فیۆدۆر دۆستۆیەڤسکی
فیۆدۆر میخایلڤیچ دۆستۆیەڤسکی (بە ڕووسی: Фёдор Миха́йлович Достое́вский؛ شێوازی خوێندنەوەی: [ˈfʲodər mʲɪˈxajləvʲɪtɕ dəstɐˈjɛfskʲɪj]) (لەدایکبووی ١١ تشرینی دووەمی ١٨٢١ - کۆچی دوایی شوباتی ١٨٨١) ڕۆماننووس و کورتە چیرۆکنووس و ڕۆژنامەنووس و فەیلەسووفی ڕووسییە، و یەکێکە لە بەناوبانگترین نووسەر و نووسەرەکانی جیھان کە بەھۆی دوو ڕۆمانی تاوان و سزا و برایانی کارامازۆڤ لە دوونیادا بەباشی ناسرا، کە ڕۆمانەکانی تێگەیشتنێکی قووڵی لە ناخی مرۆڤ تێدایە.
فیۆدۆر دۆستۆیڤسکی | |
|---|---|
 | |
| لەدایکبوون | فیۆدۆر میخایلڤیچ دۆستۆیڤسکی ١١ی تشرینی دووەمی ١٨٢١ مۆسکۆ، ڕووسیا |
| مردن | ٩ی شوباتی ١٨٨١ (٥٩ ساڵ ژیاوە) سەنت پیتەرزبورگ، ڕووسیا |
| پیشە |
|
| نەتەوە | ڕووس |
| پەروەردە | ئەندازیاری سەربازی-زانکۆی تەکنیکی، سەنت پیتەرزبورگ |
| چەشن |
|
| بابەت | |
| جووڵانەوەی ئەدەبى | ڕاستەقینە |
| کارە بەرچاوەکان |
|
| ساڵانی چالاکی | ١٨٤٦–١٨٨٠ |
| ھاوسەر |
|
| مناڵەکان |
|
| واژوو |  |
دۆستۆیڤسکی لە نووسراوەکانیدا، ڕووداوەکانی دەروونی کەسایەتییەکانی چیرۆکەکەی لە ھەلوومەرجی دژواری کۆمەڵایەتی، ڕامیاری و ڕۆحیی سەردەمی سەدەی نۆزدەھەمی کۆمەڵگای ڕووسیا، بە باشی شیکردووەتەوە. واڵتێر کافمەن چیرۆکی برووسکەیەک لەژێر زەوییەوە لە نووسینی دۆستۆیەڤسکی، بە باشترین نموونەی بوونگەرایی دەزانێت.[١]
ناو دەستکاری
وەرگێڕە جیاوازەکان ناوی ئەم نووسەرەیان لە زمانی فارسی و کوردی بە شێوەی جیاواز نووسیوە: «داستاێڤسکی-داستایِفسکی» و «داستایۆڤسکی-داستایوفسکی» و «دۆستۆیەڤسکی» و «دۆستۆڤیسکی»، یەکەم شێوازی گوتن ناوە دروستەکەیە بە زمانی ڕووسی. خاسیار دەھیمی لە وەرگێڕانی ژیاننامەی دۆستۆیەڤسکی کە لەلایەن ئێدوارد ھێلتکارەوە نووسراوە، بە «داستاێڤسکی-داستایِفسکی» ناوی ھێناوە. ھەروەھا ناوی یەکەمی لە دەقە وەرگێڕدراوەکاندا بە «فیۆدۆر-فیودور» و «فئودور» دەبینرێت. لەنێو فارسی زمانەکاندا بە «داستایۆڤسکی-داستایوفسکی» ناسراوە و لەناو کورد دا بە دۆستۆڤیسکی.[٢]
ژیان دەستکاری
دایک و باوکی دۆستۆیڤسکی بەشێک بوون لە بنەماڵەیەکی بەڕێز و فرە نەتەوەیی و فرە مەزھەبی لیتوانی خەڵکی شاری پینسک، کە ڕەگ و ڕیشەیان بۆ سەدەی ١٦ دەگەڕێتەوە. خێزانەکەی بریتی بوون لە مەسیحییەکانی کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕووسیا و کڵێسای ڕۆمانی کاسۆلیکی و کڵێسای کاسۆلیکی ڕۆژھەڵات. خێزانی باوکی پیاوانی ئایینی بوون، بەڵام خێزانی دایکی بازرگان بوون. ھەروەھا چاوەڕوان دەکرا میخائیلی باوکی ببێتە قەشە، بەڵام یاسای بنەماڵەی شکاند و ھەڵھات.[٣][٤][٥]
