کۆماری کوردستان
ئەم وتارە بۆ سەلماندن پێویستی بە ئاماژەی زیاتر بە سەرچاوەکان ھەیە. (فێربە کەی و چۆن ئەم داڕێژەیە لابەریت) |
کۆماری کوردستان[ئ] یان کۆماری مەھاباد، لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ لە ڕۆژھەڵاتی کوردستان لەسەر دەستی حیزبی دیموکراتی کوردستان دامەزرێنرا، و پێشەوا قازی محەممەد وەک سەرۆک کۆمار سوێندی یاسایی خوارد، وڵاتێکی کوردی تەمەن کورت بوو، کە لە سەدەی بیستدا و لە دوای کۆماری ئارارات لە باکووری کوردستان دامەزرا. پایتەختەکەی شاری مەھاباد بوو، کە ئەکەوێتە باکووری خۆراوای ئێران. دامەزران و لەناوچوونی کۆمار بەشێک بوو لەو قەیرانەی ئێرانی تێی کەوتبوو، ئەو ململانێیەی لەنێوان ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتیی سۆڤیەتدا ھەبوو کە جەنگی ساردی لێکەوتەوە، بەڵام خواستی لەمێژینە و ئاواتی گەلی کورد بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەت و وڵاتێک بەناوی کوردستان، پێشینە لە مانگی ئابی ١٩٤١، ڕاپەڕینێکی مەزن جڵەوی ناوچە کوردییەکانی لە دەستی میری ناوەندیی ئێران دەرھێنا. لە شاری مەھاباد، کۆمیتەیەک لە کەسانی چینی ناوەند بە پشتگیری سەرۆک خێڵەکان دەسەڵاتی ناوچەکەیان گرتە دەست. پارتێکی ڕامیاری بەناوی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان (ژێ کاف) دامەزرێنرا. قازی محەممەد، سەرۆکی بنەماڵەی قازی، بە سکرتێریی پارتەکە ھەڵبژێردرا. کۆمیتەکە بە سەرکردایەتیی قازی محەممەد ناوچەکەیان بە لێھاتوویی و سەرکەوتنێکی بەرچاوەوە بۆ ماوەی ٥ ساڵ تا ڕووخانی کۆمار بەڕێوەبرد.[٢][٣]
| کۆماری کوردستان Komarî Kurdistan |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
| سروود: ئەی ڕەقیب |
||||||
 نەخشەی کۆماری کوردستان
|
||||||
| پایتەخت | مەھاباد | |||||
| زمانە فەرمییەکان | کوردی | |||||
| دەوڵەت | کۆمار | |||||
| - | سەرۆک کۆمار | قازی محەممەد | ||||
| - | سەرۆک وەزیران | حاجی بابەشێخ | ||||
| ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی | ||||||
| - | سەردەمی مێژوویی | شەڕی سارد | ||||
| - | ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی | ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ | ||||
| - | پاشەکشەی سۆڤیەت | حوزەیرانی ١٩٤٦ | ||||
| - | دەستبەسەراگرتن لەلایەن ئێرانەوە | ١٥ی کانوونی یەکەمی ۱۹٤٦ | ||||
| - | لەسێدارەدانی سەرکردەکان | ٣٠ی ئازاری ١٩٤٧ | ||||
| دراو | ڕیاڵی ئێرانی | |||||
.png)
دامەزراندنی کۆمار
دەستکاری
لە ئەیلوولی ١٩٤٥، قازی محەممەد و سەرکردە کوردەکانی تر سەردانی تەورێزیان کرد بۆ ئەوەی چاویان بە کونسوڵی سۆڤیەت بکەوێت بۆ دەرباری پشتگیریکردنی کۆمارێکی نوێ، لەوێشەوە ڕەوانەی باکۆ، ئازربایجانی سۆڤیەت، کران. لەوێ، ئاگادار بوونەوە لەوەی پارتی دیموکراتی ئازربایجان لە ھەوڵی ئەوەدایە کە دەست بەسەر ئازربایجانی ئێراندا بگرێت. لە ١٠ی کانوونی یەکەمدا، پارتی دیموکراتی ئازربایجان دەستی بەسەر پارێزگای ئازربایجانی ڕۆژھەڵات دا گرت کە پێشتر بەدەست سوپای ئێرانەوە بوو. قازی محەممەد بڕیاری دا ھاوچەشنی ئەو کارە دووبارە بکاتەوە،[٤] لە ١٥ی کانوونی یەکەمدا، کۆماری مەھابادی کوردیی دامەزرێنرا.
