەلایەن باپیرەی، عەبدولموتەڵیب و پاشان مامی، ئەبوو تاڵیب کوڕی عەبدولموتەڵیب پەروەردە کرا، سەرەتای ژیانی محەممەد بریتی بوو لە شوان و بازرگان. محەممەد دوای ھەوڵێکی بازرگانی سەرکەوتوو لە سوریا لەگەڵ خەدیجە کچی خووەیلید ھاوسەرگیری کرد . دوای مردنی خەدیجە و ئەبوو تاڵیب لە ساڵی خەمدا محەممەد ھاوسەرگیری لەگەڵ سەودە کچی زەمعە و عائیشە کرد .

موسڵمانان پێیان وایە محەممەد کاتێک لە ساڵی ٦١٠ی زایینی دەستی بە وەرگرتنی وەحی کردووە . سەرەتا ڕیزەکانی موسڵمانان تەنھا محەممەد و ھەندێک لە دۆست و خزمە نزیکەکانی لەخۆگرتبوو. بەڵام لەگەڵ ئەوەی زیاتر ئەندامانی قوڕەیش و ھۆزە عەرەبەکانی تر ڕێزیان لە قسەکانی گرت و پەیامەکەی قبوڵ کرد, زۆرینەی ڕەھایان لەوانە سەرکردەکانی ھۆزەکان و ھەندێک لە خزمەکانی وەک ئەبوو لەھەب دژایەتیان کرد و گاڵتەیان پێکرد و لە کۆتاییدا بایکۆتی خێڵەکەی کرد، کە بەنوو ھاشم, و محەممەد و شوێنکەوتووانی لە حەبەشە ھەراسان کران و ھێرشیان کرایە سەر و بە زۆر دەربەدەر کران. دوای ئەوەی لە ساڵی ٦٢٠دا ئیسرا و میعراجی ئەزموون کرد و وەفدەکانی لە مەدینەوە وەرگرت و بەڵێنی پاراستن لە دوو ھۆزی عەرەبی کە لە شاری عەقەبە لە شارەکەدا دەژیا، محەممەد ڕێنمایی ھاوەڵەکانی کرد کە وردە وردە کۆچ بکەن بۆ شارەکە، پێش ئەوەی خۆی ئەو کارە بکات لە ساڵی ٦٢٢.

قورئان و ژیاننامەی سەرەتایی محەممەد سیرە و ئەدەبیاتی فەرموودە ھەندێک لەو سەرچاوە سەرەتاییانەن کە مێژوونووسانی سەرەتایی و مۆدێرن لە وێناکردنی ئەم قۆناغەی ژیانی محەممەددا بەکاریان ھێناوە. لە کاتێکدا پرسیارەکان سەبارەت بە دڵنیایی ھەندێک لەو سەرچاوانە وروژێنراون، زۆربەی ئەکادیمییەکان ھاتوون ئەمانە لەگەڵ ھەندێک لە پێداچوونەوەکانیان وەک سەرچاوەی یەکلاکەرەوە بۆ ژیانی سەرەتایی محەممەد لە مەککە قبوڵ بکەن.

نیمچە دوورگەی ناوەڕاست و باکووری عەرەبی تا ڕادەیەکی زۆر وشک و گڕکان بووە، ئەمەش وایکردووە کشتوکاڵ قورس بێت جگە لە نزیک وەحشەتەکان یان کانیاوەکان. بەم شێوەیە دیمەنی عەرەبی پڕ بوو لە شارۆچکە و شارەکانی نزیک ئەو وەحشەتانە، عەرەبی باشووری بەپیت و ناوچە کەنارییەکانی وەک تیھاما . دوو شاری دیاری ئەو سەردەمە بریتی بوون لە مەککە و مەدینە (ئەوکات بە یەسریب ناسرابوو). ژیانی کۆمەڵایەتی بۆ مانەوە لە بارودۆخی بیابانەکاندا زۆر گرنگ بوو، چونکە مرۆڤەکان پێویستیان بە پشتیوانی ھەبوو لە دژی ژینگە و شێوازی ژیانی سەخت. بەم شێوەیە گروپکردنی خێڵەکی ھاندرا بەھۆی پێویستی مامەڵەکردن وەک یەکەیەک. ئەم یەکگرتووییە لەسەر بنەمای پەیوەندی خزمایەتی بە خوێن دامەزراوە. خەڵکی عەرەبستان یان کۆچەری یان دانیشتوو بوون، یەکەمیان بەردەوام لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر دەگەڕان و بەدوای ئاو و لەوەڕگەدا دەگەڕان بۆ مەڕەکانیان، دووەمیان نیشتەجێ بوون و سەرنجیان لەسەر بازرگانی و کشتوکاڵ بوو. ھەروەھا مانەوەی کۆچەرییەکان (یان بەدووینەکان ) بەشێکی وابەستەی ھەڵکوتانە سەر کاروانەکان یان وەحشیەکان بوو؛ بەم شێوەیە ئەمەیان وەک تاوانێک نەبینی. مەدینە ناوچەیەکی گەورەی کشتوکاڵی گەشەسەندوو بوو، لە کاتێکدا مەککە ناوەندێکی دارایی گرنگ بوو بۆ زۆرێک لە ھۆزەکانی دەوروبەری.

شوێنی نزیکەی ھۆزە دیارەکانی عەرەبستان لە ساڵی ٦٠٠ی زایینی.

لە عەرەبستانی پێش ئیسلامدا خوداوەندەکان وەک پارێزەری تاکە ھۆزەکان سەیر دەکران و ڕۆحەکانیان پەیوەست دەکرا بە دار و بەرد و کانیاو و بیرە پیرۆزەکانەوە. لە مەککە مەزارگەیەکی گرنگ ھەبوو (پێی دەگوترا کەعبە ) کە پەیکەری ٣٦٠ بتی خوداوەندە پارێزەرەکانی خێڵەکی تێدابوو و شوێنی زیارەتێکی ساڵانە بوو. جگە لەم خوداوەندە خێڵەکیانە، عەرەبەکان باوەڕێکی ھاوبەشیان بە خوداوەندێکی باڵا اللە کە ھەرچەندە دوور بوو لە خەمی ڕۆژانەیان و بەم پێیەش ڕێوڕەسمیان بۆ ئەنجام نەدەدا. سێ خوداوەند وەک کچەکانی شەریک بوون لەگەڵ خوادا: لات و مەنات و عوزا . ھەروەھا ھەندێک پێکھاتەی یەکتاپەرست لە عەرەبستان ھەبوون، لەوانە مەسیحی و جولەکەکان. بەپێی سەرچاوەکان محەممەد خۆی لە نەوەی ئیسماعیل کوڕی ئیبراھیم بووە.