لە ساڵی ١٨٠٩ میخائیل دۆستۆیەڤسکی (باوکی) تەمەن ٢٠ ساڵ چووە ناو ئەکادیمیای پزیشکی و نەشتەرگەری مۆسکۆ. لەوێشەوە لە نەخۆشخانەی مۆسکۆ دامەزرا و لەوێ وەک پزیشکی سەربازی کاری کرد و لە ساڵی ١٨١٨دا سەرۆکی پزیشکەکان بوو. لە ساڵی ١٨١٩ لەگەڵ ماریا نێچایێڤا ھاوسەرگیری کرد. ساڵی دواتر لە نەخۆشخانەی مارینسکی بۆ ھەژاران کارێکی وەرگرت. دوای لەدایکبوونی دوو کوڕی یەکەمی، میخائیل و فیۆدۆر، پلەی بەرزکرایەوە بۆ یاریدەدەری کۆلێژ، نازناوێک کە بەرزیکردەوە بۆ چینی خانەدانەکان و توانی موڵکێکی بچووک بکڕێت لە دارۆڤۆی، شارۆچکەیەک کە ١٥٠ کم لە مۆسکۆوە دوورە، کە لەوێدا موڵکێکی بچووکیان ھەبوو بۆ پشووی ھاوینە. فیۆدۆر کوڕی دووەمی دایک و باوکی بوو و ٧ منداڵی دیکەش ھەبوو: میخایل (١٨٢٠-١٨٦٤)، ڤارڤارا (١٨٢٢-١٨٩٢)، ئەندرێی (١٨٢٥-١٨٩٧)، لیوبۆڤ ( لە ١٨٢٩ کۆچی دوایی کردووە)، ڤێرا (١٨٢٩-١٨٩٦)، نیکۆلای (١٨٣١-١٨٨٣) و ئەلێکساندرا (١٨٣٥-١٨٨٩).[٦][٧][٨]
منداڵیی ١٨٢١–١٨٣٥ دەستکاری
فیۆدۆر دۆستۆیەڤسکی لە ١١ی تشرینی دووەمی ١٨٢١ لە شاری مۆسکۆ لەدایکبووە، کوڕی دووەمی دایک و باوکی بووە. لە ماڵی خێزانەکەی لە نزیک نەخۆشخانەی مارینسکی بۆ ھەژاران گەورە بووە، کە بە گەڕەکێکی ھەژار و چینی خواروو دادەنرێت لە جەرگەی شاری مۆسکۆدا. دۆستۆیەڤسکی لەکاتی یاریکردن لە باخچەی نەخۆشخانەکەدا چاودێری نەخۆشە ئازارچێشتووەکانی دەکرد، کە بە بەدبەختترین نەخۆشەکان دادەنرێن بەو پێیەی لە چینی خواروون.[٩][١٠]
دۆستۆیەڤسکی ھەر لە تەمەنی گەنجییەوە بە وێژە ئاشنا بووە. لە تەمەنی سێ ساڵیدا داستانی قارەمانانە و چیرۆکی ئەفسانەیی خوێندبووەوە، ھەموو ئەمانە لە ڕێگەی بەخێوکەرەکەیە، ئالێنا فرۆلۆڤنا، کە لە منداڵیدا کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ھەبوو. کاتێک تەمەنی چوار ساڵ بوو، دایکی فێری پەرتووکی پیرۆزی کرد تا فێری خوێندنەوە و نووسین بێت. دایک و باوکی جۆرەھا وێژەیان پێ ناساند، لەوانە نووسەرانی ڕووسی وەک کرەمزین و پوشکین و دێرژاوین، و وێژەی گۆتیک، وەک ئان ڕادکلیف، وێژەی ڕۆمانسی لەلایەن شیلەر و گۆتەوە، چیرۆکە قارەمانەکانی سێرڤانتێس و واڵتەر سکۆت، و داستانەکانی ھۆمیرۆس. دۆستۆیەڤسکی باسی لەوە کرد کە دایک و باوکی ھۆکاری سەرەکیی