جەنگی جیھانیی یەکەم

جەنگی جیھانیی یەکەم یان یەکەم جەنگی جیھانی، ئەو جەنگە بوو کە لە نێوان ساڵانی ١٩١٤ و ١٩١٨دا لە ئەورووپا دەستی پێکرد و پاشان ئەمریکا، ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا و بەشەکانی دیکەی ئاسیای گرتەوە. لەلایەن ھاوچەرخەکانەوە بە «جەنگی گەورە» ناودەبرێت. ئەم شەڕە یەکێک لە خوێناویترین ململانێکانی مێژووە کە ٩ ملیۆن کەس لە شەڕدا کوژراون و زیاتر لە ٥ ملیۆن خەڵکی مەدەنی بەھۆی داگیرکاری سەربازی، بۆردوومان، برسێتی و نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستداوە. ملیۆنەھا قووربانی دیکەش لە ئەنجامی کۆمەڵکوژییەکانی ناو ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی ڕوویدا. ھەروەھا لە سەرەتای ساڵی ١٩١٨ پەتایەکی گەورەی ئەنفلەوەنزای ناسراو بە ئەنفلەوەنزای ئیسپانی لە سەرانسەری جیھاندا بڵاوبووەوە و بەھۆی جووڵەی ژمارەیەکی زۆر لە سەربازەکان خێراتر بوو.

جەنگی جیھانی یەکەم
وەک سووڕانی کاتژمێر لە سەرەوە؛ خەندەق بە درێژایی سنووری فەرەنسی-ئەڵمانی، زرێپۆشی مارک-٥ی بەریتانی بە خەندەقەکاندا دەڕوات، کەشتی ژێر دەریایی بەریتانی نوقم بوو دوای پێکانی لە گەرووی دەردەنیلدا، ڕەشاشی فیکرزی بەریتانی، فڕۆکەی پاترۆس دی ٣ بۆ چەکی ئاسمانی ئەڵمانی.
ڕێکەوت ٢٨ی تەممووزی ١٩١٤–١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ شوێن ئەورووپا، ئەفریقا، ئوقیانووسی پاسیفیک، ئوقیانووسی ئاتلانیک، ئوقیانووسی ھندی، ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ئەنجام ڕێکەوتنی فرسای ١٩١٩
شەڕکەرەکان
ئیمپڕاتۆری ڕووسیا فەڕەنسا شانشینی یەکگرتوو ویلایەتە یەکگرتووەکان یۆنان ئیتاڵیا ڕۆمانیا سڕبیا پورتوگال بەلجیکا	ئیمپڕاتۆری ئەڵمانی ئیمپڕاتۆری نەمسا-مەجەر دەوڵەتی عوسمانی بولگاریا

لە ساڵی ١٩١٤، زلھێزەکانی ئەورووپا دابەش ببوون بەسەر ھێزی ھاوپەیمانان (فەڕەنسا، ڕووسیا و بەریتانیا) لەبەرامبەری وڵاتانی ناوەند (یەکێتی سییانی) کە پێک ھاتبوو لە ئەڵمانیا و ئیمپراتۆریەتی نەمسا-مەجارستان و ئیتاڵیا. گرژییەکان کاتێک دەستی پێکرد کە ئیمپڕاتۆڕییەتیی نەمسا-مەجارستان شانشینی سربیای گرت لە دەرئەنجامی کوژرانی شازادەی نەمسا-مەجارستان و ھاوسەرەکەی لەلایەن خوێندکارێکی سربییەوە. ڕووسیا ھەستا بە کۆکردنەوەی ھێزەکانی یەک ڕۆژ دوای ڕاگەیاندنی جەنگی نەمسا-مەجارستان لەسەر سڕبیا، ئەڵمانیا ھێزی کۆکردەوە لە ٣٠ی تەممووز و فەڕەنسا ھێزەکانی کۆکردەوە لە ٣٠ی ئاب. ئەڵمانیا لە ھەمان ڕۆژدا جەنگی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا دوای ئەوەی بینی ڕووسیا وەڵامی داوای ئەڵمانیا ناداتەوە بە ڕاگرتنی کۆکردنەوەی سوپا، پاشان جەنگی ڕاگەیاند لە دژی فەرەنسا، و بەلجیکای گرت کە ئەمەش وای لە بەریتانیا کرد بێتە ناو جەنگەکەوە.

ئەڵمانیا لە ھەر دوو لاوە ڕووبەڕوی شەڕ ئەبۆوە. ستراتیژی ئەڵمانیا لە ساڵی ١٩١٤دا ئەوە بوو کە یەکەم جار لە بەرەی ڕۆژاوا فەڕەنسا بگرێت و پاشان ھێزەکانی خۆی بگوێزێتەوە بۆ بەرەی ڕۆژھەڵات و شکست بە ڕووسیا بھێنێت. بەڵام پێشکەوتنی ئەڵمانیا بۆ فەڕەنسا شکستی ھێنا. لە کۆتایی ساڵی ١٩١٤دا بەرەی ڕۆژاوا ڕووبەڕووی یەکتربوونەوە کە تا ساڵی ١٩١٧دا ھیچ لالییەنێک پێشکەوتنی زۆری بەدەست نەھێنا. بەپێجەوانەوە سنوورەکانی بەرەی ڕۆژھەڵات زۆرتر دەگۆڕا. نەمسا-مەجارستان و ڕووسیا خاکێکی زۆریان دەگرت و لەدەستیان دەدا. بەرە گرنگەکانی تر بریتی بوون لە بەرەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و بەرەی ئیتاڵیا و بەرە بالکان و کێشانی بولگاریا و ڕۆمانیا و یۆنان بۆ ناو جەنگ.

تا سەرەتای ساڵی ١٩١٥ ڕووسیا یەک لەدوای یەک شکستی دەخوارد لە شەڕی دووانەکەی تانێنبێرگ و شەڕی دەریاچەی ماسووریا. ڕووسەکان لە ھەموو ئەو شەڕانەدا نزیکەی ٤٥٠ ھەزار سەربازیان لەدەستدابوو، تا ئەو کاتە سوپاکەی لاواز ببوو و ئەڵمانییەکان بەشێکی زۆری سوپاکەی بەرەو بەرەی ڕۆژھەڵات ناردبوو. گەمارۆدانی پرزێمیشل بۆ ڕووسەکان سەرکەوتن بوو بەڵام لە مانگی نیسان ئەڵمانییەکان دەستیان کردبوو بە داڕشتنی پلان بۆ ڕزگارکردنی گالیسیا. لە مانگی ئایار ئەڵمانییەکان ھێرشی گۆرلیس-تارنۆیان دەستپێکرد، ھێرشێک کە لە کۆتاییدا بوە ھۆی پاشەکشەی ڕووسیا. لە ٥ی ئاب وارسا لەلایەن ئەڵمانییەکانەوە داگیرکرا و دواجار لە ئەیلوولی ١٩١٥ تەواوی پۆڵەندا و بەشێک لە پارێزگای مینسک داگیرکرا.

کەموکورتییەکان بەھۆی گەمارۆی دەریایی و بەرگرتن بە کاڵا لەلایەن ھاوپەیمانانەوە بووە ھۆی ئەوەی کە ئەڵمانیا لە سەرەتای ساڵی ١٩١٧دا شەڕی ژێردەریایی بێ سنوور دەستپێبکات و ئەمریکا کە پێشتر بێلایەن بوو لە ٦ی نیسانی ١٩١٧دا بچێتە ناو جەنگەوە. لە ڕووسیا بۆلشێڤیکەکان لە شۆڕشی تشرینی یەکەمی ١٩١٧دا دەسەڵاتیان گرتە دەست و لە دانوستان لەگەڵ ئەڵمانیا لە پەیماننامەی بریست-لیتۆڤسک لە ٣ی ئازاری ١٩١٨دا ئاشتیان کرد و ژمارەیەکی زۆر لە سەربازانی ئەڵمانیایان ئازاد کرد. بەگواستنەوەی ئەم ھێزانە بۆ بەرەی ڕۆژاوا، ستافی گشتی ئەڵمانیا پێیان وابوو کە پێش ئەوەی ھێزە سەرەکییەکانی ئەمریکا بتوانن کاریگەرییان لەسەر جەنگەکە ھەبێت سەرکەوتن بەدەست دەھێنن. لە ئازاری ١٩١٨ھێرشی بەھاری ئەڵمانیایان دەستپێکرد و سەرەڕای سەرکەوتنە سەرەتایییەکان، بەخێرایی بە بەرگرییەکی زۆرەوە ڕاگیرا. لە مانگی ئابدا ھاوپەیمانان ھێرشی سەدان ڕۆژیان دەستپێکرد و ھەرچەندە سوپای ئیمپراتۆری ئەڵمانیا بەردەوام بوو لە شەڕی سەختدا، بەڵام نەیتوانی پێشڕەوییەکەیان بوەستێنێت.

بەرەو کۆتایی ساڵی ١٩١٨، وڵاتە زلھێزە ناوەندییەکان دەستیان کرد بە داڕمان. بولگاریا لە ٢٩ی ئەیلوول، عوسمانییەکان لە ٣١ی تشرینی یەکەم و پاشان نەمسا-مەجەر لە ٣ی تشرینی دووەم ئاگربەستیان واژوو کرد. قەیسەر ویلھێلم کە ڕووبەڕووی شۆڕشی ئەڵمانیا دەبێتەوە و ھێزە دەریایییەکانی سەرپێچی دەکەن، لە ٩ی تشرینی دووەمدا دەست لەکار دەکێشێتەوە و حکوومەتی نوێی ئەڵمانیا ئاگربەستی ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ی واژوو دەکات و بەم شێوە کۆتایی بە جەنگی جیھانی یەکەم ھات. کۆنفرانسی ئاشتی پاریس لە ساڵی ١٩١٩–١٩٢٠ چەند ڕێکەوتنێکی ھەمەجۆری بەسەر زلھێزە شکست کەوتووەکاندا سەپاند کە بە ناوبانگترینیان پەیمانی ڤێرسای بوو. ھەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتیی ڕووسی، ئیمپراتۆریەتیی ئەڵمانیای داگیرکار، ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی و ئیمپراتۆرییەتیی نەمسا-مەجارستان بووە ھۆی ڕاپەڕینی زۆر و دروستکردنی چەند دەوڵەتی سەربەخۆ وەک پۆڵەندا، چیکۆسلۆڤاکیا و یوگۆسلاڤیا. شکستھێنان لە چارەسەرکردنی ئەو ناکۆکی و ناسەقامگیریانەی جەنگی جیھانی یەکەم بوە ھۆی ھەڵگیرسانی جەنگی جیھانی دووەم لە ئەیلوولی ١٩٣٩.

بۆ یەکەم جار چەکی کیمیایی لە جەنگی جیھانی یەکەمدا بەکار ھات ھەروەھا بۆ یەکەم جار خەڵکی مەدەنی لە ئاسمانەوە بۆردومان کران لە میژوودا.

شەرەکە قوربانی گیانی وای بە خۆیەوە بینی کە پێشتر مێژوو نەیبنیبوو، بنەماڵە فەرمانڕەوا و دەسەڵاتدارەکانی ئەورووپا ڕووخان کە دامەزراندیان دەگەڕایەوە بۆ شەڕەکانی خاچھەڵگرییەکان، و نەخشەی سیاسی ئەورووپا گۆڕانکاری بەسەردا ھات.

جەنگی جیھانی یەکەم بە کۆکێک ھەژمار دەکرێت بۆ بزووتنەوە ئایدۆلۆژییەکانی وەک شوعییەت و ململانێکانی دواتر وەک جەنگی جیھانی دووەم، و تەنانەت شەڕی سارد.