نەسەب و لەدایک بوون و منداڵی

وتاری سەرەکی: ڕەچەڵەکی محەممەد

کتێبخانەی مەککە

محەممەد لە مانگی ڕەبیعەلئەووەڵ لەدایک بووە. مێژوونووسانی ئیسلامی ساڵی لەدایکبوونی محەممەد بەم شێوەیە دادەنێن ج. 570، کە ھاوتایە لەگەڵ ساڵی فیل. بەڵام سکۆلەرشیپی ئەم دواییە بەروارەکانی پێشووتری بۆ ئەم ڕووداوە پێشنیار کردووە، لەوانە ٥٦٨ و ٥٦٩. بەرواری وردی لەدایکبوونی محەممەد لە نێوان مەزھەبە ئیسلامییە جیاوازەکاندا جیاوازە، زۆربەی سوننەکان ڕۆژی ١٢ی ڕەبیعولئەوالیان وەک بەرواری لەدایکبوونی قبوڵ کردووە وەک لەلایەن ئیبن ئیسحاقەوە ھاتووە. بۆچوونەکانی تر بانگەشەی بەروارەکانی وەک ٢، ٨، یان ١٠ی ڕەبیعولئەوەل دەکەن لە کاتێکدا موسڵمانانی شیعە پێیان وایە کە بەرەبەیانی ١٧ی ھەمان مانگ بووە. محەممەد لە بنەماڵەی بەنو ھاشم لەدایکبووە، یەکێکە لەو خێڵە دیارانەی کە ھۆزی قوڕەیشی مەککەیان پێکھێناوە، ھەرچەندە پێدەچێت خێزانەکە لە سەرەتای ژیانی محەممەددا بەو شێوەیە ئاوەدان نەبووبێت. دایک و باوکی عەبدوڵڵای کوڕی عەبدولموتەلیبی بنو ھاشم و ئامینە کچی وەھب خوشکی سەرۆکی ئەوکاتەی بنو زوھرە بوون . سەلما کچی عەمر، داپیرە گەورەی محەممەد لە لایەن باوکییەوە، خانمێکی کاریگەر بوو لە جوولەکە لە ھۆزی خەزراجی مەدینە ، بەم شێوەیە محەممەد ڕەچەڵەکی عەرەب و جوولەکە تێکەڵ بوو. بەپێی ئیبن ئیسحاق ، ژیاننامەنووسێکی سەرەتایی محەممەد، عەبدولموتەڵیب ، باپیرەی محەممەد، ناوی منداڵەکەی ھێنایە ئاراوە، کە لەو کاتەدا لە نیمچە دوورگەی عەرەبیدا تەواو نادیارە.

باوکی محەممەد، عەبدوڵڵا ، نزیکەی شەش مانگ پێش لەدایکبوونی کۆچی دوایی کرد. محەممەد دوای لەدایکبوونی ھەر زوو لەگەڵ خێزانێکی بەدەوی لە بیاباندا ڕەوانەی ژیان کرا، بەو پێیەی ژیانی بیابان بۆ کۆرپە بە تەندروستتر دادەنرا. لەبەر ئەوەی بێ باوک بوو، پەرستارە تەڕەکان ڕەتیانکردەوە بیبەن، لە ترسی ئەوەی کە چاودێریکردنی منداڵێکی بێ باوک قازانجی نەبێت. بەڵام لەلایەن حەلیمەی سەعدیە وەرگیرا کە ھیچ منداڵێکی نەدۆزیبووەوە کە ئاگاداری بێت. محەممەد تا تەمەنی دوو سێ ساڵی لەگەڵ حەلیمە و مێردەکەی مایەوە. سێ ساڵی داھاتوو لەگەڵ دایکی لە مەککە ژیاوە تا دایکی بردییە مەدینە (ئەوکات بە یەسریب ناسرابوو) بۆ ئەوەی سەردانی کەسوکاری دایکی بکات، لە ڕێگای گەڕانەوەی بۆ دەوروبەری ئەبووا گیانی لەدەستدا. بەھۆی لەدەستدانی ھەردوو دایک و باوکی، باپیرەی محەممەد ، عەبدولموتەلیب ، سەرپەرشتیکردنی منداڵەکەی گرتە ئەستۆ. دوای دوو ساڵ باپیرەی کۆچی دوایی کرد و محەممەد لە ژێر چاودێری ئەبوو تاڵیبی مامی سەرکردەی بانو ھاشم گەورە بوو. محەممەد لەکاتی ژیان لەگەڵ مامی، دەستی کرد بە بەخێوکردنی مەڕ لە جەرگەی شاری مەککە بۆ ئەوەی بژێوی ژیانی خۆی دابین بکات. ھەروەھا لە چەندین سەفەری بازرگانیدا یاوەری مامی بووە. ئەم گەشتانە محەممەدی بەرەوڕووی ھەمەجۆریی کولتووری و نەریتە ئایینییە جیاوازەکان کردەوە . لە تەمەنی ٩ ساڵیدا لەگەڵ ئەبوو تاڵیبی مامی چووەتە گەشتێکی بازرگانی بۆ سوریا ، موسڵمانان پێیان وایە لە شارۆچکەی بۆسرە بەھایرای ناسیوە، کە پێشبینی پێشبینییەکانی کردووە.

پێش وەحی

دواتر لە ژیانیدا، محەممەد لە ژێر کاریگەری گەشتە بازرگانییەکانی لەگەڵ مامیدا، وەک بازرگانێک کاری کردووە و بەشداری بازرگانی نێوان زەریای ھیندی و دەریای ناوەڕاست بووە. لە ماوەی کارکردنی وەک بازرگان، محەممەد بە "متمانەدار" ( بە عەرەبی: الأمین) و وەک ناوبژیوانێکی بێلایەن لە ناکۆکییەکاندا بەدوایدا دەگەڕا.

