تێکھەڵچوونی نێوان عێراق و کوردەکان
تێکھەڵچوونی نێوان عێراق و کوردەکان زنجیرەیەک شەڕ و یاخیبوونی کوردەکان لە دژی دەسەڵاتی حکوومەتی ناوەندی عێراق بەدرێژایی سەدەی بیستەمدا لە خۆدەگرێت کە پاش ماوەیەکی کورت لە شکستی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لە جەنگی جیھانیی یەکەم دەستی پێکرد ھەتا کۆنترۆڵ کردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ لەلایەن ئەمریکا.[١] ھەندێک خاڵی دەستپێکردنی تێکھەڵچوونەکە سەرەتا بۆ ئەو ھەوڵەی شێخ مەحموودی حەفید دەگێڕنەوە بۆ دامەزراندنی شانشینی کوردستان[١] لە کاتێکدا ھەندێک سەرەتاکەی دەگێڕنەوە بۆ ئەو شۆڕشەی دوای ساڵی ١٩٦١ لەلایەن بارزانییەکانەوە دەسپێکرا.[١٤] تێکھەڵچوونەکان درێژەی ھەبوو تا کۆنترۆڵ کردنی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ لەلایەن ئەمریکاوە، ھەرچەندە گرژی لە نێوان ھەرێمی کوردستان و حکوومەتی ناوەندی عێراقدا بەردەوام بوو.
| ناکۆکییەکانی نێوان کوردەکان و عێراق | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 ئاوارە کوردەکان لە کەمپەکانی سەر سنووری عێراق و تورکیا، ساڵی ١٩٩١ | |||||||
| |||||||
| شەڕکەرەکان | |||||||
|
|
 موجاھیدین خەلق ویلایەتە یەکگرتووەکان (۱۹٨۰–۱۹۹۱) | ||||||
| فەرماندە و سەرکردەکان | |||||||
|
شێخ ئەحمەد بارزانی
جۆن شالیکاشڤیلی |
 لوئەی ئەتاسی | ||||||
| ھێز | |||||||
|
پارتی:  ھەرێمی کوردستان ٧٠,٠٠٠ (٢٠٠٣)[٨] |
| ||||||
| زەرەر و زیانە گیانییەکان | |||||||
|
١٦٣,٨٠٠–٣٤٥,١٠٠کوژراو[a] ملیۆنان کورد ئاوارە بوون | |||||||
.svg){kind=small}
سەرەتای کێشەی حکوومەتی عێراق و کوردەکان دوای کۆتایی جەنگی یەکەمی جیھانی و ھاتنی ھێزەکانی بەریتانیا ی دەستی پێکرد. مەحمود بەرزنجی لە ساڵی ١٩١٩ دەستی بە ھەوڵی جیابوونەوە کرد و لە ساڵی ١٩٢٢ دا شانشینی کوردستانی ڕاگەیاند. ھەرچەندە سەرھەلدانەکانی شێخ مەحمود شکستیان ھێنا، بەڵام شێخێکی تری کورد بە ناوی ئەحمەد بارزانی لە ماوەی بیستەکانی سەدەی ڕابردوو بە شێوەیەکی چالاکانە دەستی کرد بە دژایەتی کردنی حوکمی ناوەندی عێراق. یەکەم شۆڕشی گەورەی بارزانییەکان لە ساڵی ١٩٣١ دا بەرپا بوو، شۆڕشەکە لە کۆتاییدا شکستی ھێنا و بارزانی بەرەو تورکیا ھەڵھات.[١٥] شۆڕشێکی دیکە دواتر لەلایەن مستەفا بارزانی برا بچووکی ئەحمەد بارزانییەوە ھەڵگیرسێندرا لە ساڵی ١٩٤٣دا بەڵام ئەم شۆڕشەش شکستی ھێنا و لە ئەنجامدا مستەفا بەرەو ئێران ھەڵھات و لەوێ بەشداری کرد لە ھەوڵێک بۆ پێکھێنانی کۆماری کوردستان.