وابەستەبوونی بوون بە وێژەوە، بەھۆی ئەو چیرۆکانەی پێش خەوتن بۆیان دەخوێندنەوە. ھەندێک لە ئەزموونەکانی لە منداڵیدا کاریگەرییان لەسەر نووسینەکانی دواتری ھەبوو، کاتێک تەمەنی نۆ ساڵ بوو بینی کچێک لەلایەن پیاوێکی سەرخۆشەوە دەستدرێژی دەکرێتە سەر، ئەو ڕووداوە لە مێشکیدا چەقی و بابەتی ئەو پیاوەی دەستدرێژی دەکاتە سەر کچان لە بەرھەمەکانی وەک برایانی کارامازۆڤ و ئەھریمەنەکان، و بەرھەمەکانی تری دەرکەوتووە.[١١][١٢][١٣][١٤]
سەرەڕای ئەوەی جەستەی دۆستۆیەڤسکی لاواز بوو و بەھێز نەبوو، بەڵام دایک و باوکی بە بێباک و لاسار و بێ ڕەوشت وەسفیان کردووە. لە ساڵی ١٨٣٣ باوکی فیۆدۆر کە سروشتێکی ئایینی ھەبوو، ناردی بۆ خوێندنگەیەکی بەشەناوخۆیی لە فەڕەنسا و دواتر بۆ بەشەناوخۆیی چرماک. لەوێدا بە ڕووخساری زەرد و گۆشەگیر و ڕۆمانسی وەسف دەکرا. و بۆ ئەوەی پارەی خوێندنی بدرێت باوکی پارەی قەرز دەکات و کاروباری پزیشکی تایبەتی خۆی فراوانتر کردووە. دۆستۆیەڤسکی لەنێو ھاوڕێ ئەرستۆکراسییەکانی لە خوێندنگەی مۆسکۆدا ھەستی بە شوێنی خۆی نەکرد و دواتر ئەو ئەزموونە لە ھەندێک لە بەرھەمەکانیدا ڕەنگدانەوەی ھەبوو، بەتایبەتی لە ڕۆمانی ھەرزەکاردا.[١٥][١٦][١٧]
ھەرزەکاریی ١٨٣٦–١٨٤٣ دەستکاری
لە ٢٧ی ئەیلوولی ١٨٣٧ دایکی فیۆدۆر بە نەخۆشی سیل کۆچی دوایی کرد. لە مانگی ئایاری ھەمان ساڵدا دایک و باوکی بە یاوەری میخائیلی برای ناردیان بۆ خوێندن لە پەیمانگای ئەندازیاری سەربازی نیکۆلایڤ لە سانت پترسبۆرگ، بەھۆیەوە ناچار بوو خوێندنی ئەکادیمی بەجێبھێڵێت و سەرنجی لەسەر داھاتووی خۆی دا لە بەھێزکردنی ژیانی سەربازی خۆی، لە پەیمانگاکە وەرگیرا و لە مانگی یەکی ساڵی ١٨٣٨ دەستی بە خوێندن کرد، سەبارەت بە میخایلی برای، بە ھۆکاری تەندروستی ڕەتکرایەوە، بۆیە ڕووی لە شاری ڕیڤاڵ کرد لە ئیستۆنیا.[١٨][١٩]
فیۆدۆر حەزی لە ئەکادیمیاکە نەبوو، چونکە حەزی لە زانست و بیرکاری و ئەندازیاری سەربازی نەبوو، ھەروەھا حەزی لە وێنەکێشان و تەلارسازی بوو. وەک ھاوڕێکەی کۆنستنتین ترۆتۆڤسکی جارێک باسی کردووە. کەسایەتیی و ئارەزووەکانی فیۆدۆر وای لێکرد لەنێو ١٢٠ کەسی ھاوپۆلیدا کەسێکی سەیر و سەمەرە بێت. ئازایەتی و ھەستی دادپەروەری نیشان دەدا، پارێزگاری لە تازەھاتووان دەکرد بۆ پەیمانگاک، لایەنگری مامۆستا بوو بەسەر خوێندکاران، ڕەخنەی لە ئەفسەرە گەندەڵەکان گرت و یارمەتی کۆڵبەرە ھەژارەکانی دەدا. ھەرچەندە گۆشەگیر بوو و لە جیھانی وێژەیی خۆیدا دەژیا، بەڵام لەلایەن ھاوخوێندکارەکانییەوە ڕێزی لێدەگیرا و خوێندکارەکان پێیان دەگوت قەشە فۆتیۆس.[٢٠][٢١]