دوای ئەوەی بەشێک لە کەعبە لە لافاوێکی خێرادا لەناوچوون، لەگەڵ ئاوەدانکردنەوەکە نزیک بوو لە تەواوبوون، ناکۆکی لە نێوان سەرکردەکانی خێڵە جیاوازەکانی قوڕەیشدا سەریھەڵدا سەبارەت بەوەی کە کامیان بەردە ڕەشەکە بخاتە شوێنی خۆی. ئەم ناکۆکیانە بووە ھۆی پەرەسەندنی گرژییەکان و پێدەچوو شەڕ نزیک بێت پێش ئەوەی ڕێکبکەون لەسەر وەرگرتنی ئامۆژگاری کەسی داھاتوو کە دەچێتە ناو حەرامەوە . موسڵمانان پێیان وایە محەممەد ئەم کەسە بووە، و ئەوەی کە پۆشاکەکەی بڵاوکردۆتەوە و بەردەکەی خستۆتە ناوەڕاست و ئەندامانی چوار خێڵە گەورەکەی وایکردووە بەرزی بکەنەوە بۆ شوێنی قەدەری خۆی، پێش ئەوەی بە دەستی خۆی جێگیرکردنی پارێزراوی مسۆگەر بکات.

ھاوسەرگیری لەگەڵ خەدیجە کچی خووەیلید و بەخێوکردنی زەید کوڕی حاریس

مۆرێک کە ناوی خەدیجە کچی خووەیلید وێنا دەکات, بە ڕێزلێنانی " دایکی ئیمانداران " و " خوا لێی ڕازی بێت " .

خەدیجە کچی خوویلید ، ژنە بازرگان و بێوەژن، دوای بیستنی متمانەپێکراوی، داوای لە محەممەد کرد کە کارە بازرگانییەکانی لە سوریا بەڕێوەببات. خەدیجە سەرسام بوو بە سەرکەوتنی نائاسایی سەرکردایەتی محەممەد، لە ڕێگەی نەفیسەی ھاوڕێیەوە پێشنیاری ھاوسەرگیری بۆ محەممەد نارد. محەممەد پێشنیارەکەی قبوڵ کرد و ھاوسەرگیری لەگەڵ خەدیجە کرد. خەدیجە کۆیلە کوڕەکەی زەید کوڕی حاریسەی بەخشی بە محەممەد کە دواتر محەممەد بەخێوی دەکرد. ئیبن ئیسحاق تۆماری کردووە کە خەدیجە شەش منداڵی لە محەممەد بووە: کوڕێک بە ناوی قاسم (کە لە تەمەنی دوو ساڵیدا دەمرێت)، پاشان چوار کچ بە ناوەکانی زەینەب و ڕوقەیە و ئوم کولسووم و فاتیمە و کوڕێکی دیکە بە ناوی عەبدوڵڵا (کە ئەویش لە تەمەنی دوو ساڵیدا مرد ).

بەھۆی مردنی عەبدوڵڵا و خواستی محەممەد بۆ ڕزگارکردنی ئەبوو تاڵیبی مامی لە باری دابینکردنی بژێوی خێزانێکی گەورە و دۆخی دارایی ئەبوو تاڵیب، محەممەد کوڕەکەی ئەبوو تاڵیب و عەلی ئامۆزاکەی بردە ناو ماڵەکەی خۆیەوە. ھەروەھا محەممەد زەیدیشی بەخێو کرد و ناوی زەید کوڕی محەممەدی لێنا. موسڵمانان پێیان وایە ئەم گۆڕینی ناوە بەھۆی دابەزینی ھەندێک ئایەت لە سورەتی ٣٣ی قورئان، ئەلئەحزاب ، کە تێیدا ھاتووە کە منداڵێکی بەخێوکراو ناتوانرێت وەک کوڕێکی سروشتی بە ھاوسەرگیری یان میرات مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، پووچەڵ بووەتەوە. لە ئەنجامدا منداڵە بەخێوکراوەکە دەبوو ناوی باوکی بایۆلۆژی خۆی بھێڵێتەوە. بۆیە ناوی زەید گەڕایەوە بۆ زەید کوڕی حەریتا. [قورئان 33:40 ]

ئاشکراکردنی بانگەواز و دژایەتیکردن

 

لە کاتێکدا محەممەد ئەو پراکتیزەی گرتەبەر کە ساڵانە چەند ھەفتەیەک بە تەنیا لە ئەشکەوتێکدا لەسەر چیای نوور لە نزیک شاری مەککە خەڵوەت بکات. باوەڕی ئیسلامی پێی وایە لە یەکێک لە سەردانەکانیدا بۆ چیای نوور لە ساڵی ٦١٠ واتە ١٣ ساڵ پێش کۆچی ، فریشتە جبریل دەستی کرد بە پەیوەندی لەگەڵ محەممەد و فەرمانی بە محەممەد کرد ئەم ئایەتانەی خوارەوەی سورەتی عەلەق قورئان بخوێنێتەوە:

﴿اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ۝١ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ۝٢ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ ۝٣ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ ۝٤ عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ ۝٥﴾ [عەلەق:١–٥] (کوردی: ١- (ئەی محمد صلی الله علیه وسلم) بخوێنه بەناوی ئەو پەروەردگارەتەوه که هەموو شتێکی دروست کردووە.  ٢- ئادەمیزادی له چەند خانەیەکی هەڵواسراو (لەناو منداڵداندا) دروست کردووە.  ٣- بخوێنە، لەکاتێکدا هەر پەروەردگاری تۆ بەخشندەیە.  ٤- ئەو زاتەیه که بەهۆی قەڵەمەوه زانستی و زانیاری فێر کردووە.  ٥- ئادەمیزادی فێری ئەو شتانه کردووه که نەیزانیوون.)

زۆربەی نەریتە سوننەکان پێیان وایە لەگەڵ وەرگرتنی یەکەم وەحییەکانی محەممەد زۆر دڵتەنگ بووە، بەڵام ڕۆحەکە نزیکتر بووەتەوە و پێی وتووە کە وەک پێغەمبەری خودا ھەڵبژێردراوە و محەممەد گەڕاوەتەوە ماڵەوە و لەلایەن خەدیجە و ئامۆزای مەسیحییەوە دڵنەوایی و دڵنیا کراوەتەوە ، ورەقەی کوڕی نەوفەل . شیعە پێداگری لەسەر ئەوە دەکەن کە محەممەد نە سەری سوڕما و نە ترساوە لە دەرکەوتنی جبریل بەڵکو وەک ئەوەی چاوەڕێی کردبێت پێشوازی لێکردووە. دوای وەحی سەرەتایی وەستانێکی سێ ساڵ بەدوای خۆیدا ھێنا کە لەو ماوەیەدا محەممەد زیاتر خۆی بەخشی بە نوێژ و پراکتیزە ڕۆحییەکان . کاتێک وەحییەکان دەستیان پێکردەوە دڵنیاکرایەوە و فەرمانی پێکرا دەست بە بانگەوازکردن بکات:

﴿مَا وَدَّعَكَ رَبُّكَ وَمَا قَلَى ۝٣﴾ [زوحا:٣] (کوردی: پەروەردگارت دەستبەرداری تۆ نەبووەو وازی له تۆ نەهێناوەو خەشمی لێ نەگرتوویت (ماوەیەك وەحی نەهات بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم کافرانی قوڕەیش وتیان، پەروەردگاری محمد وازی لێ هێناوە، ئیتر خوای گەوره بەدرۆی خستەوە).)