شەڕەکە سەرەتایەکی نوێی بۆ جیھانی نوێ پێک ھێنا و کۆتایی ئەرستۆقراتی و شانشینە ئەورووپییەکان بوو، ھەروەھا سەرەتایەک بوو بۆ شۆڕشی تشرینی یەکەم (بەلشەفی) لە ڕووسیا کە ئەمیش بە ڕۆڵی خۆی سیایەتی گۆڕی لە چین و کووبادا و ھەروەھا ڕێگەی جەنگی ساردی کردەوە لە نێوان ھەردوو زلھێز وڵاتە یەکگرتووەکان و یەکێتی سۆڤێتدا، و ھەڵکشانی نازییەکان دەرکەوت لە شکاندنی ئەڵمانیا لە شەڕەکەدا و چەندین کێشەی ھەڵپەساردراوی ھێشتووە لە دوای شەڕەکە، و شەڕ و جەنگەکان شێوەیەکی نوێیان وەرگرت بە ھاتنە ناوەوەی تەکنەلۆژیا بە شێوەیەکی گەورە و تێوەگلانی ھەندێک لایەن کە توانای شەڕی نەبوو وەک خەڵکە مەدەنییەکان، کاتێک پێشتر شەڕ لە گۆڕەپانەکانی جەنگا ڕوویان دەدا دوور لە شارەکان، لەم شەڕەدا شارەکان بە دانیشتووانە زۆرەکەیانەوە بوونە گۆڕەپانی شەڕ و ئەمەش بوو بەھۆی کەوتنەوەی ملیۆنان قوربانی.

ڕووسیا بەڵێنی بەرگریکردنی دا لە سڕبیا، و ھەستا بە جووڵاندنی ھێزەکانی لە ئەنجامی فشاری ژەنەڕاڵە ڕووسییەکان، و ئەڵمانیا داوای لە ڕووسیا کرد کە ھێزەکانی نەجوڵێنێت و ھێزەکانی لابات لە حاڵەتی ئامادەباشی، و کاتێک ڕووسیا وەڵامی داواکەی ئاڵمانیای نەدایەوە ئەڵمانیا جەنگی ڕاگەیاند بەسەر ڕووسیادا لە ١ی ئابی ١٩١٤ و پاشان جەنگی ڕاگەیاند لە دژی فەرەنسا لە ٣ی ئاب.

ئەورووپا سالی ١٩١٤

پێشکەوتنی شۆڕشی پیشەسازی بوو بەھۆی بەرەوپێشچوونێکی گەورەی ناکۆکی ئیستیعماری لە نێوان دەوڵەتە ئیستیعمارییەکانی ئەورووپادا، لە پێناو سەرفکردنی شتومەک و بەدەستھێنانی کەرەستە سەرەتایییەکان و بەکارخستنی سەرمایە کە یەکێک بوو لە کێشەکانی ئەورووپا و پیاوە سیاسەکان چارەسەرێکیان بۆ نەئەکرا تەنھا لە ڕێگەی دەستبەسەراگرتنە ئیستعمارییەکانەوە نەبێت کە ئەمەش بووە ھۆی ناکۆکی لە نێوان خودی ھێزە ئیستیعمارییەکان خۆیاندا.

ھەروەھا ناکۆکی دەرکەوت لەسەر دەستگرتن بەسەر دەریاکاندا بە تایبەت لە نێوان بەریتانیا کە خۆی بە گەورەی دەریاکان دادەنا و ئاڵمانیای یەکگرتوو کە کەشتیگەلەکانی زۆر بە خێرایی پێش خست، ھەروەھا توندوتیژی زیادی کرد لە نیوان فەرەنسا و ئەڵمانیا لەسەر ناوچەکانی ئەلزاس و لۆرین دوای ئەوەی ئەڵمانیا دەستی بەسەردا گرتن دوای شەڕی ساڵی ١٨٧٠ و ھەروەھا ئەو دوو دەوڵەتە ڕێنەئەکەوتن لەسەر داگیرکردنی مەغریب، و ناکۆکیان لەسەر ئەو وڵاتە (مەغریب) دوو قەیرانی بە خۆیەوە بینی، یەکەمیان لە ساڵی ١٩٠٥ و ١٩٠٦ دابوو و ئەڵمانیا تێیدا دەستگرتنی بە بەرژەوەندییە ئابوورییەکانییەوە دەردەبڕی و ئەزمەی دووەم ساڵی ١٩١١ لە ئەنجامی چوونە ناوەوەی ھێزە ئەڵمانییەکان بۆ ئەغادیر و ھەڕەشەی فەرەنسا لە بەکارھێنانی ھێزدا ڕوویدا و ئەمەش بوو بەھۆی وازھێنانی فەرەنسا لە بەشێکی کۆنگۆ بۆ ئەڵمانیا لە بەرامبەر ئەوەی دەست بگرێت بەسەر مەغریبدا.

ھاوپەیمانییەکان

ڕکەبەری توندی نێوان ھێزە ئەورووپییەکان لە پێناو فراوانکردنی بوارە ئیستیعمارییەکانیاندا بەستنی چەند ڕێکەوتننامەیەکی نھێنی و ھاو پەیمانی سەربازی لێکەوتەوە، ھەریەک لە فەڕنسا و ئینگلتەرا بەپێی ڕیکەوتنی ودی ساڵی ١٩٠٤ بوون بە ھاوپەیمان، و ھاوپەیمانی سییانی لە نێوان ھەریەک لە ئەڵمانیا و ئیتاڵیا لەگەڵ ئیمپڕاتۆڕی نەمسا-مەجەر دامەزرا، کە ئەمەش ھاوپەیمانییەکی ناجێگیر بوو خێرا ئیتاڵیا لێی چووە دەرەوە و دەوڵەتی عوسمانی جێگەی گرتەوە دوای ئەوەی بوو بە ھاوپەیمان لەگەڵ ئەڵمانیا.

و ئەم ھاوپەیمانیانە بوون بەھۆی پێشبڕکێ لە چەکداریدا بە تایبەت لە درێژکردنەوەی ماوەی خزمەتی سەربازی و زیادبوونی ژمارەی ھێزە سەربازییەکان لە ھەریەک لە ئەڵمانیا و فەرەنسا و ڕووسیا.

پێشبڕکێی چەکداری

ئاستی پێشبڕکێ لەسەر چەکداربوون زیادی کرد لە نێوان ھێزە ئەورووپییەکاندا و ئەڵمانیا ھەوڵی دامەزراندنی ئیمپڕاتۆرێکی ئیستیعماری دا لە خاکەکانی ئەو دیو دەریاکان و قەبارەی کەشتیگەلەکانی زیادی کرد و ئەمەش وای لە بەریتانیا کرد کە ھەستێت بە دەرکردنی کەشتیگەلی جەنگی "HMS Dreadnought" لە ساڵی ١٩٠٦ ئەو کەشتییەی ھەموو کەشتییەکانی پێش خۆی ھەڵوەشاندەوە، و بەریتانیا و ئەڵمانیا بە تایبەت ھەوڵی پێشخستنی کەشتیگەلەکانیان دەدا.

و ئەم خشتەیەی خوارەوە خەرجکردنەکانی ھێزە گەورەکان دەردەخات لەسەر سوپا و دەریاکاندا بە مارکی ئەڵمانی ١٩١٣ز.

دەوڵەت	دانیشتوان (بە میلیۆن)	خەرجییەکانی سوپا (ملیۆن مارک)	خەرجییەکانی چەکە دەریایییەکان (ملیۆن مارک)	کۆ (ملیۆن مارک)
ئیمپڕاتۆری ئەڵمانی	٦٧، ٥	١٠٠٩	٤٦٧	١٤٧٦
ئیمپڕتۆری نەمسا-مەجەڕ	٥٢، ٧	٤٩٦	١٥٥	٦٥١
ئیتالیا	٣٥، ١	٣٣٢	٢٠٥	٥٣٧
ئیمپڕاتۆری ڕووسی	١٥٧، ٨	١٢٥٤	٤٩٨	١٧٥٢
فەرەنسا	٣٩، ٧	٧٦٦	٤١٢	١١٧٨
شانشینی یەکگرتوو	٤٦	٥٧٦	٩٤٥	١٥٢١
وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا	٩٦، ٨	٤٢٢	٥٩٥	١٠١٧
ئیمپڕاتۆری ژاپۆنی	٥٤، ٣	٢٠٧	٢٠٣	٤١٠

ڕووداوی سەراییڤۆ

گاڤریلۆ پرینسیپ

لە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩١٤، میراتگری تەختی پاشایەتی نەمسا-مەجەر (فرانز فردیناند) و ھاوسەرەکەی تیرۆرکران لە کاتی سەردانێکیاندا بۆ سەراییڤۆ لە ناوچەی بۆسنە و ھەرسک لەسەر دەستی خوێندکارێکی سڕبی (جافریلۆ پرنسیب) کە ئەم ڕووداوە بوو بەھۆی گڕسەندنی ناڕەزایی نەمسا-مەجەر بەسەر سڕبدا و وئاگری شەری جیھانی یەکەمی ھەڵگیرساند.

شەڕ

شەڕی ساڵی ١٩١٤

لە دوای ڕووداوەکەی سەراییڤۆ و کوژرانی میراتگری تەختی پاشایەتی نەمسا-مەجەر (فرانز فردیناند) حکوومەتی نەمسا-مەجەر پەیامێکی ١٠ خاڵی نارد بۆ حکوومەتی سربیا وەک ھەڕەشەیەک و سڕب ھەموو مەرجەکانی قبوڵ کرد بێجگە لە یەک مەرجیان.

مانگێک دوای ئەو ئەزمەیە نەمسا-مەجەر شەڕی ڕاگەیاند بەسەر سربیادا لە ٢٨ی تەممووزی ١٩١٤، و بەمەش ئامێری ھاوپەیمانە ئەورووپییەکان کەوتە گەڕ و کاتێک ڕووسیا ھێزەکانی کۆکردەوە لە دژی نەمسا-مەجەر، ئەڵمانیا شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا لە ١ی ئاب، ھەروەھا شەڕی ڕاگەیاند لە دژی فەرەنسا لە ٣ی ئاب، و دەستی گرت بە غەزووی خاکەکانی فەرەنسا لە ڕێگەی بڕینی بەلجیکاوە، ئەو ئیشەی کە وای لە بەریتانیا کرد شەڕ بەسەر ئاڵمانیادا ڕابگەیەنێت، لە ٤ی ئاب بەھۆی پێشێلکردنی بێلایەنی بەلجیکا ھەروەھا ئیمپڕاتۆری نەمسا-مەجەر شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ڕووسیا.

و ئیتاڵیا ماوەیەک بە بێ لایەن مایەوە، نەیئەویست لەگەڵ ھیچ لایەکیان بوەستێت تا ڕاستی ھەڵوێستەکە ڕوون دەبێتەوە، ھەروەک وڵاتە یەکگرتووەکان دابڕابوو لەودیو دەریاکانەوە، بەڵام دەوڵەتی عوسمانی کە دوژمنایەتییەکی مێژوویی لەگەڵ ڕووسیادا ھەبوو، و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەڵمانیا لە گەشەسەندندا بوو، نەچووە شەڕەوە تا ٢٩ی تشرینی یەکەم تاکو کەشتیگەلەکانی ھەستان بە بۆردومانکردنی بەندەرە ڕوسییەکان لەسەر دەریای ڕەش.