لە ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦، قازی محەممەد دامەزراندنی کۆماری کوردستانی ڕاگەیاند. ھەندێک لە ئامانجەکانیان لە مانیفێستۆکەدا بڵاوکرایەوە، ئەمانەن:
- زمانی کوردیی بکرێتە زمانی ڕاگەیاندن و خوێندن و ئیدارە.
- ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ کوردستان بەمەبەستی چاودێری دەوڵەت و بابەتە کۆمەڵایەتییەکان.
- ھەموو بەرپرسەکان لە خەڵکی ناوچەکە ھەڵبژێردرێن.
- یەکێتی و برایەتی لەگەڵ خەڵکی ئازربایجان.
- یاسایەک ھەبێت کە بەیەک چەشن مامەڵە کرێکار و کەسایەتییە باڵاکان دا بکات.
جوگرافیا
دەستکاری
کۆماری کوردستان زۆرتر ناوچەی موکریانی دەگرتەوە و پایتەختەکەی شاری مەھاباد بوو. بێجگە لە مەھاباد، شارەکانی بۆکان، شنۆ، پیرانشار، سەردەشت و نەغەدە بەشێک لە کۆماری کوردستان بوون.[٥] کۆمار لە باشوورەوە ھەتا نزیک شارەکانی بانە و سەقز درێژەی ھەبوو و لە باکووریشەوە داخوازی بەڕێوەبردنی شارەکانی ورمێ، خۆی و سەڵماسی دەکرد کە لەژێر دەسەڵاتی کۆماری نەتەوەییی ئازەربایجاندا بوون.[٦]
شەڕەکان
دەستکاریشەڕی قاراوا
دەستکاریلە ٢٩ی نیسانی ١٩٤٦، تەنیا پێنج ڕۆژ دوای واژووکردنی ڕێککەوتنی ھاوکاریی سەربازیی کۆماری مەھاباد لەگەڵ کۆماری ئازەربایجانی دراوسێی، یەکەی یەکەمی ھێزە کوردییەکان کە دەکەوێتە گۆشەی باشووری ڕۆژھەڵاتی کۆمار لە قاراوا، ڕووبەڕووی ٦٠٠ سەربازی ئێرانی بووەوە کە بە تۆپ و سوارەوە بەھێزکرابوون. لەم شەڕەدا پێشمەرگەی بارزانییەکان لە دژی ھێزەکانی ئێران سەرکەوتوو بوون، بۆسەیان بۆ یەکەمین یەکەکانی ئێرانی دانا کە گەیشتنە قاراوا و ٢١ کەس کوژران و ١٧ کەسیش بریندار بوون و ٤٠ کەسیشیان گرت، ئەمەش بووە یەکەم سەرکەوتن بۆ کۆماری مەھاباد.[٧]
پەیوەندی لەگەڵ سۆڤیەت
دەستکاریھێزەکانی سۆڤیەت و بەریتانیا لە کۆتاییەکانی ئابی ١٩٤١ ئێرانیان داگیر کرد، یەکێتیی سۆڤیەت لە باکوورەوە بەشداری لە داگیرکردنەکە کرد. سۆڤیەت بە گشتی دوودڵ بوون لە ئیدارەی کوردی. ھێزیان لە نزیک مەھاباد جێگیر نەکرد تەنانەت نێردراوێکی مەدەنی ئەوتۆیان نەنارد بۆ ئەوەی کاریگەریی گەورە دروست بکات. لە رێگەی چالاکیی (دۆستانە) وە، وەک دابینکردنی کەرەسەی گواستنەوە، دەرکردنی سوپای ئێرانی، و کڕینەوەی تەواوی بەرھەمی تووتنەکەیان، پاڵپشتیی ئیدارەکەی قازییان دەکرد. لە لایەکی ترەوە، کوردەکان زۆر ئیدارەی کوردیان ئەبێزاند لەبەر ئەوەی رەتیان کردەوە ببنە بەشێک لە کۆماری دیموکراتی (فارس) ئازربایجان. ھەروەھا دژی ڕاگەیاندنی کۆماری سەربەخۆی کوردی بوون.