فیۆدۆر بۆ یەکەمجار نیشانەکانی نەخۆشی سەرئێشەی دەرکەوت کاتێک لە ١٦ی حوزەیرانی ١٨٣٩دا زانی باوکی کۆچی دوایی کرد، ھەرچەندە سەرچاوەی ئەم زانیاریانە لوبۆڤی کچی بوو، کە زۆرێک لە مێژوونووسان بە جێی متمانە نەبوونی دەزانن، بەڵام دواتر فرۆید کاری لەسەر کردووە. باوکی بە شێوەیەکی سەرەکی بەھۆی جەڵتەی مێشکەوە گیانی لەدەستداوە، بەڵام دراوسێی پاڤێل کلۆشانتسێڤ بانگەشەی کردووە کە بەھۆی کوشتنی لەلایەن کەسوکارەکەیەوە مردووە و ئەگەر تۆمەتەکە بسەلمێنرێت کە کوژراوە، کلۆشانتسێڤ نزیک بوو لە توانای کڕینی ئەو زەوییانەی کە چۆلکران، دۆسییەکەش بە لە دادگاییکردنێکدا لە تولا ڕەتکرایەوە، بەڵام ئەندرێی برای بەرگری لە چیرۆکەکە کرد. بەشێوەیەکی گشتی لەدوای کۆچی دوایی باوکی فیۆدۆر خوێندنی تەواو دەکات و لە ئەکادیمیا دەرچوو و نازناوی ئەندازیاری سەربازی پێدرا، ئەمەش دەسەڵاتی پێدا بچێت و دوور لە ئەکادیمیا بژی. بۆیە چوو سەردانی مایکل برای کرد کەلە شاری ڕاڤێل بوو، و بەشداری شانۆنامە و نمایشی ئۆرکێسترا و بالێی کرد. لەو ماوەیەدا دوو ھاوڕێی فێری قوماریان کرد.[٢٢][٢٣][٢٤][٢٥][٢٦][٢٧]
لە ١٢ی ئابی ١٨٤٣ فیۆدۆر وەک ئەندازیار-مولازم خزمەتی دەکرد و لەگەڵ ئەدۆلف تۆتلێبن لە شوقەیەکدا دەژیا کە خاوەنەکەی دکتۆر ڕیزنکامف بوو و ھاوڕێی میخایل بوو. ڕیزنکامپف بەم شێوەیە وەسفی کردووە: «لە براکەی کەمتر میھرەبان و پەروەردە کەمتر نییە، بەڵام کاتێک باری دەروونی باش نییە زۆرجار چاوی لە بۆشاییەکە و ڕەوشتی باش لەبیر دەکات و تەنانەت ھەندێکجاریش دەگاتە ئاستی بێڕەوشتی و لەدەستدانی خۆئاگایی». لەو ساڵەدا فیۆدۆر یەکەم بەرھەمی وێژەیی خۆی تەواو کرد، کە وەرگێڕانی ڕۆمانی یوجینی گراندە بوو لە نووسینی ھۆنۆری دی بالزاک، کە لە حوزەیران-تەممووزی گۆڤاری ڕێپەرتۆری و پانتێۆن بڵاوکرایەوە. کۆمەڵێک وەرگێڕانی سەرنەکەوتووی بەدوای خۆیدا ھێنا و کێشە داراییەکانی لە سەرەتادا وای لێکرد کە پیشەی نووسینی ڕۆمان ھەبێت.[٢٨][٢٩][٣٠][٣١]
سەرەتای کارکردنی ١٨٤٤–١٨٤٩ دەستکاری