ڕیزبەندی کاتییەکانی شەڕ

ڕێکەوت	ئەو دەوڵەتی شەڕ ڕادەگەیەنێت	ئەو دەوڵەتەی شەڕی بەسەردا ڕاگەیەنراوە
٢٨ی تەممووزی ١٩١٤	نەمسا-مەجەڕ	سربیا
١ی ئابی ١٩١٤	ئەڵمانیا	ڕووسیا
٣ی ئابی ١٩١٤	ئەڵمانیا	فەرەنسا
٣ی ئابی ١٩١٤	ئەڵمانیا	بەلجیکا
٤ی ئابی ١٩١٤	بەریتانیا	ئەڵمانیا
٥ی ئابی ١٩١٤	مۆنتینیگرۆ	نەمسا-مەجەڕ
٦ی ئابی ١٩١٤	نەمسا-مەجەڕ	ڕووسیا
٦ی ئابی ١٩١٤	سربیا	ئەڵمانیا
٦ی ئابی ١٩١٤	مۆنتینیگرۆ	ئەڵمانیا
١٢ی ئابی ١٩١٤	فەرەنسا وبەریتانیا	نەمسا-مەجەڕ
١٥ی ئابی ١٩١٤	ژاپۆن	ئەڵمانیا
٢ی تشرینی دووەمی ١٩١٤	ڕووسیا	دەوڵەتی عوسمانی
٥ی تشرینی دووەمی ١٩١٤	فەرەنسا وبەریتانیا	دەوڵەتی عوسمانی
٢٣ی ئایاری ١٩١٥	ئیتالیا	نەمسا-مەجەڕ
١٤ی تشرینی یەکەمی ١٩١٥	بولگاریا	سربیا
٩ی ئازاری ١٩١٦	ئەڵمانیا	پورتوگال
٢٧ی ئابی ١٩١٦	ڕۆمانیا	نەمسا-مەجەڕ
٢٨ی ئابی ١٩١٦	ئیتالیا	ئەڵمانیا
٦ی نیسانی ١٩١٧	وڵاتە یەکگرتووەکان	ئەڵمانیا
٧ی نیسانی ١٩١٧	پەنەما وکوبا	ئەڵمانیا
٢٧ی حوزەیرانی ١٩١٧	یۆنان	ئەڵمانیا
٢٢ی تەممووزی ١٩١٧	سیام	ئەڵمانیا
٤ی ئابی ١٩١٧	لیبیریا	ئەڵمانیا
١٤ی ئابی ١٩١٧	چین	ئەڵمانیا
٢٦ی تشرینی یەکەمی ١٩١٧	بەڕازیل	ئەڵمانیا
٧ی تشرینی دووەمی ١٩١٧	وڵاتە یەکگرتووەکان	نەمسا-مەجەڕ
١١ی کانوونی یەکەمی ١٩١٨	کۆتایی شەڕ

دەقی ڕاگەیاندنی شەڕی ئەڵمانیا لەسەر ڕووسیا

دوای ئەوەی فەرەنسا چووە شەڕەکەوە ئەڵمانیا دەستی کرد بە جێبەجێکردنی پلانەکەی بۆ غەزووی فەرەنسا کە پێش نۆ ساڵ دای نابوو و پلانی شلیفنی ئەڵمانی بۆ ھێرشەکردنە سەر فەرەنسا بە خاکەکانی بەلجیکادا دەڕۆیشت بۆ دەستگرتن بەسەر فەرەنسادا بە شێوەیەکی خێرا، لە ١٦ی ئابدا ھێزە ئەڵمانییەکان خاکەکانی بەلجیکای بێ لایەنیان گرت تا لەوێوە بڕوات بۆ خاکە فەڕەنسییەکان ھەتا ڕووباری مارن لە ڕۆژھەڵاتی پاریس کە سوپای فەرەنسا کۆبووبوونەوە بۆ شەڕ، و شەڕی مارنی یەکەم دەستی پێکرد لە ٦ی ئەیلوولدا لە دووری ٥٥ میل لە پاریسەوە، دوای ئەوەی ھێزەکانی ئەڵمانیا شکستی ھێنا لە پێشکەوتن بەرەو پاریس، و یەکەی ھێزە ئەڵمانییەکان دەستیان کرد بە ھەڵکەندنی خەندەق ولەو کاتەوە شەرەکە بوو بە شەری خەندەق، و بەریتانیا شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ئەڵمانیا لەبەرئەوەی بێلایەنی بەلجیکای پێشێلکرد.

لە بەرەی ڕۆژاواوە، ڕووسیا سەرگەرم بوونی ھێزەکانی ئاڵمانیای بە فەرەنساوە قۆستەوە، دوو سوپای نارد تا بچنە خاکەکانی ئاڵمانیاوە لە ڕۆژھەڵاتی بڕووسیا تا دەوری ھێزە ئەڵمانییەکان بدەن لە ڕووسیای ڕۆژھەڵات، ئەمەش ئاڵمانیای ناچارکرد تا سێ یەکی ھێزەکانی لە فەرەنسا بکێشێتەوە، و گەمارۆی ھێزە ڕوسییەکان بدات لە شەڕی تاننبرگ لە ٣١ی ئابدا.

دوای ھەڵگیرسانی شەڕ لە ئەورووپادا، جەنگەکان درێژەیان کێشا بۆ زیادکردنی موستەعمەرە ئەڵمانییەکان لەودیو دەریاکانەوە، و ژاپۆن شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ئەڵمانیا لە کۆتایییەکانی ئابی ١٩١٤ و ئەڵمانی کردە دەرەروە لە چەند دوورگەیەکی ئوقیانووسی پاسیفیک، و ھێزە ئوستڕالی و نیووزلەندییەکان دەستیان گرت بەسەر موستەعمەرە ئەڵمانییەکان لە ئۆقیانووسی پاسیفیک.

لە بەلقان سوپای نەمساوی مەجەری ڕووباری درینای بڕی و ھێرشی کردە سەر خاکەکانی سربیا بەڵام تێکشکێنرا لەلایەن ھێزە سڕبییەکانەوە، لە کۆتایی تشرینی یەکەمی ١٩١٤ ئیمپڕاتۆری عوسمانی چووە شەڕەکەوە لە ڕیزی ئەڵمانیا و لە دژی ڕووسیا و کەشتییە تورکییەکان بەندەرە ڕوسییەکانیان لە دەریای ڕەش بۆردوومان کرد، پاشان ھێزە تورکییەکان غەزووی ڕووسیایان کرد، و لە تشرینی دووەمدا ھاوپەیمانان شەڕیان ڕاگەیاند لە دژی دەوڵەتی عوسمانی و ھەستان بە ھەڵمەتێکی سەربازی گەورە لەسەر نیمچەدوورگەی گالیبۆلیبە بە ئامانجی دامەزراندنی ڕێڕەوێک لە نێوان دەریای ناوەڕاست و دەریای ڕەشدا، و دەستگرتن بەسەر قوستەنتینییە.

ئیتالیا لە دەرەوەی شەرەکە مایەوە بە درێژایی ساڵی ١٩١٤ لەگەڵ ئەوەی ئەندام بوو لە ھاوپەیمانی سییانی لەگەڵ نەمسا – مەجەر و ئەڵمانیا، وتی پابەند نییە بە چوونە شەڕەوە لەبەرئەوەی نەمسا – مەجەڕ نەچووەتە شەڕی بەرگرییەوە.

شەڕی ساڵی ١٩١٥

ھێزەکانی ڕووس لە بەرەی جەنگدا، ١٩١٥

ئاڵمان توانی سەرکەوتنێکی زۆرتر بەدەست بھێنێت بەسەر ھاوپەیمانەکاندا لە ساڵی ١٩١٥دا، ڕووسی شکاند لە شەڕی (جورلیس تارناو) لە ئایاری ١٩١٥، پۆڵەندا و زۆربەی شارەکانی لیتوانیای گرت، ھەوڵی بڕینی ھێڵەکانی پەیوەندی دا لە نێوان سوپاکانی ڕووسیا و بنکەکانیاندا تا دەست بەسەریاندا بگرێت، لەگەڵ ئەوەی ڕووس چەند سەرکەوتنێکی کەمی بەدەست ھێنا بەسەر ئەڵماندا، ٣٢٥، ٠٠٠ دیلی ڕووسی گیران لە پاش ئەوە ڕووسیا نەیتوانی ھێزەکانی بگێڕێتەوە.

و سەرکەوتنی ئەڵمان بەسەر ڕووسیادا بوو بەھۆی ملکەچکردنی بەلقان، و ھێزە نەمساوی و ئەڵمانییەکان لە ڕووباری دانووبەوە ڕۆیشتن بۆ کوشتاری سڕب، و تێکشکانێکی گەورەیان پێگەیاندن.

ھەر لە ھەمان ساڵدا ئەڵمانیا توانی چەند سەرکەوتنێکی باشی تر لە چەند لایەکەوە بە دەست بھێنێت، لەکاتێکدا سەربازگە ئەڵمانییەکان بە جێگیری ڕادەوەستان لە بەردەم ھێرشەکانی فەرەنسا و بەریتانیا، لە ھەمانکاتدا ناڕەزایی دروست بوو لە کەمبوونەوەی زەخیرەی سوپای بەریتانی و داوای پێکھێنانی وەزارەتی ئیئتلافیان لێکرد، ھەروەھا چەند گۆڕانکارییەک لە سەرکردە سەربازییەکانی ڕووسدا ڕوویدا.

لە ٢٣ی ئایاری ١٩١٥ ئیتاڵیا شەڕی ڕاگەیاند لە دژی ئیمپڕاتۆری نەمسا و مەجەر، دوای ئەوەی ھاوپەیمانەکان بەڵێنی ھەندێک خاکەکانیان پێدا ئەگەر سەرکەوێت بەەسەر وڵاتەکانی ئەو لایەدا.

شەڕی ساڵی ١٩١٦

ھێزی وشکانی ڕووسیا

ئەم ساڵە بە دوو داستانی گەورە جیادەکرێتەوە کە لەسەر خاکەکانی فەرەنسا بەرپابوون یەکەمیان حەوت مانگ درێژەی کێشا و دووەمیان چوار مانگ، ئەوانیش داستانەکانی فدان و سووم بوون، لە شەڕی یەکەمیاندا زیانەکانی ئەڵمانیا بە ٢٤٠ ھەزار کوژراو بریندار مەزەندەکرا و زیانی فەڕەنسییەکان ٢٧٥ ھەزاربوو.

بەڵام لە شەری سومدا ھاوپەیمانان توانیان ئاڵمان ناچاربکەن ١٠٠ میلی چوارگۆشە بگەڕێتەوە، و ئەم شەڕە دەستی گرت بەسەر سوپای ئەڵمانی کۆندا، و پاشان پشت دەبەسترا بە سەربازە کەم تەمەنەکان، و سوپای بەریتانی لەم شەڕەدا شەست ھەزار بریندار و کوژراوی لێکەوتەوە لە یەکەم ڕۆژدا.

لەم شەڕانەدا بۆ یەکەمجار زرێپۆش دەرکەوت لە گۆڕەپانەکانی جەنگدا، ولەم ساڵەدا ڕووس بە سەرکردایەتی ژێنراڵ بۆسیلۆف توانی ھەڵمەت بباتە سەر نەمسا، ٤٥٠ ھەزار دیلی لە ھێزە مەجەڕی و نەمساوییەکان گرت، و ئەم سەرکەوتنە ڕۆمانیای ھان دا تا شەڕ ڕابگەیەنێت بەسەر نەمسا و مەجەڕ، و ئەڵمانیا وەڵامی دایەوە بە ڕاگەیاندنی شەڕ بەسەریدا، و ئەڵمان لە شەش ھەفتەدا ڕۆمانییەکان شکاندا و چووە ناو بوخارستەوە.

شۆڕشی عەرەبی گەورە (١٩١٦)

ھێزەکانی ڕووسیا لە چاوەڕوانی ھێرشی ئاڵمانیادا

عەرەب بەیەکگەیشتن لە دەوری شەریف حسەین کوڕی عەلی، شەریفی مەککە و پارێزەری وڵاتە پیرۆزە ئیسلامییەکان، کە ساردی کەوتبووە نێوانیان لەگەڵ خەلافەتی عوسمانی، و بەریتانیا دەیویست عەرەب ڕابکێشێت بەلای خۆیدا بۆ ئەو مەبەستە چووە وتووێژی نھێنییەوە لگەڵ شەریف حسەین، و نامە گۆڕایەوە لە نێوان شەریف حسەین وەک نوێنەری عەرەب و سیر ھێنری مکماھون مەندوبی بەریتانیا لە میسر و سوودان، و لەو نامانەدا ئەوە ڕوون کراوەتەوە کە مەرجی عەرەب بۆ وەستان لەگەڵ بەریتانیا سەربەخۆبوونی دەوڵەتە عەرەبییەکانی سەر کەنارەکانی ڕۆژھەڵاتی دەریای ناوەڕاستە و ھەروەھا دامەزراندنی دەوڵەتێکی عەرەبی گەورەیە کە ھەموو نیشتیمانی عەرەبی بگرێتەوە بێجگە لە میسر و باکووری ئەفریقا و لەگەڵ ئەوەی جیاوازبیان ھەبوو لەگەڵ مکماھون لەسەر سنووری دەوڵەتە عەرەبییە بەڵێنپێدراوەکە، عەرەب چوونە شەڕەوە لە ڕیزی بەریتانیادا.