کۆتایی کۆمارەکە
دەستکاریلە ٢٦ی ئازاری ١٩٤٦، بەھۆی فشاری ھێزە رۆژئاواییەکان، بۆ نمونە ئەمریکا، سۆڤیەت پەیمانی بە حکومەتی ئێرانی دا کە لە باکووری ئێران ئەکشێتەوە. لە مانگی حوزەیران دا، ئێران دەستی گرتەوە لەسەر ئازربایجاندا. ئەمە بووە ھۆی دابڕانی کۆماری مەھاباد لە سۆڤیەت و دواجار بووە ھۆی داڕمانی. لەم خاڵەدا، پشتگیرییەکان بۆ قازی محەممەد لە کەمبوونەوەدا بوون، بەتایبەتی لە نێوان خێڵە کوردەکاندا کە لە سەرەتادا پشتگیرییان لێدەکرد. بەرھەم‌و سەرچاوەی داراییان نەماو شێوازی ژیانیان بەھۆی دابڕانەکەوە بەرەو سەختی چوو. یارمەتی دارایی و سەربازی لە سۆڤیەتەوە نەما، و خێڵەکان ھیچ ھۆکارێکیان بۆ پشتگیریکردنی قازی محەممەد نەئەبینییەوە، زۆرێک لە خێڵەکان قازییان بەجێ دەھێشت. لە ٥ی کانوونی یەکەم، ئەنجومەنی شەڕ بە قازی محەممەدیان ڕاگەیاند کە رێ لە ھەر پەلامارێکی سوپای ئێران دەگرن کە بکرێتە سەر ناوچەکە. لە ١٥ی کانوونی یەکەم، سوپای ئێران ھاتە ناوچەکە و دەستی بەسەر مەھاباد دا گرت. لەگەڵ ھاتنیان، چاپخانەی کوردی‌یان داخست، فێرکردنیان بە زمانی کوردی قەدەغە کرد، ھەر کتێبێکی کوردی‌یان بدۆزیایەتەوە ئەیانسوتاند. دواجار لە ٣١ی ئازاری ١٩٤٧، قازی محەممەد بە تۆمەتی خیانەت لە دەوڵەتی ئێران، لە مەھاباد و لە ھەمان ئەو مەیدانەی کە کۆماری کوردستان ی لێ ڕاگەیاندبوو شەھید کرا.