فیۆدۆر دۆستۆیەڤسکی یەکەم ڕۆمانی خۆی بە ناوی ھەژاران لە مانگی ئایاری ساڵی ١٨٤٥ تەواو کرد، ئەمەش دوای دوو ساڵ لە چاپکردنی یەکەمین وەرگێڕانی لە پەرتووکی بلزاک. ھاوڕێکەی دیمیتری گریگۆرۆڤیچ کە لەو کاتەدا ھاوژووری بوو، چاپە سەرەتاکەی بردە لای ھۆنەر نیکۆلای نێکراسۆڤ، سەرنووسەری بەڕێوەبەری گۆڤاری سۆڤرمێنیک و ئەویش لە بەرامبەردا پیشانی ڕەخنەگری وێژەیی کاریگەر ڤیساریۆن بێلینسکی دا. بێلینسکی بە یەکەم ڕۆمانی کۆمەڵایەتی ڕووسی وەسفی کردووە. ئەلمەساکین لە ١٥ی کانوونی دووەمی ١٨٤٦ وەک بەشێک لە کۆمەڵە گۆڤاری دەوری سانت پترسبۆرگ بڵاوکرایەوە و سەرکەوتنی بازرگانی بەدەستھێنا.[٣٢][٣٣][٣٤]
فیۆدۆر کە تێگەیشت کە کارە سەربازییەکەی ژیانە وێژەییە گەشەسەندووەکەی دەخاتە مەترسییەوە، نامەیەکی نووسی و داوای دەستلەکارکێشانەوەی لە پلەکەی کرد. ھەر زوو دوای ئەوە، ڕۆمانی دووەمی خۆی بە ناوی ھاوشێوەی نووسی و لە ٣٠ی کانوونی دووەی ١٨٤٦دا لە گۆڤاری «بیرەوەرییەکانی نیشتیمان» بڵاوکرایەوە، پێش ئەوەی لە مانگی شووباتی ھەمان ساڵدا بڵاوبکرێتەوە. لە ھەمان کاتدا دۆستۆیەڤسکی لە ڕێگەی خوێندنەوەی بیرمەندانی فەڕەنسی وەک فۆریە، کابێت، پرۆدۆن و سیمۆن، لەگەڵ سۆسیالیزم و بیرۆکەکانی ئاشنا بوو. لە ماوەی ئاشنابوونی لەگەڵ بێلینسکی، لەناو فەلسەفەی بیرۆکەی سۆسیالیستی فراوان بوو. و ژیرێتی سۆسیالیزم و ھەستی دادپەروەری و خەمی ھەژاران و بێبەشاندا سەرنجی ڕاکێشا. پەیوەندییەکەی لەگەڵ بێلینسکی تادێت ئاڵۆزتر دەبوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی ئاشکرای کرد کە کەسێکی بێئایینە، ئەمەش پێچەوانەی بیروباوەڕی ئۆرتۆدۆکسی ڕووسی فیۆدۆر بوو، بەڵام لە کۆتاییدا پەسەندی کرد.[٣٥][٣٦]
دوای بڵاوبوونەوەی ڕۆمانە ھاوشێوەکە ڕەخنەی نەرێنی لێگیرا و تەندروستی فیۆدۆر خراپتر دەبوو و گرژبوونی پەرکەمی زیاتر بوو لە پێشووتر، بەڵام بەردەوام بوو لە نووسین. لە ماوەی ساڵی ١٨٤٦ تا ١٨٤٨ چەندین کورتە چیرۆکی دەرکردووە، کە لە گۆڤاری ساڵنامەی وڵاتی باوکدا بڵاوکراونەتەوە؛ لە نێو ئەو ڕۆمانانەدا، بەڕێز پرۆخارچین، خاتوونی خاوەن ماڵ، دڵێکی لاواز و شەوە ڕۆشنەکان. ئەو چیرۆکانە سەرکەوتوو نەبوون و زۆربەیان بە بۆچوونی جیاوازەوە باسیان دەکرد، ئەمەش جارێکی دیکە فیۆدۆر تووشی کێشەی دارایی کردەوە، بۆیە پەیوەندی بە کۆمەڵەی سۆسیالیستی یۆتۆپیای پێتیکۆڤەوە کرد، ئەمەش یارمەتیدەر بوو بۆ ئەوەی لەو دۆخە ڕزگاری بێت. کاتێک پەیوەندییەکە کۆتایی ھات، فیۆدۆر ھاوڕێیەتی ئەپۆلۆن مایکۆڤ و براکەی ڤالێریان مایکۆڤی کردبوو. ساڵی ١٨٤٦ لەسەر ڕاسپاردەی ھۆنەر ئەلێکسی پلێشچێڤ پەیوەندی بە کۆمەڵەی پێتراشێڤسکی لیگەوە کرد کە لەلایەن میخائیل پێتراشێڤسکی دامەزرا و داوای چاکسازی لە