شۆڕشی عەرەبی گەورە دەستی پێکرد لە ١٠ی حوزەیرانی ١٩١٦ بە ڕاگەیاندنی شەریف حسەین بە جیھادی پیرۆز و شۆڕش بەسەر عوسمانییەکاندا بە ھاوکاری ئەفسەری زانیاریدانی بەریتانی (تۆماس ئیدوار لۆرەنس)، و کوڕەکانی توانیان دەست بگرن بەسەر حیجازدا بە یارمەتی ئینگلیز و فەیسەڵی کوڕی پێشکەوت بەرەو شام و بە یارمەتی ئینگلیز گەیشتە دیمەشق کاتێک عوسمانییەکان لێی ڕۆیشتنە دەرەوە، دامەزراندنی دەوڵەتێکی عەرەبی سەر بە باوکی ڕاگەیاند کە باوکی خۆی وەک پاشای عەرەب ڕاگەیاندبوو لەگەڵ ئەوەی ھاوپەیمانان دانیان بە پاشایەتی ئەودا نەنابوو تەنھا وەک پاشای حیجاز و ڕۆژھەڵاتی ئوردن نەبێت.

لەگەڵ ئەو بەڵێنانەی بەریتانیا بە عەرەبی دابوو دەستی کرد بە وتوێژ و ڕێکەوتنی نھێنی لەگەڵ فەرەنسا و ڕووسیا، کە دابەشکردنی موڵکی دەوڵەتی عوسمانی لە خۆ دەگرت بە دەوڵەت عەرەبییەکانەوە، پاشان بەریتانیا و فەرەنسا جیابوونەوە لە ڕێکەوتنێکی نھێنیدا کە ناسراوە بە ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ ساڵی ١٩١٦ بە ناوی مەندوبی بەریتانی مارک سایکس و مەندوبی فەڕەنسی فرانسوا جۆرج بیکۆ، و ئەم ڕێکەوتنە کە ئاشکرابوو دوای شۆڕشی تشرینی یەکەم (بەلشەفی) لە ڕووسیا ساڵی ١٩١٧، ھەر لە ھەمان ساڵدا بەریتانیا جارێکی تر غەدری لە عەرەب کرد بە بەڵێندان بە سەھیۆنییەت بە دامەزراندنی دەوڵەتێکی یەھوودی لە فەلەستین کە ناسراوە بە پەیماننامەی بلفۆر لە ٢ی تشرینی دووەمی ١٩١٧ دەرچوو.

گۆران لە ڕێڕەوی شەڕەکەدا ١٩١٧

فەڕەنسا، ١٩١٧

دەوڵەتەکانی یەکێتییە سییانییەکاە گەمارۆی دەریایی دوڵەتەکانی ھاوپەیمانییە سییانییەکەیان دا، و ئەڵمان وەڵامی دانەوە بە شەڕی کەشتی ژێر دەریایی، ئامانجیان پێکانی ھەموو کەشتییەکان بوو بە بێلایەنەکانەوە و لەو کەشتیانەی نوقم کران کۆمڵێک کەشتی ئەمریکی بوون کە وای لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کرد بێتە شەڕەوە لە ڕیزی دەوڵەتەکانی یەکێتی سیانییەکەدا و بوو بە شەڕی جیھانی.

شەڕی ژێر دەریایی و وڵاتە یەکگرتووەکان

لە ماوەی ساڵی ١٩١٦شەری دەریایی کەوتەوە لە دەریای باکوور لە نێوان کەشتیگەلی ئەڵمانی و ئینگلیزی و ناسراوە بە جاتلاند، کەشتیگەلە ئەڵمانییەکان لە بەندەرەکانیان درچوون بۆ شەڕی کەشتیگەلی ئینگلیزی بە ئومێدی ھەڵگرتنی گەمارۆی دەریایی سەپێنراو بەسەر ئاڵمانیادا، و ئەمە شەڕێکی یەکلاکەرەوە نەبوو تا ئەڵمان کشایەوە لەگەڵ ئەوەی زیانێکی گەورەی گەیاند بە کەشتیگەلی بەریتانی، و لەو ماوەیەدا ئەڵمان دەستی کرد بە شەڕی کەشتی ژێردەریایی بە ئمانجی نوقمکردنی ھەر کەشتییەکی بازرگانی پێش ئاگادارکردنەوە، بۆ برسیکردنی بەریتانیا و ناچارکردنی بە خۆبەدەستەوەدان، وئەم کارەش وڵاتە یەکگرتووەکانی توڕەکرد لەبەرئەوەی کەشتییەکانی ئەویش لەو نیوەندەدا نوقم دەکران، لەبەر ئەوە چووە ناو شەڕەوە لە نیسانی ١٩١٧، بە تایبەت دوای ئەوەی زانی ئەڵمان ھەوڵی ڕازیکدرنی مەکسیک دەدەن تا ھێرش بکات سەر وڵاتە یەکگرتووەکان لەبەرامبەر ئەوەی سێ لە ویلایەتەکانی ئەمریکا وەربگرێت.

وڵاتە یەکگرتووەکان پێش چوونە ناو شەڕەوە لەسەر ڕێڕەوی سەرۆکی ئەمریکی دەڕۆیشت کە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکی دابڕیبوو لە ئەورووپا و ڕێگەی نە دەدا بە ھیچ دەوڵەتێکی ئەورووپی دەست لە کاروبارەکانی وەربدەن، بەڵام سەرکردە ئەمریکییەکان بە بەرژەوەندیان زانی سوود لەم شەرە وەربگرن بە چوونە ناوییەوە.

و ھاوپەیمانەکان سوودمەند بوون لە تواناکانی ئەمریکا لە بەھێزکردنی ھەوڵە جەنگییەکانیان، و توانیان گەمارۆ لەسەر ئەڵمانیا توند بکەن تا لاوازی بکەن.

سەرکەوتنی یەکێتی سییانی

دوو سەربازی ئەمریکی دەڕۆن بەرەو کانی خەڵوز

گەیشتنی ھێزە ئەمریکییەکان بۆ فەرەنسا لە تەممووزی ١٩١٧ گۆڕانێکی گرنگ بوو لە ڕێڕەوی شەڕدا، لەبەرئەوەی یارمەتی ھێزی دەوڵەتەکانی یەکێتییە سییانییەکەی دا دژەھێرش بکەنە سەر ئەڵمان و کشایەوە بە سەدان کیلۆمەتر لەکاتێکدا کە ھێزەکانی یەکێیتییە سیانییەکە دەستیان گرت بەسەر عوسمانییەکاندا لە میسر و سوریا و عێراق و خۆیان پیش خست لە ئاسیای بچووکدا، و لە بەلقان ھێزەکان یەکێیتییەکە بولگاریایان ناچاری خۆبەدەستەوەدان کرد لە ئەیلوولی ١٩١٨ و دەوڵەتی عوسمانی داوای ڕێکەوتنی کرد لە تشرینی یەکەمی ھەمان ساڵدا و نەمساش داوای کرد لە سەرەتای تشرینی دووەمدا، و ئەڵمانیاش بێجگە لە خۆبەدەستەوەدان نەیتوانی ھیچیتر بکات و ئاگربەست بەسترا لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ دوای ئەوەی بە تەنیا شکستی ھێنا لە ڕووبەڕووبوونەوەی بەرەی یەکێتییە سیانییەکە.

شەڕی ساڵی ١٩١٧

ساڵی ١٩١٧ ڕووداوێکی گرنگی بە خۆیەوە بینی لەبەرەی ڕۆژھەڵاتەوە کە ئەویش سەرکەوتنی شۆڕشی تشرینی یەکەم (بەلشەفی) بوو لە ڕووسیا و واژووکردنی ڕێکەوتنی برست لیتۆفسک بوو لەگەڵ ئەڵمان ساڵی ١٩١٨ و چوونە دەرەوەی ڕووسیا بوو لە شەڕ، ھەر لەو ساڵەدا فەڕەنسییەکان بە یارمەتی ھێزە ئینگلیزەکان ھەستان بە ھێرشێکی گەورە بۆ سەر ھێزە ئەڵمانییەکان، لەگەڵ ئەوەی ئەم ھێرشە شکستی ھێنا و وفەڕەنسییەکان زیانێکی گەورەیان لێکەوت کە بوو بەھۆی یاخیبوون لە ڕیزەکانیاندا، و گۆڕانکاری ئەنجامدرا لە ڕیزی سەرکردە فەرەنسییەکاندا.

و بەریتانییەکان گۆڕانی گرنگیپێدانی ئاڵمانیان بینی بۆ بەرەی بەریتانی، و شەڕی باشندیل کەوتەوە کە بەریتانیا ١٠٠ ھەزار سەربازی لە دەستدا تێیدا لە نێو کوژراو و بریندارەکاندا، و چەند کارەساتێک ھات بەسەر ڕیزەکانی ھاوپەیماناندا لە بەرەکانی ڕوسی و فەرەنسی و ئیتالی، لەگەڵ ئەوەی سەرکەوتن بەسەر عوسمانییەکان و توانیان بچنە ناو عێراق و فەلەستینەوە.

ھەروەک ئەو ساڵە جیادەکرێتەوە بە سەرکەوتنێکی گەورەی ھێزە ئەلمانی و نەمساوییەکان لە شەڕی کابۆریتۆ دوای زنجیرەیەک شەڕ وەک شەڕی ئیسونزۆ.

گەڕانەوە بۆ شەڕ بزووتنەوەی ١٩١٧–١٩١٨

دەستەی فیلمی ئاڵمانی بۆ تۆمارکردنی ئیشەکان

چوونە دەرەوەی ڕووسیا لە شەڕ دوای سەرکەوتنی شۆڕشی تشرینی یەکەمی ١٩١٧ و دوای ئەوەی لینینی سەرکردەی پەیماننامەی ئاشتی بە جیا لەگەڵ ئەڵمانیا واژووکرد، ڕۆڵێکی دیاری بینی بۆ چڕکردنەوەی ھەڵمەتەکانی ئەڵمانیا لەسەر فەرەنسا پێشئەوەی پاڵپشتی ئەمریکی پێیان بگات، ھێزە بەریتانی و فەرەنسییەکان لەژێر سەرکردایەتی ژێنەڕاڵی فەڕەنسی فوش مکن یەکیان گرت، دوای ئەوەی ئەڵمانیا لە شەڕی مارندا لە ساڵی ١٩١٤ ھێزە فەڕەنسییەکانی کشاندەوە بەرەو باشوورو ئەڵمانیا دوایان کەوت و شەری حوسن فردان ڕوویدا لە ساڵی ١٩١٦ کە کشانی ئەڵمانییەکان لەسەر فەرەنسا وەستاند.

و وڵاتە یەکگرتووەکان چووە شەڕەوە لە ڕیزی ھاوپەیمانان بە ئامانجی ڕووبەڕونەوەی ویستی فراوانخوازی ئەڵمانیا لە دەستبەسەراگرتن و ڕێزنەگرتنی بێلایەنی بەلجیکاو شەڕەی کەشتییە ژێردەریایییەکانی کە زیانێکی ئابوری گەورەی گەیاند بە ئەمریکا وای لە ئەمریکا کرد بێتە شەڕەکەوە.

ھاوکات لەگەڵ ترسی خاوەن بانک و حکوومەتی ئەمریکا لە شکانی ھاوپەیمانان، و بانکە ئەمریکییەکان دارایییەکی گەورەیان بە فەرەنسا و بەریتانیا دابوو بۆ کڕینی ماددە سەرەتایییەکان و خۆراک لە وڵاتە یەکگرتووەکان، لەبەرئەوە خاوەن بانک و پیاوە بازرگانەکانی ئەمریکا داوایان لە حکوومەت کرد بچێتە شەڕەوە لە ڕیزی ھاوپەیمانان.

کۆتایی شەڕ ساڵی ١٩١٨

سەربازە بەریتانییەکان لە بەرەی فەرەنسی ئەلمانی بە فڵچەی فیکرز

دەرچوونی ڕووسیا لە شەڕ ھانی ھێزە ئەڵمانییەکانی دا تا سوود لە ٤٠٠ سەربازە وەربگرێت کە لە بەرەی ڕوسی و ناردنیان بۆ شەڕی ئینگلیز و فەڕەنسییەکان، و ئەڵمان توانیان سوپای پێنجەمی بەریتانی تێک بشکێنن لە ئازاری ١٩١٨، و شەرەکانی ھەردوولا زەرەرو زیانێکی گەورەی لە گیان و ساماندا لێکەوتەوە، و نرخی شەڕ لەو ساڵەدا بە بە دە ملیۆن دۆلار لە سەعاتێکدا خەمڵێنراوە.