بە گوتەی وێڵچ ، ئەم ئاشکراکردنانە لەگەڵ دەستبەسەرداگرتنی نھێنیدا بووە، و پێناچێت ئەو ڕاپۆرتانە لەلایەن موسڵمانانی دواترەوە ساختەکرابن. دبلیو مۆنتگۆمێری وات لە درێژەدا دەشڵێت محەممەد دڵنیا بوو لەوەی کە دەتوانێت بیرکردنەوەکانی خۆی لەم پەیامانە جیا بکاتەوە.

سەرەتاکانی ئیسلام

ھەوڵە سەرەتاییەکانی محەممەد لە بانگەشەی باوەڕە نوێیەکەدا لەسەر بانگەشەی یەک ئایدیاڵ بوو: یەکتاپەرستی . سورەتەکانی قورئان کە پێیان وایە لەم ماوەیەدا دابەزیبێت، کە بە سورەتەکانی مەککە ناسراون ( بە عەرەبی: السور المکّیّة )، فەرمان بە محەممەد بکات کە ناوی خوا ڕابگەیەنێت و ستایشی بکات، ڕێنمایی بکات کە بت نەپەرستێت یان خوداوەندەکانی تر شەریک نەکات لەگەڵ خوا و تەنھا ئەو بپەرستێت، تاغوتەکان ئاگادار بکاتەوە لە سزای ئیسکاتۆلۆژی خۆیان، [قورئان 38:70 ] [قورئان 6:19 ] ھەندێک جار بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ ئاماژە بە ڕۆژی قیامەت دەکات، لە ھەمان کاتدا نموونە لە مێژووی ھەندێک پێکھاتەی لەناوچوو دەخاتە ڕوو. [قورئان 43:13–16 ] ئەوانەی سەرەتایی موسڵمان بوون بریتی بوون لە خەدیجە ھاوسەری محەممەد و عەلی ئامۆزاکەی و کوڕە بەخێوکراوەکەی زەید و پەرستارەکەی ئوم ئەیمەن و ھاوڕێکەی ئەبووبەکر .

زۆر کەم لە قوڕەیشەکان قورسایییان بە پەیامەکەی محەممەد دا؛ زۆربەیان پشتگوێیان خست و چەند کەسێکیش گاڵتەیان پێکرد. بە گوێرەی وێڵچ ، ئایەتەکانی سەرەتای قورئان "لە سەر بنەمای چەمکێکی دۆگماتیکی یەکتاپەرستی نەبوون بەڵکو لەسەر بنەمای بانگەوازێکی ئەخلاقی و ئایینی گشتی بەھێز بوون"، زیاتر ئاماژەی بەوەشکردووە، تەوەرە سەرەکییەکانی ئەم سورەتە مەککەییانە بریتین لە بەرپرسیارێتی ئەخلاقی مرۆڤ بەرامبەر بە دروستکەرەکەی: زیندووبوونەوەی مردووەکان، ڕۆژی قیامەت تەواوکەری وەسفە زیندووەکانی ئەشکەنجەکانی دۆزەخ و چێژەکانی بەھەشت، سەرسوڕھێنەرەکانی سروشت و ژیانی ڕۆژانە، نیشانەکانی خودا و بەڵگەی بوونی ھێزێکی گەورەتر کە دەیگرێت بە لەبەرچاوگرتنی تەماحی خەڵک و سەرکوتکردنی ھەژاران. ھەروەھا بناغەکانی ئەرکە ئایینییە سەرەتاییەکان دانران و بریتی بوون لە باوەڕبوون بە خودا, داوای لێبوردن لە گوناھەکان, پێشکەشکردنی دوعای زۆر, یارمەتیدانی ئەوانی تر بە جەختکردنەوە لەسەر ئەوانەی پێویستیان پێیەتی, دەرکردنی فێڵکردن و خۆشەویستی سامان و پاکیزەیی, و ڕێگریکردن لە ژنکوژی کە لە سەرەتای عەرەبستاندا باو بوو .

سێ گروپی سەرەکی موسڵمانانی سەرەتایی ھەبوون: برا بچووکەکان و کوڕەکانی بازرگانانی گەورە، کەسانێک کە لە پلەی یەکەمی ھۆزەکەیان کەوتبوونە دەرەوە یان نەیانتوانیوە بەدەستی بھێنن، و بێگانە لاوازەکان کە زۆربەیان بێ پارێزراو بوون. ئەبووبەکر کە پێشتر بە پێی پرەنسیپی یەکسانی محەممەد کۆیلەی دەکڕی بۆ ئازادکردنیان، ژمارەیەکی زۆر لە موسڵمانانی بۆ خۆی ڕاکێشا. سەرەڕای ئەوەش ژمارەی ئەم کەسە سەرەتاییانە بە کەمی مانەوە و محەممەد سەرنجی لەسەر بنیاتنانی کۆمەڵگەیەکی بچووک، بەڵام لە ڕووی ڕۆحییەوە بە ھێمنی بوو. لە دەوروبەری ساڵی ٦١٣ قورئان فەرمانی بە محەممەد کردووە کە "ئامۆژگاری نزیکترین خزمەکانت بکات"، [قورئان 26:214 ] دەستپێکردنی قۆناغی بانگەشەی گشتی. ڕۆژێک محەممەد سەرکەوتە سەر شاخی ئەس سەفا ، و بانگی سەرۆک عەشیرەتەکانی کرد. دوای ئەوەی دڵنیایی ئەوەی وەرگرت کە سەرۆک عەشیرەتەکان کە دەوترێت ھەرگیز گوێیان لە محەممەد نەبووە درۆ بکات، باوەڕیان پێی دەبێت، یەکیەتی خودای ڕاگەیاند. دواتر محەممەد ئێوارەخوانەکانی ڕێکخست کە تێیدا جەوھەری پەیامەکەی دەگەیەنێت و بانگەشە بۆ دەکات. لەم ڕووداوانەدا محەممەد دژایەتییەکی توندی یەکێک لە مامەکانی بە ناوی ئەبوو لەھەب بەرەوڕوو بووەوە.