کۆمەڵگەی ڕووسیادا دەکرد. میخائیل باکونین جارێک بۆ ئەلێکساندەر ھێرزێن نووسیوویەتی و باسی لەوە کردووە کە ئەو کۆمەڵەیە «بێ زیانترین کۆمەڵەیە» و ئەندامەکانی «نەیاری ڕێکخراو و ھەموو ئامانج و واتا شۆڕشگێڕییەکانن». فیۆدۆر ڕۆژانی شەممە و یەکشەممە پەرتووکخانەی کۆمەڵەکەی بەکاردەھێنا، ناوبەناو بەشداری لە گفتوگۆکاندا دەکرد سەبارەت بە ئازاد بوون لە چاودێریکردن و ھەڵوەشاندنەوەی کۆیلایەتی.[٣٧][٣٨][٣٩]
لە ساڵی ١٨٤٩ بەشی یەکەمی ڕۆمانی نەتۆچکا نەزفا نۆڤنا لە گۆڤارەکەدا بڵاوکرایەوە، کە لە ساڵی ١٨٤٦ەوە نەخشەی بۆ دانابوو، بەڵام دوورخستنەوەی کۆتایی بە پڕۆژەکەی ھێنا. و ھەوڵی تەواوکردنی ڕۆمانەکەی نەدا.[٤٠]
زیندان دەستکاری
دادگای سەربازی داوای سزای لەسێدارەدانی بۆ کرد، کە لە ١٩ی کانوونی دووەمدا سزای لەسێدارەدانی بۆ گۆڕدرا و گۆڕدرا بۆ چوار ساڵ زیندانیکردن لە سیبیریا و دواتر بە جلوبەرگی سەربازێکی سادە خزمەت بکات. لە نمایشێکی ورد و ڕێکخراودا، دۆستۆیەڤسکی و زیندانییەکانی دیکە لە بەیانی ٢٢ی کانوونی دووەمی ١٨٤٩دا بردرانە گۆڕەپانی نمایشی سەربازگەیەک. لەوێدا داری سێدارەدان دانرابوو و بە قوماشی ڕەش داپۆشرابوو. تاوان و سزاکانیان خوێندرایەوە و قەشە ئۆرتۆدۆکسەکە داوای لێکردن داوای لێخۆشبوون بکەن لەبەر گوناھەکانیان. سێ لەو زیندانیانە بەسترابوونەوە بۆ ئەوەی ئامادەبن بۆ لەسێدارەدان کە دۆستۆیەڤسکیش لەنێویاندا بوو. لە دوایین ساتەکانی ئەم مەڕاسیمە ساختەیەدا، تەپڵی سەربازی بە دەنگی بەرز دەستیان کرد بە تەپڵ لێدان و دەستەی تەقەکردنەکە چەکەکانیان خستە سەر زەوی کە سەرەتا نیشانەیان لێگرتبوون. ئەزموونی دۆستۆیەڤسکی لە لێواری مردندا وای لێکرد لە ڕوانگەیەکی تایبەتەوە سەیری مێژوو و ئەو کاتە بکات. دوای چەند ساڵێک وتی: «بیرم نایەت لە ژیانمدا ئەوەندەی ئەو ڕۆژە دڵخۆش بووبێتم». لە ماوەی دوورخستنەوە و زیندانیدا تووشی نۆبەی پەرکەم بوو، کە تا کۆتایی تەمەنی بەردەوام بوو.[٤١]
خێزان دەستکاری
لە ساڵی ١٨٥٧ ھاوسەرگیری لەگەڵ «ماریا دیمیترییڤنا» کردووە پەیوەندی نێوانیان ئاڵۆز بووە، بەڵام ئەوینێکی سەیر لە نێوانیاندا ھەبووە و ھاوسەرگیرییەکەیان لە ساڵی ١٨٦٤ بە کۆچی دوایی ماریا کۆتایی ھات، لە پاش کۆچی دوایی ژنی یەکەمی، دۆستۆیڤسکی ھاوسەرگیری لەگەڵ «ئانا گریگۆریڤنا» کردووەتەوە تا کۆچی دوایی دۆستۆیڤسکی ھەر بە یەکەوە بوونە و لە پاش کۆچی دوایی ئانا ئەرکی فرۆشتنی بەرھەمەکانی لەئەستۆ گرتووە.