و ھاوپەیمانان دەستیانکرد بە ئامادەکردنی ھێزەکانیان و ھەڵمەتێکی گەورەیان بردە سەر ئەڵمان و کۆتایی بە شەڕەکە ھێنا، و ناسراوە بە شەری مارنی دووەم لە تەممووزی ١٩١٨، و ڕۆژی ٨ی ئابی ١٩١٨ ڕۆژێکی ڕەش بوو لە میژووی ئەڵماندا؛ کە چەند شکستێکی توندیان خوارد لەبەردەم بەریتانی و ھاوپەیمانەکان، و ئەڵمانیا بەرەو داڕمان ڕۆیشت و نزیکەی ٢٥٠ ھەزار ئەڵمانی بە دیل گیران لە ماوەی سێ مانگدا، و ھێزە بەریتانییەکان چوونە ناو ھێڵە ئەڵمانییەکانەوە و گەیشتنە باکووری فەرەنسا، و ھێزەکانی تری ھاوپەیمانان گەیشتنە فەرەنسا.

ئەزمەیەکی سیاسی توند ئاڵمانیای گرتەوە لەگەڵ شکستە سەربازییەکانیان لە مەیدانەکانی جەنگدا، ئەڵمانیا داوای ئاگربەستی کرد بە بێ ھیچ مەرج و بەندێک، و ھاوپەیمانان وتوێژیان لەگەڵ حکوومەتە ئیمپڕاتۆرییەکە ڕەتکردەوە لەبەرئەوە حکوومەتی کۆماری لە ئەڵمانیا دامەزرا دوای دەست لە کار کێشانەوەی ئیمپڕاتۆری ئەڵمانی، و ئەو ئاگربەستە بەسترا کە کۆتایی بە شەڕ ھێنا لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ دوای چوار ساڵ و نیو شەڕ و کوشتار کە دە ملیۆن سەرباز بوون بە قوربانی و ٢١ ملیۆنی تر برینداربوون.

دەرئەنجامەکان

شەری جیھانی یەکەم بوو بەھۆی ڕووخانی ئیمپڕاتۆری عوسمانی لە ساڵی ١٣٤١ک-١٩٢٤ز و کەوتنەوەی چەندین زیانی گەروەی ماڵی و گیانی و گەڕانە دواوەی ڕۆڵی ئەورووپا لە ئاڕاستەکردنی سیاسەتی جیھان، بەڵام گرنگترین ئەنجامی دامەزراندنی ئەو ئاشتییە کەموکوڕەدا بوو کە ھەموو ئەو ئامڕازانەی لە خۆ دەگرت کە بوون بەھۆی ھەڵایسانی شەڕی جیھانی دووەم ساڵی ١٩٣٩.

و لە ماوەی شەڕەکەدا دەوڵەتە ئەورووپییە بەشەڕھاتووەکان ناچاری کڕینی پێویست و کەرەستەیەکی زۆر بوون لە وڵاتە نوێکان کە خاکەکانیان ھیچ زیانێکی شەڕی پێ نەگەیشت وەک وڵاتە یەکگرتووەکان و کەنەدا و ئوسترالیا و ئارجەنتین، کە ئەمەش وای لە ئەورووپا کرد شارێک بێت بۆ ئەو دەوڵەتانە لە دوای شەڕ، و ئەورووپا لە دوای شەڕ خۆی ناچار بینییەوە لە دانی ئاڵتوونە یەدەکەکانی کە ھەیبوو بۆ دانەوەی قەرزەکانی و ئەمە بوو بەھۆی گەڕانە دواوەی دراوی ئەورووپی.

وڵاتە یەکگرتووەکان سوودمەندی یەکەم بوو لەم شەرە و قەرزدەری یەکەم بوو بە ئەورووپا لە پێش و لە کاتی شەرەکە، وڵاتە یەکگرتووەکان لە دوای شەر لە ئەنجامی وەرگرتنەوەی قەرزەکانیدا %٤٥ی ئاڵتوونی یەدەکی جیھانی بەدەستھێنا و بەوەش بوو بە یەکەم خاوەن قەرز لە جیھاندا.

زیانە گیانی و ماڵییەکان

زیانە گیانەکانی شەری جیھانی یەکەم بە ٨، ٥٣٨، ٣١٥ کەس خەمڵێنراوە، و زیاتر لە دوو ئەوەندەی ئەو ژمارەیە برینداربوون، و زیانەکانی ڕووسیا لە سەرەوەی لیستی زیانە گیانییەکان دێت پاشان بە دوایدا ئەڵمانیا و فەرەنسا و بەریتانیا و ئیتالیا و وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دێن.

بەڵام گرنگترین زیانە ماڵییەکان لەو خاکانە کەوت کە شەرەکە تیایاندا ڕوویدا کاتێک کێڵگە کشتوکاڵییەکان تیاچوون لەگڵ کێڵگە ئاژەلییەکان و سەدان ھەزار ماڵ وێران کران لەگەل ھەزران کارگە ھاوکات لەگەڵ ئەو زیانانەی بە سکە ئاسنینەکان و کانی خەڵوزەکان کەوت.

لەبەرئەوە دەولەتە شەڕکەرەکان ئەبووایە لە قۆناغی ئاشتیا ئەوەیان بنیات بنایەتەوە کە شەڕ وێرانی کردبوو و پیشەسازییە جەنگییەکانیان بگۆڕن بۆ پیشەسازی مەدەنی، بەڵام کەمی سەروەت و دەستی ئیشکەر کە لە شەڕەکاندا تیاچووبوون بوونە ڕێگرێی گەورە لەبەردەم بنیاتنانەوەکاندا.

ئەم خشتەیەی خوارەوە زیانەکانی دەوڵەتەکان لە شەری جیھانی یەکەم ڕوون دەکاتەوە کە کەیشتە زیاتر لە ٣٧ ملیۆن سەرباز لە نیویاندا زیاتر ھەشت ملیۆن کوژران.

کۆ||٨، ٥٣٨، ٣١٥ || ٢١، ٢١٩، ٤٥٢ || ٧، ٧٥٠، ٩١٩||٣٧، ٥٠٨، ٦٨٦

دەوڵەت	کوژرا و وەفاتکراوەکان	بریندار	دیل و ونبووەکان	کۆی زیانەکان
ئیمپڕاتۆری ئەڵمانی	١، ٧٧٣، ٧٠٠	٤، ٢١٦، ٠٥٨	١، ١٥٢، ٨٠٠	٧، ١٤٢، ٥٥٨
ئیمپڕاتۆری ڕووسی	١، ٧٠٠، ٠٠٠	٤، ٩٥٠، ٠٠٠	٢، ٥٠٠، ٠٠٠	٩، ١٥٠، ٠٠٠
فەرەنسا	١، ٣٥٧، ٨٠٠	٤، ٢٦٦، ٠٠٠	٥٣٧، ٠٠٠	٦، ١٦٠، ٨٠٠
ئیمپڕاتۆری نەمسا-مەجەر	١، ٢٠٠، ٠٠٠	٣، ٦٢٠، ٠٠٠	٢، ٢٠٠، ٠٠٠	٧، ٠٢٠، ٠٠٠
دەوڵەتەکانی کۆمونلوس	٩٠٨، ٣٧١	٢، ٠٩٠، ٢١٢	١٩١، ٦٥٢	٣، ١٩٠، ٢٣٥
شانشینی ئیتالیا	٦٥٠، ٠٠٠	٩٤٧، ٠٠٠	٦٠٠، ٠٠٠	٢، ١٩٧، ٠٠٠
ڕۆمانیا	٣٣٥، ٧٠٦	١٢٠، ٠٠٠	٨٠، ٠٠٠	٥٣٥، ٧٠٦
ئیمپڕاتۆری عوسمانی	٣٢٥، ٠٠٠	٤٠٠، ٠٠٠	٢٥٠، ٠٠٠	٩٧٥، ٠٠٠
وڵاتە یەکگرتووەکان	١٢٦، ٠٠٠	٢٣٤، ٣٠٠	٤، ٥٠٠	٣٦٤، ٨٠٠
بولگاریا	٨٧، ٠٠٠	١٥٢، ٣٩٠	٢٧، ٠٢٩	٢٦٦، ٩١٩
سربیا	٤٥، ٠٠٠	١٣٣، ١٤٨	١٥٢، ٩٥٨	٣٣١، ١٠٦
بەلجیکا	١٣، ٧١٦	٤٤، ٦٨٦	٣٤، ٦٥٩	٩٣، ٠٦١
پورتوگال	٧، ٢٢٢	١٣، ٧٥١	١٢، ٣١٨	٣٣، ٢٩١
یۆنان	٥، ٠٠٠	٢١، ٠٠٠	١، ٠٠٠	٢٧، ٠٠٠
مۆنتینیگرۆ	٣، ٠٠٠	١٠، ٠٠٠	٧، ٠٠٠	٢٠، ٠٠٠
یابان	٣٠٠	٩٠٧	٣	١، ٢١٠

ئاشتی کەم و کوڕ

کۆنگرەی ئاشتی ١٩١٩

ئەڵمانیا ڕازی بوو لە واژووکردنی ئاگربەست لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٩١٨ لەسەر بنەماکانی ویلسۆن، و لەو کاتەدا ڕێکەوتن کە کۆنگرەی ئاشتی بەڵێنپێدراو بڕیار و ڕێکەوتنەکانی خۆی دەربکات کە لە بیرۆکە جوانەکانی ئەو بنەمایە وەربگیرێن، بەڵام ھیچ کام لەوانە ڕووینەدا، کۆنگرەی ئاشتی کە یەکەم دانیشتنی لە پاریس لە ١٨ی کانوونی دووەمی ١٩١٩ بەست نوینەری ٣٢ دەوڵەتی ھاوپەیمان ئامادەی بوون و ودەوڵەتە شکست خواردووەکان و ڕووسیا و دەوڵەتە بێلایەنەکانی لێ دوورخرایەوە، لەبەرئەوە ئەم کۆنگرەیە بە کۆبوونەوەیەکی دەوڵەتە سەرکەوتووەکانی شەڕی جیھانی یەکەم دادەنرێت بۆ دابەشکردنی دەستکەوتەکانیان و سەپاندنی ویستی خۆیان بەسەر دەوڵەت شکستخواردووەکان، لە ھەمان کاتدا نوێنەری ھەر سێ وڵات فەرەنسا و بەریتانیا و وڵاتە یەکگرتووە ئەمریکییەکان ڕای خۆیان سەپاند بەسەر نوینەرە بەشداربووەکانی وڵاتەکانی تردا.

داواکاری کۆنگرەبەستەکان

کۆنگرەکە ویستی فەرەنسا و بەریتانیای دەرخست لە فراوانکردنی سنوورەکانیان و بەدەستھێنانی موستەعمەرەری نوێ، فەڕەنسییەکان تەنھا بە داوای گەڕاندنەوەی ناوچەکانی ئەلزاس و لۆرین نەوەستان لە ئەڵمان بەڵکو بەشی چەپی ڕووباری ڕاینیان وەرگرت کە ناوچەیەکی بەرگری بوو و ساری ئاڵمانیای داوائەکرد وەک سەرچاوەیەک بۆ خەڵوزی بەردین سوودی لێوەربگرن، و سەبارەت بە موستەعمەرەکان جۆرج کلیمنسۆی سەرۆک وەزیرانی فەڕەنسی کە خۆی بەشداربوو لە کۆنگرەکە پارێزگاری فەرەنسای دەربڕی بەسەر موستەعمەرەکانی لە باکووری ئەفریقا و ناوەڕاستەکەی و لە باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا لە ھەمانکاتدا وتی ئینتیدابی فەڕەنسی لەسەر سووریا و لوبنان جێگەی گفتوگۆ نین.

بەڵام سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا کە سەرۆکی نوێنەرانی وڵاتەکەی دەکرد لە کۆنگرەکەدا لوید جۆرج ناڕەزایی دەربڕی لە ھەلوێستی سنووری فەرەنسا، و داوای کرد وڵاتەکەی میراتی موستەعمەرە ئەلمانییەکان وەربگرێت لە ئەفریقا و ڕۆژھەڵاتی ئاسیا و ئینتیداب بەسەر میسر و سودان و عێراق و فەلەستین و بەڵێنی خۆی لەبیرکرد کە بۆ سەربەخۆبوونی ڕۆژھەڵاتی عەرەبی دابووی.