دژایەتی موسڵمانان

دژایەتی کۆنەپەرستان بەرامبەر بە وتارەکانی محەممەد سەریھەڵدا. بە گوێرەی ئیبن سەعد ، دژایەتی لە مەککە بە گەیاندنی ئایەتەکانی محەممەد دەستی پێکرد کە "بە شێوەیەکی شەرمەزارانە باسی ئەو بتانەی دەکرد کە [مەکییەکان] جگە لە [ اللە ] دەیانپەرستن و باسی لەناوچوونی باوکەکانیان دەکرد کە بە کوفر مردوون". بە گوتەی وات، لەگەڵ بەدەستھێنانی کێشکردنی شوێنکەوتوانی محەممەد لە مەککە ، مەترسییەکی نوێ و ناوخۆیییان بۆ سەر ھۆزە ناوخۆییەکان و فەرمانڕەواکانی شارەکە دروستکرد، کە سامانەکەیان لەسەر زیارەتکردنی ساڵانەی کەعبە بوو، کە خاڵی سەرەکی ئایینییەکانی مەککە بوو ژیان، کە محەممەد ھەڕەشەی ڕووخاندنی دەکرد؛ ئیدانەکردنی ئایینی نەریتی مەککە بە تایبەتی ھێرشبەر بوو بۆ ھۆزەکەی خۆی، قوڕەیشەکان، چونکە ئەوان پارێزەری کەعبە بوون. ھەندێک لە سەرکردە پلەدار و کاریگەرەکانی قوڕەیش ھەوڵیان دا و نەیانتوانی لەگەڵ محەممەددا ڕێکبکەون لە بەرامبەر وازھێنان لە بانگەوازەکەی. پێشنیاریان کرد کە بچێتە ناو بازنەی ناوەوەی بازرگانان و جێگیرکردنی پێگەی خۆی لە بازنەکەدا بە ھاوسەرگیرییەکی بە قازانج، بەڵام محەممەد ڕەتیکردەوە. لەم ماوەیەدا محەممەد داوای لە شوێنکەوتووانی دەکرد کە ئاشتیخواز بن ; بەپێی پیتەرسن, بۆ "مامەڵەکردن بە نەرمی لەگەڵ کافرەکان".

پەیوەندی نێوان کوتلە ئیسلامیەکەی محەممەد و ئەندامانی دیکەی قوڕەیش بە خێرایی تێکچوو. ئیدانەکردنی ئاشکرای بتەکانی مەککە لەلایەن محەممەدەوە کاردانەوەی دوژمنکاری لێکەوتەوە، و بە شێوەیەکی سەرەکی لە زیانگەیاندن بە جەستە پارێزراو بوو چونکە سەر بە بەنو ھاشم بوو؛ بریندارکردنی محەممەد ھەڕەشەی کردنەوەی شەڕی خوێناوی لە نێوان بەنو ھاشم و باقی قوڕەیشدا دەکرد، ئەمەش شەرعیەت و ئەخلاقی سەرکردەکانی ھۆزەکانی تێکدەدا، بەم شێوەیە، قوڕەیشەکان ئامادە نەبوون محەممەد ئازار بدەن یان بیکوژن. بێ گوێدانە ئەوە، چەندین ھەوڵ بۆ ژیانی محەممەد درا. گێڕانەوەی نەریتی ئیسلامی باس لەوە دەکەن کە قوڕەیشەکان سەرەتا بە پچڕانی نوێژەکانیان گاڵتەیان بە موسڵمانان کردووە. زانایانی ڕۆژئاوا تۆماری گۆشەگیری و مامەڵەی خراپیان لەگەڵ شوێنکەوتوانی محەممەد قبوڵ کردووە. زۆرێک لە شوێنکەوتوانی محەممەد ھەراسان کران و ھێرشیان کرایە سەر و بە زۆر دەربەدەر بوون- و دوو کەس، یاسر بن ئەمیر و سومەیە کچی خەبات, ئەشکەنجە و کوژران.

وێناکردنی نەگوسی ئەکسوم، ئەشامە نەجاشی (ھەروەھا بە نەجاشی دەنووسرێت)، ڕەتکردنەوەی داواکارییەکانی مەککانی بۆ تەسلیمکردنی موسڵمانان لە مێژووی جیھانی ڕەشید دین سینان .

لە ساڵی ٦١٥ لە سەردەمی توندوتیژی دژی موسڵمانان بەرزبووەوە، محەممەد ڕێکخستنی بۆ شوێنکەوتووانی کرد کە کۆچ بکەن بۆ شانشینی ئەکسوم و لەوێ کۆلۆنییەکی بچووکی دۆزیەوە لە ژێر پاراستنی پاشای مەسیحی، نەجاشی . لە کاتێکدا نەریتەکان وا دەزانن گۆشەگیرییەکانی سەر مەکییەکان ڕۆڵی سەرەکییان لە کۆچکردنەکەدا ھەبووە، ویلیام مۆنتگۆمێری وات ، پرۆفیسۆری توێژینەوەی ئیسلامی دەڵێت "ھۆکار ھەیە بۆ ئەوەی بڵێین جۆرێک لە دابەشبوون لەناو کۆمەڵگەی موسڵمانی کۆرپەدا ڕۆڵی ھەبووە و ئەوەش". ڕەنگە ھەندێک لە کۆچبەرەکان بۆ بەشداریکردن لە بازرگانیدا چوونەتە حەبەشە، لەوانەیە لە کێبڕکێ لەگەڵ خێزانە بازرگانییە دیارەکانی مەککەدا بوون." مەککەییەکان عەمری کوڕی عەس و عەبدوڵڵای کوڕی ڕەبیعەیان نارد بۆ ئەوەی دانوستان بکەن بۆ تەسلیم کردنی موسڵمانان بە قوڕەیش، لەگەڵ ئەوەشدا نەگوس داواکەیان ڕەتکردەوە.

موسڵمانبوونی عومەر و گەمارۆدانی بەنی ھاشم

موسڵمانانی سوننە پێیان وایە محەممەد دوعای بۆ بەھێزکردنی دۆزی ئیسلام کردووە لە ڕێگەی گۆڕینی یەکێک لە عومەر کوڕی خەتاب یان ئەبووجەھل . عومەر سەرەتا کاردانەوەی بەرامبەر بانگەشەکەی محەممەد بە توندی دژایەتی کرد. بەھۆی تووڕەییەوە لە بانگەشەی محەممەد کە بووەتە ھۆی دابەشبوون لەناو کۆمەڵگەی مەککەدا، لە کۆتاییدا بڕیاریدا محەممەد بکوژێت، کە ئەویش بەرپرسیارێتی دابەشبوونەکانی لە ئەستۆ گرت. عومەر لە ڕێگای تیرۆرکردنی محەممەد، لە موسڵمانبوونی خوشکەکەی ئاگادارکرایەوە. لە ماڵی خوشکەکەی نزیک بووەوە گوێی لە قورئان خوێندنەوەی بوو . لە کۆتاییدا عومەر بە جوانی و شەریف زانینی وشەکان موسڵمان بوو، موسڵمانبوونی خۆی لە یەک کاتدا ئاشکرا کرد. موسڵمانان بەھۆی موسڵمانبوونی عومەرەوە توڕەبوون، ئێستا دەیانتوانی بە ئاشکرا نوێژ لە کەعبە بکەن، چونکە تاغوتەکان ئامادە نەبوون ڕووبەڕووی عومەر ببنەوە کە بە کارەکتەری زۆرەملێ ناسراوە.