مردن دەستکاری
دۆستۆڤسکی چوونکە دووچاری نەخۆشی پەرکەم ببوو، بەھۆی دووبارەبوونەوەی زۆری نۆرە پەرکەمەکان کە لەم نەخۆشییەدا ڕوودەدات تووشی ئاوسانی سییەکان بوو، ھەر ئەوەش بووە ھۆی تووشبوونی بە خوێنبەربوونی سییەکان کە ھۆکاری سەرەکی کۆچی دوایی بوو لە ساڵی ١٨٨١ و خانوەکەی کرایە مۆزەخانە و لە ڕووسیا و ئەڵمانیا پەیکەری بۆ درووستکراوە.[٤٢]
بەرھەمە سەرەتایییەکانی دۆستۆیەڤسکی دەستکاری
یەکەمین ڕۆمانی ڕەشوڕووت (ھەژاران) لە ڕەوتی تازەی وێژەدا بووە یەکەمین سەرکەوتنی ئەو لەم بەرھەمە و ڕۆمان و چیرۆکە سەرەتایییەکانی ئەودا (پێش ساڵی ١٨٤٩)، وەک چەند بەرھەمێکی ڕیالیزمی تازە، زۆر بە ئاشکرا کاریگەری گۆگۆڵی پێوە دیار بووە، ھەر لەبەر ئەوەش، ھەمیشە وا باو بووە کە لە دۆستۆیڤسکیدا باسی ڕیالیستەکان کورت و پوخت بکرێتەوە، لەلایەکی دیکەوە بەرھەمەکانی دواتری ئەو، بە یاداشتە ژێر زەمینییەکان دەستی پێ کرد و بە برایانی کارامازۆف دوایی ھات، پێش سەردەمەکەی خۆیان کەوتبوو بە چەشتێک گرێدراوی ڕووداوەکانی داھاتوون بۆ خوێنەری ئاسایی ناڕوونن کە نابێت بەر لە بەرھەمی کەسانی وەک ئاکساکۆف و گۆنچارۆف باسیان لێوە بکرێت، ھەر لەبەر ئەوە لە مێژووی گشتی وێژەی ڕووسیدا، پێویستە بەرھەمەکانی دۆستۆیڤسکی بەسەر دوو سەردەمدا پۆلێن بکەین. ئەو پۆلێنکارییە لەبەر ئەو وەستانە درێژخایەنەیە کە لە چالاکی وێژەی ئەودا ھەیە و ھۆکاری ئەم وەستانەش دەستبەسەرکردن و دورخستنەوەی ئەوە لە ساڵی ١٨٤٩.[٤٣]
وتارەکان دەستکاری
دۆستۆیڤسکی لە یاداشتنامەکانیدا ٢٢١ بابەتی نووسیوە، بەدەر لە کورتەچیرۆکەکانی لە ماوەی دوو قۆناغدا، ھەڵبژێردراوەکان بەزۆری لە دوو بەرگدا بڵاودەکرێتەوە، بەرگی یەکەم نووسینەکانی لە ساڵی ١٨٧٣ تا ١٨٧٦ دەگرێتەوە، بەرگی دووەمیش نووسینەکانی لە ساڵی ١٨٧٧ تا ١٨٨١ دەگرێتەوە.
بەرھەمەکان دەستکاری
دۆستۆیەڤسکی لە بیستەکانی تەمەنیدا دەستی بە نووسین کرد دوای تەواوکردنی زانکۆ، سەرەتا دەستی کردووە بە وەرگێڕانی ڕۆمان لە زمانی فەڕەنسیی کە لە خوێندنگەی بەشەناوخۆیی فێری بووە، و یەکەم ڕۆمانی بە ناوی (ھەژاران) لە ساڵی ١٨٤٦ لە تەمەنی ٢٥ ساڵیدا بڵاوکردووە، تەواوی کارەکانی بریتین لە ١٢ ڕۆمانی درێژ و ٤ ڕۆمانی کورت، ١٧ کورتە چیرۆک، ٥ وەرگێڕان و چەندین وتاریی تر. زۆرێک لە ڕۆمانەکانی بە بەش بەش بڵاوکراونەتەوە کە لە ڕۆژنامە و گۆڤارە وێژەییەکانی ڕووسیادا بڵاوکراونەتەوە، ئەو بەروارانەی لە خشتەی خوارەوەدا نیشان دراون، ئەو بەروارەیە کە ڕۆمانەکە بۆ یەکەمجار بە زمانی ڕەسەنی خۆی دەرکەوتووە. زۆرێک لە ڕەخنەگران بە یەکێک لە ھەرە گەورەترین دەروونناسانی وێژەیی جیھانی لە سەرتاسەری جیھان دایان دەنا.[٤٤][٤٥][٤٦][٤٧]
ھەندێک لە پەرتووکەکانی فیۆدۆر دۆستۆیەڤسکی، کە وەرگێڕدراون بۆ کوردی:
| پەرتووک | وەرگێڕ |
|---|---|
| تاوان و سزا | ڕەوف بێگەرد کەیوان ھەورامی (وەرگێرانی جیاواز) |
| شەیتانەکان | ڕەوف بێگەرد |
| ھەرزەکار | جەوھەر مەحموود داراغا |
| برایانی کارامازۆڤ | ئەمین گەردیگلانی |
| گەمژە | حەمە کەریم عارف |
| ھەژاران | حەمە کەریم عارف |
| یادگارییەکانی خانەی مردووان | حەمە کەریم عارف |
| تیمساح (کورتەچیرۆک) | کاروان مەحموود |
| دزێکی ڕاستگۆ (کورتەچیرۆک) | کاروان مەحموود |
| مێردی ھەمیشەیی | کاروان مەحموود |
| قومارچی | جەوھەر مەحموود داراغا |
| نییە تۆ چکا | عیمران ھاواری |
| شەوە ڕۆشنەکان | کەیوان ھەورامی |
| ھاوزا | کەیوان ھەورامی |
| پەیامەکانی ژێر زەوی | شێرزاد ھەینی |
| دڵێکی لاواز | پێشەوا فەتاح |
| دلەکێ لاواز (بادینی) | شەماڵ ئاکرەیی |
| خاتوونی خاوەن ماڵ | محەممەد ئەدیبی |
| خەونی پیاوێکی گاڵتەجاڕ | ھونەر شاھۆ |
| تاوان و سزا (بادینی) | سەفین زێباری |
| ژنی پیاوێکی تر و مێردێک لەژێر جێگادا | |
| سووک و ڕسواکان | کەیوان ھەورامی |
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ < саамref>Existentialism from Dostoyevsky to Sartre Walter Kaufmann ISBN 0-452 даша с машей самые -00930-8 page 12