بەڵام سەرۆک وەزیرانی ئیتاڵی ئۆرلاندۆ داوای ناوچەکانی ترانتان و تریستای کرد بۆ ئیتالیا.

و تەنھا سەرۆکی ئەمریکی ویلسۆن لە نێو سەرۆکی وەفدەکانی دەوڵەتە گەورەکاندا داوای دامەزراندنی ئەنجومەنی نەتەوەکانی کرد و بڕیارەکانی کۆنگرە لە چواردە بنەماکەی ئەوەوە دەربچن.

بڕیارەکانی کۆنگرەکە و ئەنجامەکانی

گۆڕینی نەخشەی سیاسی ئەورووپا

کۆنگرەی پاریس ئیمپڕاتۆرەکانی ئەڵمانی و نەمساوی ھەڵوەشاندەوە بە ئەنجامدانی چەند دەستکارییەک لە سنووری سیاسی دەوڵەتەکانی ئەورووپادا، لە نەخشەی ئەورووپادا چەند دەوڵەتێکی نوێ دەرکەوتن وەک ھەنگاریا و چیکۆسلۆفاکیا و یۆغسلافیا، و گۆڕانکاری بنەڕەتی لە دەوڵەتەکاندا ڕوویدا ھەریەک لە تورکیا و ئەڵمانیا گۆڕان بۆ ڕژێمی کۆماری و نەمسا گۆڕا بۆ کۆمارێکی بچووک بەڵام ڕووسیا لە ڕژێمی قەیسەرییەوە گۆڕابوو بۆ ڕژێمی شیوعی لە دوای شۆڕشی ئۆکتبەری ١٩١٧ بە سەرۆکایەتی لینین.

پەیماننامەی فرسای

مەراسیمی واژووکردنی ڕێکەوتننامەی فرسای

لە ٢٨ی حوزەیرانی ١٩١٩ ئەڵمانیا پەیماننامەی فرسای واژووکرد لەگەڵ ھاوپەیمانە سەرکەوتووەکاندا لە شەڕی جیھانی یەکەمدا دوای وتوێژێک کە شەش مانگی خایاند، و دەستکاری پەیماننامەکە کرا لە ١٠ی کانوونی دووەمی ١٩٢٠ کە دانپیانانی ئاڵمانیای بە بەرپرسیارییەتی شەرەکە لەخۆ دەگرت و ولەسەر ئەڵمانیا دانرابوو کە قەرەبووی ماڵی لایەنە زەرەر لێکەوتووەکان بداتەوە.

و پەیمانەکە چەند مەرجێکی توندی لە خۆ دەگرت بە دابڕینی نزیکەی ٢٥ ھەزار میلی چوارگۆشە لە خاکەکانی ئەڵمانیا و بخرێنە سەر پۆڵەندا و دانیمارک و چیکۆسلۆفاکیا، و ھەموو موستەعمەرە ئەڵمانییەکان گیران، و ئەڵمانیا بە تەنھا بەرپرسیاری شەرەکەی خرایە ئەستۆ و و بەندەکانی ئەم پەیماننامەیە ھۆکار بوو بۆ ئەوەی کە فرسەتی ھاتە بەردەم ڕەتی بکاتەوە و تۆڵەی خۆی بکاتەوە لەوانەی بەسەریاندا سەپاند.

و پەیماننامەکە باسی دامەزراندنی ئەنجومەنی نەتەوەکانی دەکرد و ئامانج لێی بۆ جڵەوگیری بوو بۆ ئەوەی شەری چەکداری نەکەوێتەوە لە نیو دەوڵەتەکەندا وەک ئەوەی لە شەڕی جیھانی یەکەدا ڕوویدا.

و ئەو بەندە سەربازیانەی دانران لەسەر ئەڵمانیا، مەرجی توند وتیژیان دانا بۆ یەکەی سەربازییە ئەڵمانییەکان تا نەتوانێت شەڕ بکاتەوە، و پەیماننامەکە باسی لەوەکرد کە سوپای ئەلمانی تەنھا ١٠٠ ھەزار سەربازی ھەبێت و ڕژێمی سەربازی ناچاری ھەڵبوەشێنرێتەوە، و ئەڵمانیا ناتوانێت ھێزی ئاسمانی پێک بھێنیت و وبەسترایەوە تەنھا بە بوونی ١٥ ھەزار سەربازی دەریایی لەگەڵ بوونی کەشتی دەریایی بە بێ کەشتی ژێردەریایی، و بۆ سەرباززەکان نییە زیاتر لە ١٢ ساڵ لە سوپادا بمێننەوە تا سوپای ئەڵمانی ھێزی سەربازی ڕاھێنراوی نەبێت.

و بڕگەی ٢٣٢ی پەیماننامەکە بەرپرسیارییەتی شەڕەکەی خستە سەر ئەڵمانیا و قەرەبوو کردنەوەی لایەنە زەرەر لێکەوتووەکانی لەسەر دانرا کە بە ٢٦٩ بلیۆن مارکی ئەڵمانی خەمڵێنرابوو، و ئەم بڕە دابەزێنرا بۆ ١٣٢ بلیۆن مارک، لەگەڵ نزمکردنەوەی بڕەکەدا ئابوریناسەکان ئەو بڕە وادەدەنێن کە زیادەڕۆیی تیا کراوە، و توندکردنی ئەم قەرزانە لەسەر ملی ئەڵمانیا ھۆکار بوون بۆ ھەڵگیرسانی شەڕی جیھانی دووەم لەسەر دەستی ئەدۆلف ھیتلەر.

ئینتیداب

لە کۆنگرەکەدا ڕێکەوتن لەسەر داواکاری ئیستیعمارییەکانی ھەریەک لە بەریتانیا و فەرەنسا و دان نان بە شەرعییەتی ئینتیدابدا نا لەسەر دەوڵەتەکانی ڕۆژھەڵاتی عەرەبی لەگەڵ ناڕازیبوونی ئەمیر فەیسەڵ کوڕی حسەین کە وەک چاودێرێک ئامادەی کۆنگرەکە بوو.

چوونە ناوەوەی ھێزەکانی بەریتانیا بۆ قودس ساڵی ١٩١٧.

دامەزراندنی ئەنجومەنی نەتەوەکان

سەرۆکی وەفدە بەشداربووەکانی کۆنگرەکە ڕێکەوتن لەسەر دامەزراندنی ڕێکخراوی ئەنجومەنی نەتەوەکان کە سەرۆکی ئەمریکی ویڵسۆن سووربوو لەسەری وەک بەندێکی بنەڕتی چووە ناو ھەموو ڕێکەوتننامەکانی سەرکەوتووەکان لەگەڵ شکستخواردووەکانی شەڕەکە بەستیان، وئامانجی یەکەم لە ئەنجومەنی نەتەوەکان کە بنکەکەی لە جنێف لە سویسرا دانرا چارەسەری ناکۆکی نێوان دەوڵەتەکان بوو بە ڕێگە چارەی ئاشتیانە و ئەمەش کەشێکی یارمەتیدەری دروست کرد بۆ لێک گەیشتن و متمانە لە نیو نەتەوەکاندا.

بەڵام کاروبارەکان بەو ئاڕاستەدا نەڕۆیشتن، و ئەنجومەنەکە لە دامەزراندنیا ھێزێکی سەربازی وای نەبوو کە بڕیارەکانی جێبەجێ بکات ھەروەک بوو بە ئامڕازێک بۆ بەرژەوەندی سەرکەوتووەکانی شەڕەکە کە ئەمەش وای لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریک کرد کە خۆی بەشدار نەبێت لە بە ئەندامبوونیدا لەگەڵ ئەوەی ئەو خاوەنی بیرۆکەی دامەزراندنی بوو.

== نیشتیمانی عەرەبی لەژێر ئینتیدابدا == جێبەجێکردنی تەواوەتی بۆ ڕێکەوتنی سایکس بیکۆی دەستی پێکرد ساڵی ١٩١٨ و جەنگەکان کۆتایی نەھاتن و ژێنەڕاڵ ئەلەنبی ھێزی ھاوپەیمانان بۆ سێ یەکە دابەش کرد لە ڕۆژھەڵاتی ناوچە عەرەبییەکان؛ یەکەی کارگێڕی فەڕەنسی (کەنار) و یەکەیەک بە کارگێڕی عەرەبی (ناوخۆ) و یەکەیەک بە کارگێڕی بەریتانی بەڵام ڕێکەوتنی نیودەوڵەتی بۆ ئەمە لە کۆنگرەی پاریس کرابەە ساڵی ١٩١٩، کۆنگرەکە تێگەشتنێکی نوێی بۆ ئیستیعمار دەربڕی ئەویش ئەو ئینتیدابە بوو کە سەرۆکی ئەمریکی ویڵسۆن و سەرۆک وەزیرانی باشووری ئەفریقا ژێنەڕاڵ سمتس پێشنیاریان کرد، کە بەپێی ئەو دەوڵەتە گەورەکان کاروباری ئەو دەوڵەتانە بگرنە دەست کە ماوەیەکی زۆرە لەژێر دەسەڵاتی یەکێک لە ئیمپڕاتۆرییەتەکاندان وەک ئیمپڕاتۆری مانی، بەڵام کۆنگرەی گشتی سووری ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ و بەڵێننامەی بلفۆریان ڕەتکردەوە و شانشینی سووریایان ڕاگەیاند و ئەمیر فەیسەڵ وەک پاشا دانرا، و ھاوپەیمانەکان لە شاری سان ڕیمۆی ئیتاڵی دانیشتنێکی کرد لە نیسانی ١٩٢٠ و بڕیاریان دا وەڵامی کۆنگرە سوورییەکە بدەنەوە بە جێبەجێکردنی ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆ کە سوریا و لوبنانی دەخستە ژێر ئینتیدابی فەڕەنسی و عێراق و فەلەستین و ڕۆژھەڵاتی ئوردنی دەخستە ژێر ئینتیدابی بەریتانی، ھەروەھا کۆنگرەی سان ڕیمۆ بەڵێنی ئیشکردنی دا لەسەر بەڵێننامەی بلفۆر ھەروەھا بەریتانیا پەیوەندیاربوو بە میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان و عومان بە ڕێکەوتنی پارێزگاری و ھەروەھایە پارێزگاری خۆی سەپاند بەسەر میسر و سوودان و ئیتالیا دەستی گرت بەسەر لیبیا و فەرەنسا وڵاتەکانی تری ڕۆژاوای عەرەبی داگیرکرد و دەسەڵاتی خۆی سەپاند بەسەر ھەر یەک لە توونس و مەغریب و جەزائیر و سۆمالیا و مۆریتانیا.

کتێبنامە

بۆ a comprehensive bibliography، Bibliography of World War I ببینە.