دوو خێڵی گرنگی قوڕەیش بە مەبەستی فشارخستنە سەر خێڵەکە بۆ کشانەوە لە پاراستنی محەممەد، دوورخستنەوەی گشتییان لە دژی خێڵی بەنو ھاشم ڕاگەیاند. ئەو مەرجانەی کە بەسەر بەنو ھاشمدا سەپێندرابوون، وەک ئیبن ئیسحاق باسی دەکات، ئەوە بوو کە "کەس نابێت ژنەکانی خۆی ھاوسەرگیری بکات و ژنیشی پێبدات بۆ ئەوەی ھاوسەرگیریان لەگەڵدا بکات؛ و کەس یان نابێت لێیان بکڕێت یان پێیان بفرۆشێت". دوورخستنەوەکە بۆ ماوەی دوو سێ ساڵ بەردەوام بوو بەڵام لە کۆتاییدا بە شێوەیەکی سەرەکی داڕما چونکە بە ئامانجەکەی نەگەیشتبوو و ھاوسۆزانی ھاشمیەکانی ناو قوڕەیش دواجار یەکگرتوو بوون بۆ ھەڵوەشاندنەوەی ڕێککەوتنەکە.

ڕووداوەکانی پێش کۆچ

ڕێگای نێوان مەککە و تائیف

مردنی خەدیجە و ئەبووو تاڵیب و چوون بۆ تائیف

وتاری سەرەکی: چوونی محەممەد بۆ تایف

دوای ٩ ساڵ بەسەر ئیدیعای پێغەمبەرایەتی محەممەددا، دوو لە پابەندترین بەرگریکارانی پەیامی محەممەد، خەدیجەی ھاوسەری و ئەبوو تاڵیبی مامی، کۆچی دواییان کرد. لەگەڵ مردنی ئەبوو تاڵیب، سەرکردایەتی خێڵی بەنو ھاشم گواسترایەوە بۆ مامی تری محەممەد بە ناوی ئەبوو لەھەب کە دوژمنێکی دێرینی محەممەد و ئیسلام بوو. زۆری نەخایاند ئەبوو لەھەب پاراستنی خێڵەکەی لە محەممەد کشاندەوە، ئەمەش محەممەدی خستە مەترسییەکی کوشندە لەبەرئەوەی کشانەوەی پاراستنی خێڵەکە ئەوە دەگەیەنێت کە تۆڵەی خوێنی کوشتنی لێ وەرناگیرێت. پاشان محەممەد ھەوڵیدا پارێزەرێک بۆ خۆی بدۆزێتەوە لە شارێکی گرنگی دیکەی عەرەبی نزیک لە مەککە بەناوی تایف ، بەڵام ھەوڵەکانی شکستی ھێنا چونکە لە شارەکەدا بەردباران کرا.

ھاوسەرگیری لەگەڵ سەودە و عائیشە

کاتێک لە ساڵی ٦٢٠، ساڵی دوای ساڵی خەم، محەممەد پێشنیاری ھاوسەرگیری بۆ سەودە کچی زامعە نارد کە زوو موسڵمان بوو. ئەو پێشنیازە ھەم لەلایەن ئەو و ھەم لەلایەن باوکیەوە، زەمعەی کوڕی قەیس، قبوڵکرا. محەممەد و سەودە لە ڕەمەزانی ئەو ساڵەدا ھاوسەرگیریان کرد. ھەروەھا محەممەد لەگەڵ عائیشە کچی ھاوڕێ و ھاوەڵەکەی ئەبووبەکر ھاوسەرگیری کردووە، کاتێک تەمەنی لە شوێنێکدا لە نێوان ٦ بۆ ٩ ساڵ بووە، ئەمەش بووەتە ھۆی مشتومڕ لە باسی زانستی مۆدێرن. ھەردوو سەودە و عائیشە تەمەنیان لە محەممەد زیاتر بوو، لە دەوروبەری کاتێک لە نێوان ساڵانی ٦٤٢-٦٧٢ و لە ساڵی ٦٧٨دا بە ڕێککەوت مردن. عائیشە زیاتر لە ٢٢٠٠ فەرموودەی دەگێڕایەوە لە ماوەی ٤٤ ساڵی ژیانی دوای محەممەد، چەندین بابەت و بابەتی جۆراوجۆری دەگرێتەوە، لەوانە میرات, زیارەت, ئیسکاتۆلۆژی و ژیانی تایبەتی محەممەد.

ئیسرا و میعراج و بەیعەتی عەقەبە

وتارە سەرەکییەکان: ئیسرا و میعراج و بەیعەتی عەقەبە

مزگەوتی ئەقسا, ئەو شوێنەی کە موسڵمانان پێیان وایە پێغەمبەر لێیەوە بەرەو بەھەشت لە میعراجدا بەرزبووەتەوە.