لە ساڵی ١٩٥٨ مستەفا بارزانی و شوێنکەوتووانی لە تاراوگەوە گەڕانەوە عێراق و ژمارەیەک ھەوڵ بۆ دانوستانی لەسەر ھەرێمی خۆبەڕێوەبەری لە ناوچە کوردنشینەکان لە باکووری عێراق لەگەڵ ئیدارەی نوێی حکوومەتی عێراقی بەسەرکردایەتی عەبدولکەریم قاسم. دانوستانەکان لە کۆتاییدا شکستیان ھێنا و یەکەم جەنگی عێراق و کورد لە ١١ی ئەیلوولی ١٩٦١ دەستی پێکرد و تا ساڵی ١٩٧٠ بەردەوام بوو و ٧٥-١٠٥ ھەزار قووربانی لێکەوتەوە.[١٤] سەرەڕای ھەوڵەکان بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بە پێدانی ئۆتۆنۆمییەکی دانپیانراو بە کوردەکان لە باکووری عێراق، بەڵام دانوستانەکان لە ساڵی ١٩٧٤ دا شکستیان ھێنا و لە ئەنجامدا دووبارە ناکۆکی دەستی پێکردەوە کە بووە ھۆی کۆتایی ھاتنی میلیشیا کوردەکان و دووبارە کۆنترۆڵ کردنەوەی باکووری عێراق لە لایەن حکوومەتی عێراقەوە. لە ئەنجامدا مستەفا بارزانی و زۆربەی سەرکردایەتی پارتی دیموکراتی کوردستان بەرەو ئێران ھەڵھاتن، لە کاتێکدا یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بەھۆی ئەو بۆشایی دەسەڵاتەی بە ڕۆشتنی پارتی درووست بوو دەسەڵاتی بەدەستھێنا کە بووە ھۆی ئەوەی سەرھەڵدان دژی حکوومەتی ناوەندی عێراق دەسپێبکەن. لە ساڵی ١٩٧٦ەوە پەیوەندییەکانی پارتی و یەکێتی زۆر بە خێرایی تێکچوو، لە نیسانی ١٩٧٨دا گەیشتە لوتکە کاتێک پێشمەرگەکانی یەکێتی شکستێکی گەورەیان بەسەردا ھات بەرامبەر ھێزەکانی پارتی کە پشتیوانی ھێزە ئاسمانیەکانی ئێران و عێراقیان ھەبوو. لەو ماوەیەدا دەسەڵاتی بەعس ھەلەکەی قۆستەوە بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەی گەورەی ئاوارەکردن و داگیرکاری لە باکوری عێراق بە ئامانجی گۆڕینی دیمۆگرافیا و عەرەباندن و بەمەش دەسەڵاتی کوردی لە ناوچەکە ناسەقامگیر بکات.
تێکھەڵچوونەکان لە ماوەی شەڕی ئێران و عێراق بەردەوام بوو، لایەنە کوردییەکان کە دژی سەددام حوسێن جگە لەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان پشتیوانی سەربازی لەلایەن کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە پێدەدرا. لە ساڵی ١٩٨٦ سەرکردایەتی عێراق ئارامی لەدەستدا بەرامبەر بە لە بەھێزبوونی کوردەکان و کارکردنیان لەگەڵ ئێرانییەکان بۆیە دەستی کرد بە ھەڵمەتی پاکتاوکردنی کوردەکان کە بە کارەساتی ئەنفال ناسراوە، ئامانجی سەددام حوسێن وەدەرنانی ھێزەکانی پێشمەرگە بوو لەگەڵ تۆڵەسەندنەوە لە دانیشتوانی کورد بۆ کارکردنیان لەگەڵ ئێرانییەکان، لە ئەنجامی ئەم پاکتاوە ڕەگەزییە بە نزیکەیی ٥٠-٢٠٠ ھەزار قووربانی لێکەوتەوە. لە دوای شەڕی کەنداوەوە زنجیرەیەک ڕاپەڕین لە باکوور و باشووری عێراق ڕوویاندا کە تێیاندا کوردەکان سەرکەوتنیان بەدەستھێنا لە بەدەستھێنانی ھەرێمی خۆبەڕێوەبەری دانپێنەکراو دوای ئەوەی ناوچەی دژە فڕین لەلایەن ھێزەکانی ھاوپەیمانان بە سەرکردایەتی ئەمریکا دامەزرا. لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٩٠ جارێکی دیکە ناکۆکی نێوان پارتی و یەکێتی درووست بوو، لە ئەنجامدا شەڕێکی خوێناوی ناوخۆیی درووست بوو کە لە ساڵی ١٩٩٧ کۆتایی ھات. سەرەڕای کارکردنی کوردەکان و حکوومەتی عێراقی لەدوای جەنگی ٢٠٠٣ی عێراقەوە و لابردنی ڕژێمی بەعس، بەھۆی کێشەکانی دابەشکردنی دەسەڵات و ھەناردەکردنی نەوتەوە جاروبار کێشە لەنێوان ھەرێمی کوردستان و حکوومەتی عێراق درووست بووە.
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ ئ ا ب [١] "The Iraqi State and Kurdish Resistance,١٩١٨–٢٠٠٣"
- ^ Kenneth M. Pollack, Arabs at War: Military Effectiveness 1948–91, University of Nebraska Press, Lincoln and London, 2002, p.157, ISBN 0-8032-3733-2
- ^ Page 39 2013-10-29 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Page 47 2013-10-29 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Page 48 2013-10-29 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Page 54 2013-10-29 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Page 59 2013-10-29 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
- ^ "Page 24" (PDF).
- ^ ئ ا Al-Marashi, Ibra; Salama, Sammy (2008). Iraq's armed forces. Routledge. p. 121. ISBN 978-0-415-40078-7.
Iraq 60,000 1969.
- ^ "Army - Iraq Special Weapons". fas.org.
- ^ ئ ا John Pike. "Iran–Iraq War (1980–1988)". GlobalSecurity.org.
- ^ "Iraq Overview (page 17)" (PDF). Archived from the original (PDF) on 2011-07-23. Retrieved 2011-04-06. ٢٣ی تەممووزی ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ "Iraq" (PDF). Archived from the original on August 7, 2011.
- ^ ئ ا Heo, Uk (September 15, 2007). Civil Wars of the World: Major Conflicts Since World War II. ABC-CLIO. ISBN 9781851099191 – via Google Books.
- ^ The Kurdish Minority Problem, p. 11, December 1948, ORE 71-48, CIA "The Kurdish Minority Problem". CIA. December 1948. p. 11. Archived from the original on 2012-03-08. Retrieved 2012-03-15. ٨ی ئازاری ٢٠١٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە..
