مەکسیک

مەکسیک، بە فەرمی دەوڵەتە مەکسیکییە یەکگرتووەکان (بە ئیسپانی: Estados Unidos Mexicanos) کۆمارێکی دەستووری فیدراڵییە لە ئەمریکای باکوور. لە باکوورەوە لەگەڵ ئەمریکا و لە باشوور و ڕۆژاوا لەگەڵ زەریای ھێمن و لە باشووری ڕۆژھەڵات لەگەڵ گواتیمالا و بیلیز و دەریای کاری بی و لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ کەنداوی مەکسیک ھاوسنوورە. بە ڕووبەری نزیکەی ١٬٩٧٢٬٥٥٠ کیلۆمەتر چوارگۆشە، پێنجەم گەورەترین وڵاتی ئەمریکایە لە ڕووی کۆی ڕووبەرەوە و سێزدەھەمین گەورەترین دەوڵەتی سەربەخۆیە لە جیھاندا. ژمارەی دانیشتووانی بە زیاتر لە ١٣٠ ملیۆن کەس دەخەمڵێندرێت، بەمەش دەیەمین وڵاتی جیھانە و لە نێو وڵاتانی ئیسپانی زماندا زۆرترین دانیشتووانی ھەیە. مەکسیک یەکێتییەکی ٣١ ویلایەت و یەک کاونتی فیدراڵییە کە پایتەختە و لە ڕیزی پڕ دانیشتووترین ناوچە شارییەکانە لە جیھاندا.

مەکسیک
بە ئیسپانی: Estados Unidos Mexicanos
بەشێکە لە	ئەمریکای لاتینی، ئەمریکای باکوور، MIKTA، ئەمریکای ناوەندی
دامەزران	١٦ی ئەیلوولی ١٨١٠
ناو بە زمانی فەرمی	México، Mexico، Mexko
کورتەناو	Мексика، México، المكسيك
خوێندنەوەی ئای پی ئەی	ˈmexiko
نەژاد	Mestizos in Mexico، indigenous peoples of Mexico، White Mexicans، Afro Mexicans
بەشداربووە لە	شەڕی پاسفیک، Group of Five، Economic Complementation Agreement No. 55، جەنگی جیھانیی دووەم
زمانی فەرمی	زمانی ئیسپانی، Nahuatl، Yucatec Maya
سروودی نیشتمانی	Himno Nacional Mexicano، Toque de Bandera
Culture	culture of Mexico
دروشم	Derecho ajeno es la paz
کیشوەر	ئەمریکای باکوور
وڵات	مەکسیک
پایتەخت	مەکسیکۆ سیتی
ناوچەی کاتی	ناوچەی کاتی ناوەندی
ناوچەی جوگرافی	Hispanic America
پۆتانی شوێن	٢٣°٠′٠″N ١٠٢°٠′٠″W
Coordinates of geographic center	٢٠°٣١′١٥″N ٩٩°٥٣′٤٥″W
Coordinates of easternmost point	٢١°٨′٧″N ٨٦°٤٤′٢٧″W
Coordinates of northernmost point	٣٢°٤٣′٨″N ١١٤°٤٣′١١″W
Coordinates of southernmost point	١٤°٣١′٥٠″N ٩٢°١٣′٤٣″W
Coordinates of westernmost point	٣٢°٣١′٢٣″N ١١٧°٧′٢٩″W
بەرزترین خاڵ	Citlaltepetl
نزمترین خاڵ	Laguna Salada
شێوەی بنەڕەتیی حکوومەت	کۆماری فیدڕاڵ
پۆستی سەرۆکی دەوڵەت	سەرۆک کۆماری مەکسیک
سەرۆکی حکوومەت	کلۆدیا شەینباوم
نووسینگەی بەڕێوەبردن	سەرۆک کۆماری مەکسیک
سەرۆک	کلۆدیا شەینباوم
دەستەی جێبەجێکردن	federal government of Mexico
ئەنجومەنی یاسادانەر	Congress of the Union
Central bank	Bank of Mexico
دانیشتووان	١٢٤٬٧٧٧٬٣٢٤
دراو	Mexican peso
خاوەنی	Chapultepec Castle، National Palace، Hospicio Cabañas، Palacio de Minería
ھاوسنوورە لەگەڵ	گواتیمالا، بەلیز، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا
دەقی بنەڕەتی	Political Constitution of Mexico
Driving side	right
Electrical plug type	NEMA 1-15، NEMA 5-15
جێگەی دەگرێتەوە	Republic of Yucatán، Aztec Empire، New Spain، First Mexican Empire، Restored Republic
ڕووداوە بەرچاوەکان	شەڕی سەربەخۆییی مەکسیک، شۆڕشی مەکسیکی، Cinco de Mayo، Pastry War
خەڵاتەکان	Lagun Onari
ڕووبەر	١٬٩٧٢٬٥٥٠±١ کیلۆمەتر چوارگۆشە
وێبگە	https://www.gob.mx/
پاوانی ئینتەرنێتی	.mx
دەقی سەرەکی ڕێکخراوەیی	Political Constitution of Mexico، La Reforma
وەسفی ئاڵا	flag of Mexico
وەسفی نیشان	Mexican coat of arms
جوگرافیای ئەم بابەتە	México
‎most populous urban area	مەکسیکۆ سیتی
Railway traffic side	right
ئابووری بابەت	economy of Mexico
دیمۆگرافیای بابەت	demographics of Mexico
کۆدی مۆبایلی وڵات	334
کۆدی تەلەفۆنی وڵات	+52
Emergency phone number	٩١١
GS1 country code	750
کۆدی تابلۆی ئۆتۆمۆبیل	MEX
Maritime identification digits	345
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