کاتێک لە ساڵی ٦٢٠، محەممەد بە شوێنکەوتووانی گوت کە ئەزموونی ئیسرا و میعراجی کردووە، گەشتێکی سەروو سروشتی بۆ قودس ( ئیسرا ) و بەرزبوونەوەی بۆ حەوت ئاسمان ( میعراج )، دەوترێت لە یەک شەودا لەگەڵ جبریل . دەوترێت محەممەد گەشتێکی بە بەھەشت و دۆزەخدا کردووە و لەگەڵ پێغەمبەرانی پێشووتر قسەی کردووە، لەوانە ئادەم و ئیبراھیم و موسا و عیسا . ئیبن ئیسحاق, نووسەری یەکەم ژیاننامەی محەممەد، ئەم ڕووداوە وەک ئەزموونێکی ڕۆحی دەخاتە ڕوو لە کاتێکدا مێژوونووسانی دواتر وەک تەبەری و ئیبن کەسیر وەک گەشتێکی فیزیکی دەیخەنە ڕوو. ھەندێک لە زانایانی ڕۆژئاوای ئیسلام پێیان وایە کە کۆنترین نەریتی موسڵمانان کە وەک گەشتێک دەستنیشان کراوە کە بە ئاسمانەکاندا لە گەمارۆی پیرۆزی مەککەوە تا بەیتول مەعموور (کاتێک بەسەربردنێکی ئاسمانی کەعبە)دا گەشت دەکات؛ ھەندێکی تر بە گەشتی محەممەد لە مەککەوە بۆ بەیتول مەقدیس لە قودس دەناسێنن. بەو پێیەی قوڕەیشەکان قورسایییەکی کەمیان بە پەیامی محەممەد دا، محەممەد دەستی کرد بە بڵاوکردنەوەی پەیامەکەی بۆ ئەو بازرگان و حاجیانەی کە زۆر سەردانی مەککەیان دەکرد. دوای چەندین دانوستانێکی سەرکەوتوو نەبوو، ھیوای لەگەڵ ھەندێک پیاوی خەڵکی مەدینە دۆزیەوە. دانیشتوانی عەرەبی یەسریب تا ڕادەیەک ئاشنای یەکتاپەرستی بوون، چونکە کۆمەڵگەیەکی جولەکە لەو شارەدا ھەبووە. محەممەد دووجار لەگەڵ چەند ئەندامێکی دوو ھۆزی مەدینە، ئاوس و خەزراج کۆبووەوە، لە گردێک کە بەعەقەبە ناسراوە لە نزیک مینا، لەوێ بەیعەتیان بە محەممەد دا و ڕێککەوتن لەسەر پاراستنی محەممەد ئەگەر بیەوێت کۆچ بکات بۆ مەدینە. دوابەدوای بەڵێنەکانی عەقەبە، محەممەد ھانی شوێنکەوتوانی دا بۆ کۆچکردن بۆ مەدینە. قوڕەیشەکان ھەوڵیاندا موسڵمانەکان لە کۆچکردن بۆ شارەکە ڕابگرن، لەگەڵ ئەوەشدا نزیکەی ھەموو موسڵمانەکان توانیان بچنە دەرەوە.

کۆچ بۆ مەدینە

وتاری سەرەکی: کۆچی مسوڵمانان

موسڵمانان پێیان وایە محەممەد چاوەڕێی ئەوە بووە تا ئەوکاتەی خوای گەورە فەرمانی پێکردوە کۆچ بکات بۆ مەدینە. لەگەڵ وەرگرتنی ئەم ڕێنماییە ئیلاھییە، محەممەد پلانی دانا ھەمان شەو مەککە بەجێبھێڵێت. قوڕەیشەکان بە بیستنی ژمارەیەکی زۆر لە موسڵمانان کە پێش ئەو کۆچیان کردبوو، ماڵەکەی گەمارۆ دابوو. محەممەد شەوی تیرۆرکردنی پلان بۆ داڕێژراو لە ماڵەکەی خۆی خلیسکاند. بەھۆی خاوەندارێتی چەندین مادە کە ھی ئەندامانی قوڕەیش بوون، محەممەد داوای لە عەلی کرد لەدوای خۆی بمێنێتەوە بۆ یەکلاییکردنەوەی ئەرکە داراییە نەدراوەکانی. عەلی پۆشاکی محەممەدی لەبەر کردبوو، وایکرد بکوژەکان وا بیربکەنەوە کە محەممەد ھێشتا نەڕۆیشتووە. تا ئەو کاتەی بکوژەکان درکیان بەم شتە کرد، محەممەد پێشتر لەگەڵ ئەبووبەکر شارەکەی بەجێھێشتبوو. عەلی لە پیلانەکە ڕزگاری بوو، بەڵام دیسان ژیانی خۆی خستە مەترسییەوە بە مانەوە لە مەککە بۆ جێبەجێکردنی ڕێنماییەکانی محەممەد: گەڕاندنەوەی ھەموو ئەو کاڵا و موڵکانە بۆ خاوەنەکانیان کە بە محەممەد سپێردرابوون بۆ پاراستنیان. پاشان عەلی لەگەڵ دایکیدا، فاتیمە کچی ئەسعەد و کچەکانی محەممەد، فاتیمە و ئووم کولسووم و ھەروەھا دوو ژنی دیکە، ھاوسەری محەممەد، سەودە و ئوم ئەیمەن، چووە مەدینە. محەممەد و ئەبووبەکر پێش ئەوەی بەردەوام بن لە سەفەرەکەیان، پەنایان بۆ ئەشکەوتێک لە سەر لوتکەی چیای ثور لە دەرەوەی شاری مەککە بردووە. بۆ زیاتر فریودانی قوڕەیش، محەممەد لە چەند ڕۆژی یەکەمی گەشتەکەیدا بە ئاراستەی پێچەوانەی مەدینە گەشتێکی باشووری کرد. دواتر محەممەد و ئەبووبەکر ڕوویان لە دەریای سوور کرد، بەدوای کەنار دەریاکەدا تا مەدینە، لە ڕۆژی دووشەممە ٢٧ی ئەیلوولی ٦٢٢ گەیشتنە قوبەع .

فەتحی مەککە و گەڕانەوە

وتاری سەرەکی: فەتحی مەککە

محەممەد زۆری نەخایاند پێش مردنی گەڕایەوە بۆ مەککە، دوای سەرکەوتنی ھێزەکانی لە شەڕی موسڵمانان-قوڕەیشدا ، (بە عەرەبی: فتح مکة ). ئەو بەروارەی کە محەممەد بەرەو مەککە بەڕێکەوتووە بە شێوەیەکی جۆراوجۆر بەم شێوەیە ھاتووە: ٢، ٦ یان ١٠ ڕەمەزانی ٨ی کۆچی، (٦٢٩ی کانوونی دووەم ٦٣٠). (10–20 ڕەمەزان, 8 کۆچی ). بەرواری ھاتنە ناوەوەی بۆ مەککە بە شێوەی جۆراوجۆر وەک ٨-١٢ ڕۆژ دواتر (١٠، ١٧/١٨، ١٩ یان ٢٠ ڕەمەزانی ٨ی کۆچی) ھاتووە. محەممەد لە مەککەدا بە ئاراستەی کەعبە نوێژی دەکرد و قسەی بۆ قوڕەیش دەکرد، بتە تاغوتەکانی لەناو دەبرد، لە کاتێکدا سوپاکەی کاریگەرییەکانی پێش ئیسلامی لەناو دەبرد و قوڕەیشی پاشەکەوتکەرانی سزا دەدا.