• Axelrod، Alan (2018). How America Won World War I. Rowman & Littlefield. ژپنک ٩٧٨-١-٤٩٣٠-٣١٩٢-٤.
• Ayers، Leonard Porter (1919). The War with Germany: A Statistical Summary. Government Printing Office.
• Ball، Alan M. (1994). And Now My Soul Is Hardened: Abandoned Children in Soviet Russia, 1918–1930. Berkeley: University of California Press. ژپنک ٠-٥٢٠-٠٨٠١٠-٦.
• Barrett، Michael B. (2013). Prelude to Blitzkrieg: The 1916 Austro-German Campaign in Romania. Indiana University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٥٣-٠٠٨٦٥-٧.
• Beckett، Ian (2007). The Great War. Longman. ژپنک ٩٧٨-١-٤٠٥٨-١٢٥٢-٨.
• Béla، Köpeczi (1998). History of Transylvania. Akadémiai Kiadó. ژپنک ٩٧٨-٨٤-٨٣٧١-٠٢٠-٣.
• Braybon، Gail (2004). Evidence, History, and the Great War: Historians and the Impact of 1914–18. Berghahn Books. لاپەڕە ٨. ژپنک ٩٧٨-١-٥٧١٨١-٨٠١-٠. لە ١٧ی شوباتی ٢٠٢٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
• Brown، Judith M. (1994). Modern India: The Origins of an Asian Democracy. Oxford and New York: Oxford University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٨٧٣١١٣-٩.
• Butcher، Tim (2014). The Trigger: Hunting the Assassin Who Brought the World to War (چاپی 2015). Vintage. ژپنک ٩٧٨-٠-٠٩-٩٥٨١٣٣-٨.
• Christie، Norm M. (1997). The Canadians at Cambrai and the Canal du Nord, August–September 1918. CEF Books. ژپنک ٩٧٨-١-٨٩٦٩٧٩-١٨-٢.
• Clayton، Anthony (2003). Paths of Glory; the French Army 1914–1918. Cassell. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٠٤-٣٥٩٤٩-٣.
• Clark، Charles Upson (1927). Bessarabia, Russia and Roumania on the Black Sea. New York: Dodd, Mead. OCLC ١٥٠٧٨٩٨٤٨. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨ ھێنراوە.
• Clark، Christopher (2013). -9780061146657 The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914. HarperCollins. ژپنک ٩٧٨-٠-٠٦-٢١٩٩٢٢-٥. {{cite book}}: نرخی |ناونیشان= بپشکنە (یارمەتی)
• Conlon، Joseph M. The historical impact of epidemic typhus (PDF). Montana State University. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی حوزەیرانی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی نیسانی ٢٠٠٩ ھێنراوە.
• Coogan، Tim (2009). Ireland in the 20th Century. Random House. ژپنک ٩٧٨-٠-٠٩-٩٤١٥٢٢-٠.
• Crampton، R. J. (1994). Eastern Europe in the twentieth century. Routledge. ژپنک ٩٧٨-٠-٤١٥-٠٥٣٤٦-٤.
• Crisp، Olga (1976). Studies in the Russian Economy before 1914. Palgrave Macmillan. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٣٣-١٦٩٠٧-٠.
• Cross، Wilbur L. (1991). Zeppelins of World War I. New York: Paragon Press. ژپنک ٩٧٨-١-٥٥٧٧٨-٣٨٢-٠. OCLC ٢٢٨٦٠١٨٩.
• Crowe، David (2001). The Essentials of European History: 1914 to 1935, World War I and Europe in crisis. Research and Education Association. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٧٨٩١-٧١٠-٥. لە ١٧ی شوباتی ٢٠٢٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
• DiNardo، Richard (2015). Invasion: The Conquest of Serbia, 1915. Santa Barbara, California: Praeger. ژپنک ٩٧٨-١-٤٤٠٨-٠٠٩٢-٤.
• Donko، Wilhelm (2012). A Brief History of the Austrian Navy. epubli GmbH. ژپنک ٩٧٨-٣-٨٤٤٢-٢١٢٩-٩.
• Doughty، Robert A. (2005). Pyrrhic victory: French strategy and operations in the Great War. Harvard University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٠١٨٨٠-٨. لە ١٧ی شوباتی ٢٠٢٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
• Dumitru، Laurentiu-Cristian (2012). «Preliminaries of Romania's entering the World War I». Bulletin of "Carol I" National Defence University, Bucharest. ١. لە ١٩ی ئازاری ٢٠٢٢ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی ئازاری ٢٠٢٢ ھێنراوە.
• Dupuy، R. Ernest and Trevor N. (1993). The Harper's Encyclopedia of Military History (چاپی 4th). Harper Collins Publishers. ژپنک ٩٧٨-٠-٠٦-٢٧٠٠٥٦-٨.
• Erickson، Edward J. (2001). Ordered to Die: A History of the Ottoman Army in the First World War. Contributions in Military Studies. Vol. ٢٠١. Westport, Connecticut: Greenwood Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٣١٣-٣١٥١٦-٩. OCLC ٤٣٤٨١٦٩٨.
• Falls، Cyril Bentham (1960). The First World War. London: Longmans. ژپنک ٩٧٨-١-٨٤٣٤٢-٢٧٢-٣. OCLC ٤٦٠٣٢٧٣٥٢.
• Farwell، Byron (1989). The Great War in Africa, 1914–1918. W. W. Norton. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٩٣-٣٠٥٦٤-٧.
• Fay، Sidney B. (1930). The Origins of the World War. Vol. I (چاپی 2nd).
• Ferguson، Niall (1999). The Pity of War. New York: Basic Books. ژپنک ٩٧٨-٠-٤٦٥-٠٥٧١١-٥. OCLC ٤١١٢٤٤٣٩.
• Ferguson، Niall (2006). The War of the World: Twentieth-Century Conflict and the Descent of the West. New York: Penguin Press. ژپنک ٩٧٨-١-٥٩٤٢٠-١٠٠-٤.
• Finestone، Jeffrey؛ Massie، Robert K. (1981). The last courts of Europe. JM Dent & Sons. ژپنک ٩٧٨-٠-٤٦٠-٠٤٥١٩-٣.
• Fornassin، Alessio (2017). «The Italian Army's Losses in the First World War». Population. ٧٢ (1): ٣٩–٦٢. doi:١٠.٣٩١٧/popu.١٧٠١.٠٠٣٩.
• Fromkin، David (1989). A Peace to End All Peace: The Fall of the Ottoman Empire and the Creation of the Modern Middle East. New York: Henry Holt and Co. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٠٥٠-٠٨٥٧-٩.
• Fromkin، David (2004). Europe's Last Summer: Who Started the Great War in 1914?. Alfred A. Knopf. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٧٥-٤١١٥٦-٤. OCLC ٥٣٩٣٧٩٤٣.
• Gardner، Hall (2015). The Failure to Prevent World War I: The Unexpected Armageddon. Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-٤٧٢٤-٣٠٥٦-٤.
• Grant، R. G. (2005). Battle: A Visual Journey Through 5,000 Years of Combat. DK Publishing. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٥٦٦-٥٥٧٨-٥.
• Gray، Randal؛ Argyle، Christopher (1990). Chronicle of the First World War. New York: Facts on File. ژپنک ٩٧٨-٠-٨١٦٠-٢٥٩٥-٤. OCLC ١٩٣٩٨١٠٠.
• Gilbert، Martin (1994). First World War. Stoddart Publishing. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٧٣٧-٢٨٤٨-٦.
• Goodspeed، Donald James (1985). The German Wars 1914–1945. New York: Random House; Bonanza. ژپنک ٩٧٨-٠-٥١٧-٤٦٧٩٠-٩.
• Gray، Randal (1991). Kaiserschlacht 1918: the final German offensive. Osprey. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥٥٣٢-١٥٧-١.
• Green، John Frederick Norman (1938). «Obituary: Albert Ernest Kitson». Geological Society Quarterly Journal. ٩٤.
• Grotelueschen، Mark Ethan (2006). The AEF Way of War: The American Army and Combat in World War I. Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٨٦٤٣٤-٣.
• Halpern، Paul G. (1995). A Naval History of World War I. New York: Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥٧٢٨-٤٩٨-٠. OCLC ٦٠٢٨١٣٠٢.
• Hammond's Frontier Atlas of the World War. C. S. Hammond & Company. 1916.
• Harris، J. P. (2008). Douglas Haig and the First World War (چاپی 2009). CUP. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٢١-٨٩٨٠٢-٧.
• Hartcup، Guy (1988). The War of Invention; Scientific Developments, 1914–18. Brassey's Defence Publishers. ژپنک ٩٧٨-٠-٠٨-٠٣٣٥٩١-٩.
• Havighurst، Alfred F. (1985). Britain in transition: the twentieth century (چاپی 4th). University of Chicago Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٢٦-٣١٩٧١-١.
• Herwig، Holger (1988). «The Failure of German Sea Power, 1914–1945: Mahan, Tirpitz, and Raeder Reconsidered». The International History Review. ١٠ (1): ٦٨–١٠٥. doi:١٠.١٠٨٠/٠٧٠٧٥٣٣٢.١٩٨٨.٩٦٤٠٤٦٩. JSTOR ٤٠١٠٧٠٩٠.
• Heyman، Neil M. (1997). World War I. Guides to historic events of the twentieth century. Westport, Connecticut: Greenwood Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٣١٣-٢٩٨٨٠-٦. OCLC ٣٦٢٩٢٨٣٧.
• Hinterhoff، Eugene (1984). «The Campaign in Armenia». لە Young، Peter (ed.). Marshall Cavendish Illustrated Encyclopedia of World War I. Vol. ii. New York: Marshall Cavendish. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٦٣٠٧-١٨١-٢.
• Holmes، T. M. (April 2014). «Absolute Numbers: The Schlieffen Plan as a Critique of German Strategy in 1914». War in History. XXI (2): ١٩٤, ٢١١. ISSN ١٤٧٧-٠٣٨٥.
• Horne، Alistair (1964). The Price of Glory (چاپی 1993). Penguin. ژپنک ٩٧٨-٠-١٤-٠١٧٠٤١-٢.
• Howard، N. P. (1993). «The Social and Political Consequences of the Allied Food Blockade of Germany, 1918–19». German History. ١١ (2): ١٦١–١٨٨. doi:١٠.١٠٩٣/gh/١١.٢.١٦١.
• Humphries، Mark Osborne (2007). «"Old Wine in New Bottles": A Comparison of British and Canadian Preparations for the Battle of Arras». لە Hayes، Geoffrey؛ Iarocci، Andrew؛ Bechthold، Mike (eds.). Vimy Ridge: A Canadian Reassessment. Waterloo: Wilfrid Laurier University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٨٩٢٠-٥٠٨-٦.
• Inglis، David (1995). Vimy Ridge: 1917–1992, A Canadian Myth over Seventy Five Years (PDF). Burnaby: Simon Fraser University. لە ١٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠١٣ ھێنراوە.
• Jackson، Julian (2018). A Certain Idea of France: The Life of Charles de Gaulle. Allen Lane. ژپنک ٩٧٨-١-٨٤٦١٤-٣٥١-٩.
• Jelavich، Barbara (1992). «Romania in the First World War: The Pre-War Crisis, 1912–1914». The International History Review. ١٤ (3): ٤٤١–٤٥١. doi:١٠.١٠٨٠/٠٧٠٧٥٣٣٢.١٩٩٢.٩٦٤٠٦١٩. JSTOR ٤٠١٠٦٥٩٧.
• Jones، Howard (2001). Crucible of Power: A History of US Foreign Relations Since 1897. Scholarly Resources Books. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٤٢٠-٢٩١٨-٦. OCLC ٤٦٦٤٠٦٧٥.
• Karp، Walter (1979). The Politics of War. Harper & Row. ژپنک ٩٧٨-٠-٠٦-٠١٢٢٦٥-٢. OCLC ٤٥٩٣٣٢٧.
• Keegan، John (1998). The First World War. Hutchinson. ژپنک ٩٧٨-٠-٠٩-١٨٠١٧٨-٦.
• Kennan، George F. (1986). The Fateful Alliance: France, Russia and the Coming of the First World War. Manchester University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٩٠-١٧٠٧-٠.
• Keene، Jennifer D. (2006). World War I. Daily Life Through History Series. Westport, Connecticut: Greenwood Press. لاپەڕە ٥. ژپنک ٩٧٨-٠-٣١٣-٣٣١٨١-٧. OCLC ٧٠٨٨٣١٩١.
• Kernek، Sterling (December 1970). «The British Government's Reactions to President Wilson's 'Peace' Note of December 1916». The Historical Journal. ١٣ (4): ٧٢١–٧٦٦. doi:١٠.١٠١٧/S٠٠١٨٢٤٦X٠٠٠٠٩٤٨١. JSTOR ٢٦٣٧٧١٣. S2CID ١٥٩٩٧٩٠٩٨.