- ^ https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%DB%8C%D9%88%D8%AF%D9%88%D8%B1_%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%DB%8C%D9%81%D8%B3%DA%A9%DB%8C?wprov=sfla1
- ^ http://www.klassika.ru/cgi-bin/bio.pl?type=search&string=%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD%EF%BF%BD
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 6–22.
- ^ https://web.archive.org/web/20200121225032/http://www.klassika.ru/cgi-bin/bio.pl?type=search&string=
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 83
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 11
- ^ https://books.google.com/books?id=VjKh2gkCudAC&pg=PA102
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 72.
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 23
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 6–11.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 23–54.
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 4.
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 61.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 14–5.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 23–54.
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 39.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 17–23.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 69–90.
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 2.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 24–7.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 69–111.
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 59.
- ^ https://archive.org/details/Reik_1940_From_Thirty_Years_with_Freud?view=theater#page/n175/mode/2up
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 109.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 31–6.
- ^ https://books.google.com/books/about/Dostoevsky.html?hl=ar&id=lp1RpM8o9BQC
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 114–5.
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 104.
- ^ Leonid Grossman (2011). Достоевский [Dostoyevsky]. Astrel. p. 536.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 36–7.
- ^ فيودور دوستويفسكي, p. 73.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 113–57.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 42–9.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 159–82.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 53–5.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 115–21.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 239–46, 259–346.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 58–69.
- ^ فيودور دوستويفسكي, pp. 99–101.
- ^ http://www.bbc.co.uk/persian/arts/2014/12/141203_l51_dostoyevsky_book_totalitarian
- ^ https://zaniary.com/blog/618864e84db1a/%D8%AF%DB%86%D8%B3%D8%AA%DB%86%DB%8C%DA%A4%D8%B3%DA%A9%DB%8C
- ^ Guay, Robert (2019-05-23), "Introduction: Crime and Punishment as a Philosophical Novel", Dostoevsky's Crime and Punishment, Oxford University Press, pp. 1–17, ISBN 978-0-19-046401-1, retrieved 2021-07-26
- ^ Scanlan, James Patrick (2002). Dostoevsky the Thinker: A Philosophical Study. Cornell University Press. ڕقم دولی معیاری للکتاب 978-0-8014-3994-0. 17 January 2017[Date mismatch] لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Scanlan, James Patrick (2002). Dostoevsky the Thinker: A Philosophical Study. Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-3994-0.
- ^ https://books.google.com/books?id=XfDOcmJisn0C
- ^ https://books.google.com/books/about/Dostoevsky.html?hl=ar&id=lp1RpM8o9BQC