شوێنی مەکسیک لەسەر نەخشەی جیھان

بوونی مرۆڤ لە مەکسیک لانیکەم بۆ ٨٠٠٠ ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە. تا کۆتایی سەدەی پازدەھەم، ئیمپراتۆرییەتی ئازتکەکان بەشێکی زۆری ناوەڕاستی مەکسیکیان کۆنترۆڵ کرد پێش ئەوەی بکەوێتە دەست ھێزە کۆلۆنیالیزمەکانی ئیسپانیا. چەندین کولتوور و شارستانییەتی پێشکەوتوو لە ئەمریکای ناوەندەوە پێگەیشتن کە بە شانەدانی شارستانیەتی دادەنرێت. ئەمریکای ناوەندی پێش کۆلۆمبیا، ئۆلمێک، تۆلتێک، تیۆتیواکان، زاپۆتێک، مایان، ئازتێک و پورێپێچای لەخۆگرتبوو، پێش یەکەم پەیوەندی لەگەڵ ئەورووپییەکان. لە ساڵی ١٥٢١ ئیسپانیا لە بنکەکەی لە شاری مەکسیکۆ (Tenochtitlán) زەوییەکەی داگیرکرد و لەژێر ناوی ئیسپانیای نوێدا گۆڕی بۆ کۆلۆنی تاجی ئیسپانیا. ئەم کۆلۆنیایە لە کۆتاییدا بوو بە مەکسیک، کە لە ساڵی ١٨٢١ سەربەخۆیییەکەی ناسێندرا، قۆناغی دوای سەربەخۆیی بە ناسەقامگیری ئابووری، شەڕی مەکسیک-ئەمریکی، تەسلیمبوونی خاک بە ئەمریکا، شەڕی ناوخۆ، دوو ئیمپراتۆرییەت و دیکتاتۆری ناوخۆیی دیار بوو. کۆتایییەکەی بووە ھۆی شۆڕشی مەکسیک لە ساڵی ١٩١٠ کە بە ڕاگەیاندنی دەستووری ١٩١٧ و سەرھەڵدانی سیستمی سیاسی ئێستای وڵاتەکە گەیشتە لووتکە. ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی لە مانگی تەممووزی ساڵی ٢٠٠٠ یەکەمجار بوو کە پارتێکی ئۆپۆزسیۆن سەرکەوتنی بەدەستھێنا و پارتی شۆڕشگێڕی دامەزراوەیی تێپەڕاند.

مەکسیک یەکێکە لە ئابوورییە گەورەکانی جیھان و زلھێزێکی ناوچەیی و مامناوەندە. جگە لەوەش مەکسیک یەکەم ئەندامی ئەمریکای لاتین بوو کە پەیوەندی بە ڕێکخراوی OECDەوە کرد (لە ساڵی ١٩٩٤ەوە) و وڵاتێکی داھاتی سەروو مامناوەندە. مەکسیک وڵاتێکی تازە پیشەسازییە. خاوەنی ١٣ھەمین گەورەترین بەرھەمی ناوخۆیی ناوەکی و ١١ھەمین گەورەترین بەرھەمی ناوخۆیییە بە یەکسانی ھێزی کڕین. ئابوورییەکەی پەیوەندییەکی بەھێزی بە ھاوبەشەکانی لە ڕێککەوتنی بازرگانی ئازادی ئەمریکای باکوورەوە ھەیە، بەتایبەتی ئەمریکا. مەکسیک لە پلەی یەکەمی لە ھەردوو ئەمریکاکە و پێنجەمی جیھانە لە ژمارەی شوێنەوارە جیھانییەکانی یوونێسکۆ (٣١ شوێنەوار). لە ساڵی ٢٠٠٧دا دەیەمین وڵاتی جیھان بوو کە زۆرترین سەردانیان بۆ دەکرێت، ساڵانە ٢١٫٤ ملیۆن گەشتیارێکی نێونەتەوەی سەردانی ئەو وڵاتە دەکەن.

مەکسیک کۆمارێکی فیدراڵییە و سیستمی حکوومەتی سەرۆکایەتیی ھەیە، بە چوارچێوەیەکی دیموکراسی و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان بۆ سێ لقی جێبەجێکردن، یاسادانان و دادوەری تایبەتمەندە. دەسەڵاتی یاسادانانی فیدراڵی پێکدێت لە کۆنگرەی دوو پەرلەمانی یەکێتیی کە ژووری نوێنەران لەخۆدەگرێت کە نوێنەرایەتی دانیشتووان دەکات و ئەنجومەنی پیران کە نوێنەرایەتی یەکسان بۆ ھەر ویلایەتێک دابین دەکات. دەستوور سێ ئاستی حکوومەت دادەمەزرێنێت: فیدراسیۆن، حکوومەتی ویلایەتەکان و حکوومەتی شارەوانییەکان. پێکھاتەی فیدراڵیی مەکسیک ئۆتۆنۆمی بە ٣٢ ویلایەتەکەی دەبەخشێت و سیستمی سیاسی مەکسیک بە قووڵی لەژێر کاریگەری نەریتە ڕەسەنەکانی وەک ڕۆشنگەری ئەورووپیدایە.

ئەمانەش ببینە

• سنووری گواتیمالا-مەکسیک