• Kitchen، Martin (2000) [1980]. Europe Between the Wars. New York: Longman. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٨٢-٤١٨٦٩-١. OCLC ٢٤٧٢٨٥٢٤٠.
• Knobler، Stacey L.؛ Mack، Alison؛ Mahmoud، Ade؛ Lemon، Stanley M.، eds. (2005). The Threat of Pandemic Influenza: Are We Ready? Workshop Summary. Contributors: Institute of Medicine; Board on Global Health; Forum on Microbial Threats. Washington DC: National Academies Press. doi:١٠.١٧٢٢٦/١١١٥٠. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٠٩-٠٩٥٠٤-٤. OCLC ٥٧٤٢٢٢٣٢. PMID ٢٠٦٦٩٤٤٨.
• Lehmann، Hartmut؛ van der Veer، Peter، eds. (1999). Nation and religion: perspectives on Europe and Asia. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٩١-٠١٢٣٢-٢. OCLC ٣٩٧٢٧٨٢٦.
• Lieven، Dominic (2016). Towards the Flame: Empire, War and the End of Tsarist Russia. Penguin. ژپنک ٩٧٨-٠-١٤-١٣٩٩٧٤-٤.
• Love، Dave (May 1996). «The Second Battle of Ypres, April 1915». Sabretache. ٢٦ (4). لە ١٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.
• MacMillan، Margaret (2013). The War That Ended Peace: The Road to 1914. Profile Books. ژپنک ٩٧٨-٠-٨١٢٩-٩٤٧٠-٤.
• Magliveras، Konstantinos D. (1999). Exclusion from Participation in International Organisations: The Law and Practice behind Member States' Expulsion and Suspension of Membership. Martinus Nijhoff Publishers. ژپنک ٩٧٨-٩٠-٤١١-١٢٣٩-٢.
• Marks، Sally (1978). «The Myths of Reparations». Central European History. ١١ (3): ٢٣١–٢٥٥. doi:١٠.١٠١٧/S٠٠٠٨٩٣٨٩٠٠٠١٨٧٠٧. S2CID ١٤٤٠٧٢٥٥٦.
• Martel، Gordon (2014). The Month that Changed the World: July 1914. OUP. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٩٦٦٥٣٨-٩.
• Marshall، S. L. A.؛ Josephy، Alvin M. (١٩٨٢). The American heritage history of World War I. American Heritage Pub. Co. : Bonanza Books: Distributed by Crown Publishers. ژپنک ٩٧٨-٠-٥١٧-٣٨٥٥٥-٥. OCLC ١٠٢٨٠٤٧٣٩٨.
• McLellan، Edwin N. The United States Marine Corps in the World War. لە ١٦ی ئەیلوولی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.
• McMeekin، Sean (2014). July 1914: Countdown to War. Icon Books. ژپنک ٩٧٨-١-٨٤٨٣١-٦٥٧-٧.
• McMeekin، Sean (2015). The Ottoman Endgame: War, Revolution and the Making of the Modern Middle East, 1908–1923 (چاپی 2016). Penguin. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٨١-٩٩٧١-٥.
• Medlicott، W. N. (1945). «Bismarck and the Three Emperors' Alliance, 1881–87». Transactions of the Royal Historical Society. ٢٧: ٦١–٨٣. doi:١٠.٢٣٠٧/٣٦٧٨٥٧٥. JSTOR ٣٦٧٨٥٧٥. S2CID ١٥٤٢٨٥٥٧٠.
• Meyer، Gerald J. (2006). A World Undone: The Story of the Great War 1914 to 1918. Random House. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٥٣-٨٠٣٥٤-٩.
• Moll، Kendall D.؛ Luebbert، Gregory M (1980). «Arms Race and Military Expenditure Models: A Review». The Journal of Conflict Resolution. ٢٤ (1): ١٥٣–١٨٥. doi:١٠.١١٧٧/٠٠٢٢٠٠٢٧٨٠٠٢٤٠٠١٠٧. JSTOR ١٧٣٩٣٨. S2CID ١٥٥٤٠٥٤١٥.
• Neiberg، Michael S. (2005). Fighting the Great War: A Global History. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٤-٠١٦٩٦-٥. OCLC ٥٦٥٩٢٢٩٢.
• Northedge، F. S. (1986). The League of Nations: Its Life and Times, 1920–1946. New York: Holmes & Meier. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٨٥-١٣١٦-٠.
• Phillimore، George Grenville؛ Bellot، Hugh H. L. (1919). «Treatment of Prisoners of War». Transactions of the Grotius Society. ٥: ٤٧–٦٤. OCLC ٤٣٢٦٧٢٧٦.
• Price، Alfred (1980). Aircraft versus Submarine: the Evolution of the Anti-submarine Aircraft, 1912 to 1980. London: Jane's Publishing. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٠٦-٠٠٠٨-٠. OCLC ١٠٣٢٤١٧٣. Deals with technical developments, including the first dipping hydrophones
• Raudzens، George (October 1990). «War-Winning Weapons: The Measurement of Technological Determinism in Military History». The Journal of Military History. ٥٤ (4): ٤٠٣–٤٣٤. doi:١٠.٢٣٠٧/١٩٨٦٠٦٤. JSTOR ١٩٨٦٠٦٤.
• Rickard، J. (٥ی ئازاری ٢٠٠١). «[[:داڕێژە:Sic]], 1865–1937, German General». Military History Encyclopedia on the Web. لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی شوباتی ٢٠٠٨ ھێنراوە. {{cite journal}}: URL–wikilink conflict (یارمەتی)
• Rickard، J. (٢٧ی ئابی ٢٠٠٧). «The Ludendorff Offensives, 21 March–18 July 1918». historyofwar.org. لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە.
• Rothschild، Joseph (1975). East-Central Europe between the Two World Wars. University of Washington Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٩٥-٩٥٣٥٠-٢.
• Saadi، Abdul-Ilah (١٢ی شوباتی ٢٠٠٩). «Dreaming of Greater Syria». Al Jazeera. لە ١٣ی ئایاری ٢٠١١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٤ی ئابی ٢٠١٤ ھێنراوە.
• Sachar، Howard Morley (1970). The emergence of the Middle East, 1914–1924. Allen Lane. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٣٩-٠١٥٨-٠. OCLC ١٥٣١٠٣١٩٧.
• Schindler، J. (2003). «Steamrollered in Galicia: The Austro-Hungarian Army and the Brusilov Offensive, 1916». War in History. ١٠ (1): ٢٧–٥٩. doi:١٠.١١٩١/٠٩٦٨٣٤٤٥٠٣wh٢٦٠oa. S2CID ١٤٣٦١٨٥٨١.
• Schindler، John R. (2002). «Disaster on the Drina: The Austro-Hungarian Army in Serbia, 1914». War in History. ٩ (2): ١٥٩–١٩٥. doi:١٠.١١٩١/٠٩٦٨٣٤٤٥٠٢wh٢٥٠oa. S2CID ١٤٥٤٨٨١٦٦.
• Shapiro، Fred R.؛ Epstein، Joseph (2006). -9780300107982 The Yale Book of Quotations. Yale University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٣٠٠-١٠٧٩٨-٢. {{cite book}}: نرخی |ناونیشان= بپشکنە (یارمەتی)
• Smith، David James (2010). One Morning in Sarajevo. Hachette UK. ژپنک ٩٧٨-٠-٢٩٧-٨٥٦٠٨-٥. لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢٠ ھێنراوە. He was photographed on the way to the station and the photograph has been reproduced many times in books and articles, claiming to depict the arrest of Gavrilo Princip. But there is no photograph of Gavro's arrest—this photograph shows the arrest of Behr.
• Souter، Gavin (2000). Lion & Kangaroo: the initiation of Australia. Melbourne: Text Publishing. OCLC ٢٢٢٨٠١٦٣٩.
• Smele، Jonathan. «War and Revolution in Russia 1914–1921». World Wars in-depth. BBC. لە ٢٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.
• Spreeuwenberg، P (2018). «Reassessing the Global Mortality Burden of the 1918 Influenza Pandemic». American Journal of Epidemiology. ١٨٧ (12): ٢٥٦١–٢٥٦٧. doi:١٠.١٠٩٣/aje/kwy١٩١. PMC ٧٣١٤٢١٦. PMID ٣٠٢٠٢٩٩٦.
• Stevenson، David (1988). The First World War and International Politics. Oxford University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٨٧٣٠٤٩-١.
• Stevenson، David (1996). Armaments and the Coming of War: Europe, 1904–1914. New York: Oxford University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٨٢٠٢٠٨-٠. OCLC ٣٣٠٧٩١٩٠.
• Stevenson، David (2004). Cataclysm: The First World War as Political Tragedy. New York: Basic Books. لاپەڕە ٥٦٠. ژپنک ٩٧٨-٠-٤٦٥-٠٨١٨٤-٤. OCLC ٥٤٠٠١٢٨٢.
• Stevenson، David (2012). 1914–1918: The History of the First World War. Penguin. ژپنک ٩٧٨-٠-٧١٨١-٩٧٩٥-٧.
• Stevenson، David (2016). Mahnken، Thomas (ed.). Land armaments in Europe, 1866–1914 in Arms Races in International Politics: From the Nineteenth to the Twenty-First Century. Oxford University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٨٧٣٥٢٦-٧.
• Strachan، Hew (2003). The First World War. Vol. I: To Arms. New York: Viking. ژپنک ٩٧٨-٠-٦٧٠-٠٣٢٩٥-٢. OCLC ٥٣٠٧٥٩٢٩.
• Taliaferro، William Hay (1972) [1944]. Medicine and the War. Books for Libraries Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٣٦٩-٢٦٢٩-٣.
• Taylor، John M. (Summer 2007). «Audacious Cruise of the Emden». The Quarterly Journal of Military History. ١٩ (4): ٣٨–٤٧. ISSN ٠٨٩٩-٣٧١٨. لە ١٤ی ئابی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
• Thompson، Mark (2009). The White War: Life and Death on the Italian Front, 1915–1919. Faber & Faber. ژپنک ٩٧٨-٠-٥٧١-٢٢٣٣٣-٦.
• Tomasevich، Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia: 1941–1945. Stanford University Press. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٠٤٧-٧٩٢٤-١. لە ٤ی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ ھێنراوە.
• Torrie، Glenn E. (1978). «Romania's Entry into the First World War: The Problem of Strategy» (PDF). Emporia State Research Studies. ٢٦ (4). Emporia State University: ٧–٨. لە ١٠ی ئابی ٢٠١٩ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
• Tschanz، David W. Typhus fever on the Eastern front in World War I. Montana State University. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی حوزەیرانی ٢٠١٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٩ ھێنراوە.
• Tucker، Spencer (2002). The Great War, 1914–1918. Routledge. ژپنک ٩٧٨-١-١٣٤-٨١٧٥٠-٤.
• Tucker، Spencer C.؛ Roberts، Priscilla Mary (2005). Encyclopedia of World War I. Santa Barbara: ABC-Clio. ژپنک ٩٧٨-١-٨٥١٠٩-٤٢٠-٢. OCLC ٦١٢٤٧٢٥٠.
• Tucker، Spencer C.؛ Wood، Laura Matysek؛ Murphy، Justin D. (1999). The European powers in the First World War: an encyclopedia. Taylor & Francis. ژپنک ٩٧٨-٠-٨١٥٣-٣٣٥١-٧. لە ١ی ئابی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
• Velikonja، Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. Texas A&M University Press. لاپەڕە ١٤١. ژپنک ٩٧٨-١-٥٨٥٤٤-٢٢٦-٣.
• von der Porten، Edward P. (1969). German Navy in World War II. New York: T. Y. Crowell. ژپنک ٩٧٨-٠-٢١٣-١٧٩٦١-٨. OCLC ١٦٤٥٤٣٨٦٥.
• Westwell، Ian (2004). World War I Day by Day. St. Paul, Minnesota: MBI Publishing. لاپەڕە ١٩٢pp. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٦٠٣-١٩٣٧-٦. OCLC ٥٧٥٣٣٣٦٦.
• Wheeler-Bennett، John W. (1938). Brest-Litovsk:The forgotten peace. Macmillan.
• Willmott، H. P. (2003). World War I. Dorling Kindersley. ژپنک ٩٧٨-٠-٧٨٩٤-٩٦٢٧-٠. OCLC ٥٢٥٤١٩٣٧.
• Winter، Jay، ed. (2014). The Cambridge History of the First World War (چاپی 2016). Cambridge University Press. ژپنک ٩٧٨-١-٣١٦-٦٠٠٦٦-٥.
• Zeldin، Theodore (1977). France, 1848–1945. Vol. II: Intellect, Taste, and Anxiety (چاپی 1986). Clarendon Press. ژپنک ٩٧٨-٠-١٩-٨٢٢١٢٥-٨.
• Zieger، Robert H. (2001). America's Great War: World War I and the American experience. Rowman & Littlefield. ژپنک ٩٧٨-٠-٨٤٧٦-٩٦٤٥-١.