مێژوونووسین و سەرچاوەکان

قورئان تاکە سەرچاوەی سەرەتاییە بۆ ژیانی محەممەد لە مەککە. دەقی قورئان بەگشتی لەلایەن زانایانی زانکۆوە بۆ تۆمارکردنی ئەو وشانەی کە محەممەد قسەی کردووە لەبەرچاو دەگیرێت چونکە گەڕان بەدوای جۆرەکان لە ئەکادیمیای ڕۆژئاوادا ھیچ جیاوازییەکی گرنگی گەورەی بەدەست نەھێناوە. بەڵام قورئان بە شێوەیەکی سەرەکی ڕەچاوکردنی ئایدیۆلۆژی و مەعنەوی محەممەد تۆمار دەکات و تەنیا بە شێوەیەکی پارچەپارچە ئاماژە بە وردەکارییەکانی ژیانی ئەو لە شارەکەدا دەکات، ئەمەش وا دەکات کە دووبارە بنیاتنانەوەی ڕێزبەندی کرۆنۆلۆژی ڕووداوەکانی ژیانی ئەو یان شوێنکەوتووانی لە مەککەدا قورس بێت . ژیاننامەنووسە مۆدێرنەکانی محەممەد ھەوڵ دەدەن لایەنە کۆمەڵایەتی و ئابووری و کۆمەڵایەتی سیاسییەکانی مەککە بنیات بنێنەوە و لایەنە ئایدۆلۆژییەکانی قورئان لەو چوارچێوەیەدا بخوێننەوە.

فەتحول باری, شرۆڤەی صحیحی بوخاری لەلایەن ئیبن حەجەر عەسقلانی

ھەروەھا بەرھەمە مێژووییەکانی دیکەی دواتر، بە تایبەتی ئەوانەی سەدەی سێیەم و چوارەمی ساڵنامەی ئیسلامی، گرنگییەکی بەرچاویان ھەیە لە نەخشەکێشانی ژیانی محەممەد لە شارەکەدا. لەوانە ژیاننامە سەرەتاییەکانی محەممەد ( سیرە )، بەتایبەتی ئەوانەی ئیبن ئیسحاق ( نز. 704 –٧٦٧ ز.) و ئیبن سەعد ( نز. 784 نز. 810 ز . –٨٧٠ زاینی) و موسلیم کوڕی حەجاج ( نز. 815 –875 زاینی) کە زانیاری زیاتر لەسەر ژیانی دەخەنە ڕوو. سەرەتاییترین سیرە کە لە ژیاندا ماوەتەوە " سیرە ڕەسووڵ اللھ " یە لە نووسینی ئیبن ئیسحاق. ھەرچەندە ئەسڵی لەدەستچووە، بەڵام بەشێکی لە پێداچوونەوەکانی ئیبن ھیشام و تەبەریدا ماونەتەوە. زۆرێک لە مێژوونووسان وردی ئەم ژیاننامەیانە قبوڵ دەکەن، ھەرچەندە وردبینییان دڵنیا نییە. بەپێی ویلیام مۆنتگۆمێری وات, لە بواری یاساییدا، وا دیارە کە داھێنانی تەواو دەکرا زۆر باش ڕووبدات. بەڵام لە کایەی مێژووییدا، جگە لە حاڵەتە ناوازەکان، ڕەنگە مادەکە تووشی "شێوەی مەیلی" بووبێت نەک بە تەواوی دروستکرابێت.

فەرموودەکان تۆماری نەریت یان وتەکانی محەممەدە، کە بە ژیاننامەی محەممەد پێناسە دەکرێت کە بەھۆی یادەوەری درێژخایەنی ھاوەڵان و کۆمەڵگاکەیەوە بۆ نموونەکردن و گوێڕایەڵییان بەردەوام دەبێت. پەرەسەندنی فەرموودەکان توخمێکی گرنگە لە ژیاننامەی محەممەد لە مێژووی سەرەتایی ئیسلامیدا. لە نێوان زانایانی پێشووی ڕۆژئاوادا مەیلێکی ھاوبەش ھەبووە دژی ئەم گێڕانەوە و ڕاپۆرتانەی کە لە قۆناغەکانی دواتردا کۆکرابوونەوە، کە وەک ھەڵبەستراو سەیریان دەکرد. لیۆن قەیتانی گەڕاندنەوەی ڕاپۆرتە مێژووییەکانی بۆ عەبدوڵڵای کوڕی عەباس و عائیشە بە زۆربەی خەیاڵی زانی لە کاتێکدا کە لێکۆڵینەوەی لەو گێڕانەوەیانە دەکرد کە بەبێ سەناد لەلایەن کۆکەرەوەی سەرەتایی سیرە وەک ئیبن ئیسحاقەوە ڕاپۆرت کراون. ویلفێرد مادێلۆنگ ھەڵوێستی ڕەتکردەوە کە بەبێ جیاوازی ھەموو شتێک ڕەتدەکاتەوە. مادێلۆنگ و ھەندێک لە مێژوونووسانی دواتر ئەو گێڕانەوەیانە ڕەت ناکەنەوە کە لە قۆناغەکانی دواتردا کۆکراونەتەوە و ھەوڵدەدەن لە چوارچێوەی مێژوودا و لەسەر بنەمای گونجانیان لەگەڵ ڕووداو و کەسایەتییەکان حوکمیان لەسەر بدەن.

موسڵمانانی سوننە کتێبی صحیحی بوخاری و سەحیح موسلیم کە کۆمەڵە فەرموودەکانی بوخاری و موسڵمانی کوڕی حەجاج دروستیان کردووە بە دەسەڵاتدارترین کۆمەڵە فەرموودەکان دەزانن. دەوترێت ئەلبوخاری زیاتر لە ١٦ ساڵ بەسەر بردووە بۆ کۆکردنەوەی زیاتر لە ١٦٠٠ ھەزار فەرموودە و دۆزینەوەی باشترین ٧٣٩٧ فەرموودە. زۆربەی ئەو نەریتانە باس لە ژیانی محەممەد دەکەن. بۆ شیعەکان, قسە و کردەوەی ئیمامەکانیان, نەوەکانی محەممەد، ئەو دەسەڵاتەیان پێدەدرێت. لە بنەڕەتدا لە نەوەیەکەوە بۆ نەوەیەکی تر بە شێوەی زارەکی دەگوازرێنەوە پێش ئەوەی کۆبکرێنەوە، ھەندێک لەو وتانە، بەپێی زنجیرەی گواستنەوەیان، وتەکانی محەممەدن.