دواھات
دەستکاریمستەفا بارزانی، لەگەڵ پێشمەرگەکانی کە لە کوردستانی عێراقەوە ھێنابوونی، بەشێکی سوپای کۆماریان پێکھێنا. دوای رووخانی کۆمارەکە، زۆربەی سەربازەکان و چوار ئەفسەر (سەرھەنگ عێزەت عەبدولعەزیز، سەرھەنگ مستەفا خۆشناو، سەروان محەممەد مەحموود قودسی و سەرگورد خەیروڵڵا عەبدولکەریم) بڕیاری گەڕانەوەیان دا بۆ عێراق. دوای ھاتنەوەیان بۆ عێراق، ئەو چوار ئەفسەرە سزای کوشتنیان بەسەردا سەپێنرا و تا ئێستاش وەک شەھیدی قارەمانی شەرەفمەندی کوردستان ناودەبرێن. چەندسەد سەربازێک لەگەڵ بارزانیدا مانەوە و لە ماوەی ئەو رێڕۆیشتنە پێنج ھەفتەییەیاندا کە بەرەو ئارزبایجانی سۆڤیەت گرتیانە بەر، ھەموو ھەوڵەکانی سوپای ئێرانیان بۆ رێلێگرتنیان تێکشکاند. لە تشرینی یەکەمی ١٩٥٨، مستەفا بارزانی گەڕایەوە بۆ کوردستانی عێراق، و خەباتی دەستپێکردەوە. مەسعود بارزانی، سەرۆکی پێشووی ھەرێمی کودستان، لە مەھاباد لەدایک بووە.[٨]
ھۆکارەکانی سەرنەکەوتن
دەستکاریئارچیبالد بولۆچ رۆزفێلت، کوڕەزای سەرۆکی پێشووی ئەمریکا، تیۆدۆر رۆزفێلت، لە کتێبەکەیدا بە ناوی «کۆماری کوردیی مەھاباد» دەڵێت کێشەی سەرەکی کۆماری کوردستان ئەوەبوو کە کوردەکان پێویستیان بە سۆڤیەت بوو، تەنھا چانسیان، ھێزی سوپای سوور بوو. بەڵام ئەم پەیوەندییە نزیکەیان لەگەڵ ستالین و سۆڤیەت وایکرد زوربەی ھێزە رۆژاواییەکان پشتی ئێران بگرن. قازی محەممەد، ھەرچەندە نکۆڵیی لەو راستییە نەئەکرد کە لە رووی داراییەوە پشتیان بە سۆڤیەت بەستووە، ئەوەی ڕەتدەکردەوە کە حیزبی دێموکراتی کوردستان پارتێکی کۆمۆنیستی بێت، رایگەیاند ئەوە درۆیەکە کە دەسەڵاتدارانی سوپای ئێران دروستیان کردووە، جگە لەوەی ئامانجەکانی خۆی بە زۆر جیاواز لەوانەی سۆڤیەت لەقەڵەمدا. ھەروەھا، کۆمارەکە بەدەست چەند کێشەیەکی ناوخۆییەوە دەی ناڵاند. جیاوازییەکی گەورە لەنێوان خەڵکی شار و خێڵەکییەکاندا ھەبوو، و ھاوپەیمانێتییەکەیان بۆ مەھاباد لە داڕماندا بوو. وەک چۆن پێشتریش ڕایگەیاندبوو، خێڵەکان و سەرۆکەکانیان تەنیا لەبەر ئەو ھاوکاریی دارایی و سەربازی پشتیوانی قازی محەممەدیان دەکرد کە لە یەکێتیی سۆڤیەتەوە وەریدەگرت (کە ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی ھەستی نیشتیمانپەروەری لەلایەن خێڵەکان)؛ ھەندێکی تر لە خێڵەکان دڵیان بە بارزانییەکان نەئەکرایەوە لەبەر ئەوەی نەیانئەویست سەرچاوە و داھاتەکانیان لەگەڵ بەش بکەن. لە ڕووی داراییەوە مەھاباد نشوستی ھێنا و ئەوە وەک مەحاڵ وابوو کە مەھاباد لە ڕووی داراییەوە ھاوتا ببێتەوە لەگەڵ ئێران، و لاوازی دیبلۆماسی سەرکردە کوردەکان لە بەرامبەر ئێران بۆ دەرەوەی وڵات ھۆکارێکی تر بوو بۆ لەناوچوونیی کۆمار.
پۆستەکان
دەستکاریسەرۆک کۆمار
دەستکاری| ژمارە | ماوەی سەرۆکایەتی | وێنە | ناو | تەمەن | شوێنی لەدایکبوون | تێبینی |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ١ | ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٩٤٦ – ١٥ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٦ (٣٢٧ ڕۆژ) |
|
قازی محەممەد |
١ی ئایاری ١٨٩٣ – ٣١ی ئازاری ١٩٤٧ (٥٣ ساڵ ژیاوە)[٩] | مەھاباد، ئێرانی قاجاڕی | سەرۆک و دامەزرێنەری حیزبی دێموکراتی کوردستان و ئەندامی باڵای کۆمەڵەی ژێکاف |
وەزیرەکان
دەستکاری
| وەزیری وەزارەت | ناوی وەزیر[١٠] |
|---|---|
| سەرۆک وەزیران | حاجی بابەشێخ |
| وەزیری جەنگ | سەیفی قازی |
| وەزیری ناوخۆ | محەممەدئەمین موعینی |
| وەزیری ئابووری | ئەحمەد ئیلاھی |
| وەزیری پۆست و تەلەگراف | کەریم ئەحمەدیان |
| وەزیری فەرھەنگ | مەناف کەریمی |
| وەزیری تەبلیغات | سەدیق حەیدەری |
| وەزیری کار | خەلیل خوسرەوی |
| وەزیری بازرگانی (تیجارەت) | حاجی مەستەفا داوودی |
| وەزیری وەرزێڕی (کشتوکاڵ) | مەحموود وەلیزادە |
| وەزیری ڕێگاوبان | ئیسماعیل ئیلخانیزادە |
| وەزیری بیھداری | سەید محەممەد ئەیووبیان |
| وەزیری موشاویر (ڕاوێژکار) | عەبدولڕەحمان ئیلخانیزادە |
| وەزیری داد | مەلا حوسێن مەجدی |
پێشانگا
دەستکاری-
دەسەڵاتدارانی کۆماری کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦، سەرۆک قازی محەممەد لە ناوەڕاستی وینەکەدا. -
ئاڵای کۆمار لە مەھاباد. -
گۆڤاری تاران مۆسەوەر لە دژایەتیی کۆماری مەھاباد، ١٨ی نیسانی ١٩٤٧. -
ڕۆژنامەی کوردستان لە ڕێکەوتی ٤ی شوباتی ١٩٤٦ی زایینی. -
وێنەی قازی محەممەد و کۆمەڵێک سەکردەی تری کۆماری مەھاباد لەوانە مەلا مستەفا بارزانی کە لە پێشەوە وەستاوە.
ئەمانەش ببینە
دەستکاریتێبینییەکان
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ جەمال، نەبەز (2007). ناسنامە و کێشەی ناسیۆنالی کورد. هەولێر: کتێبفرۆشی سۆران. p. 87.
- ^ «کۆماری کوردستان کەی و چۆن دامەزرا؟». www.wishe.net. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «کۆماری کوردستان و وانەکانی». کوردستان و کورد. ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «لاپەڕەیەکی مێژوو؛ کۆماری کوردستان لە مەهاباد». ANF News. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ McDowall 2004, pp. 244–245.
- ^ Vali، Abbas (2014). Kurds and the State in Iran: The Making of Kurdish Identity. Bloomsbury Publishing. p. 43.
- ^ «شەڕی قاراوه». Parti Pedia (partipedia.org) (بە کوردی). 2023-04-08. لە 2024-11-05 ھێنراوە.
- ^ «کۆماری کوردستان.pptx». www.slideshare.net (بە ئینگلیزی). ٢٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢. لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ ژیان و خەباتی پێشەوا، قازی محەممەد
- ^ وەزیرەکانی کۆماری کوردستان کوردیپێدیا
بەستەرە دەرەکییەکان
دەستکاری| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە کۆماری کوردستان تێدایە. |
