ئابووری جیھان
ئابووری جیھانی یان ئابووری گشتی (بە ئینگلیزی: World Economy) ئابووری هەموو مرۆڤەکانی جیهانە، ئاماژەیە بۆ سیستەمی ئابووری جیهانی، کە هەموو چالاکییە ئابوورییەکان لەخۆدەگرێت کە لە نێوان نەتەوەکاندا ئەنجام دەدرێن، لەوانە بەرھەمھێنی، بەرخۆری، بەڕێوەبەری ئابووری، کارکردن بەگشتی، مامەڵەی دارایی و بازرگانی کاڵا و خزمەتگوزارییەکان.[١][٢] لە ھەندێک چوارچێوەدا ئەو دوو زاراوەیە جیاوازن: «ئابووری نێودەوڵەتی»یان «ئابووری جیھانی» بە جیا دەپێورێت و لە ئابوورییە نەتەوەیییەکان جیا دەکرێتەوە، لەکاتێکدا «ئابووری جیھانی» تەنیا کۆی پێوانەکردنی وڵاتە جیاوازەکانە. لە دەرەوەی کەمترین ستاندارد سەبارەت بە بەھا لە بەرھەمھێنان، بەکارھێنان و ئاڵوگۆڕکردندا، پێناسە و نوێنەرایەتی و مۆدێل و بەھادانەکانی ئابووری جیھانی زۆر جیاوازن. لە جوگرافیا و ژینگەناسی ھەسارەی زەوی جیا ناکرێتەوە.
باو و ئاسایییە کە پرسیارەکانی ئابووری جیھان تەنھا لە چالاکییە ئابوورییە مرۆیییەکاندا سنووردار بکرێت و ئابووری جیھانی بە شێوەیەکی گشتی لە ڕووی دراوییەوە حوکم دەدرێت، تەنانەت لەو حاڵەتانەی کە بازاڕێکی کارا نییە بۆ یارمەتیدانی بەھادان بە ھەندێک کاڵا یان خزمەتگوزاری، یان لەو حاڵەتانەی کە تێیدا نەبوونی لێکۆڵینەوەی سەربەخۆ، داتای ڕاستەقینە یان ھاوکاری حکوومەت، حیسابکردنی ژمارەکان قورس دەکات. نموونەی ئاسایی بریتین لە ماددە ھۆشبەرە نایاسایییەکان و کاڵاکانی تری بازاڕی ڕەش، کە بە ھەر پێوەرێک بەشێکن لە ئابووری جیھانی، بەڵام بە پێناسە، بازاڕێکی یاسایی بە ھیچ جۆرێک بۆیان نییە.
بەڵام تەنانەت لەو حاڵەتانەی کە بازاڕێکی ڕوون و کارا ھەیە بۆ دامەزراندنی بەھای دراو، ئابووریناسان بە شێوەیەکی گشتی ڕێژەی ئاڵوگۆڕی ئێستا یان فەرمی بەکارناھێنن بۆ وەرگێڕانی یەکە دراوییەکانی ئەم بازاڕە بۆ یەک یەکە بۆ ئابووری جیھانی لەبەرئەوەی نرخەکانی ئاڵوگۆڕ بە شێوەیەکی ئاسایی لە نزیکەوە ڕەنگدانەوەی بەھای جیھانی نییە – بۆ نموونە، لەو حاڵەتانەی کە قەبارە یان نرخی مامەڵەکان لە نزیکەوە لەلایەن حکوومەتەوە ڕێکدەخرێت.
بەڵکو بەھادان بە بازاڕ بە دراوێکی ناوخۆیی بە شێوەیەکی گشتی وەرگێڕدراوە بۆ یەک یەکەی دراوی بە بەکارھێنانی بیرۆکەی ھێزی کڕین. ئەمە ئەو شێوازەیە کە لە خوارەوە بەکارھاتووە، کە بۆ خەمڵاندنی چالاکییە ئابوورییەکانی جیھان لە ڕووی دۆلار یان یۆرۆی ڕاستەقینەی ئەمریکاوە بەکاردێت؛ بەڵام ئابوری جیھان بە چەندین شێوەی تر دەتوانرێت ھەڵسەنگێندرێت و دەرببڕدرێت. بۆ نموونە ڕوون نییە کە چەند لە ٧٬٨ ملیار کەسی جیھان (تا مانگی ئازاری ٢٠٢٠) زۆربەی چالاکییە ئابوورییەکانیان لەم بەھادانانەدا ڕەنگدانەوەی ھەبووە.[٣][٤]
بەپێی مادیسۆن، تا ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەم، بەرھەمی جیھانی لەلایەن چین و ھیندستانەوە زاڵ بوو لەگەڵ کیشوەری ھیندستان گەورەترین ئابووری جیھان بوو لە ساڵی ١ی زایینی تا ١٧ی زایینی شەپۆلەکانی شۆڕشی پیشەسازانە لە ئەورووپای ڕۆژاوا و ئەمریکای باکوور پشکەکانیان گواستەوە بۆ نیوەگۆی ڕۆژاوا. تا ساڵی ٢٠٢٤ ئەم ١٩ وڵاتە یان دەستەجەمعییە بەلایەنی کەمەوە ٢ تریلیۆن دۆلاری ئەمریکی بەپێی بەرھەمی نێوخۆیی بە شێوەیەکی ناوەکی یان PPP گەیشتوونەتە ئابووری: بەڕازیل، کەنەدا، چین، فەڕەنسا، ئەڵمانیا، ھیندستان، ئیندۆنیزیا، ئیتاڵیا، ژاپۆن، مەکسیک، کۆریای باشوور، ڕووسیا، عەرەبستانی سعوودی، ئیسپانیا، تورکیا، بەڕیتانیا، ئەمریکا، یەکێتیی ئەورووپا و یەکێتیی ئەفریقا.[٥][٦]
سەرەڕای ئاستی بەرزی وەبەرھێنانی حکوومەت، ئابووری جیھانی لە ساڵی ٢٠٢٠دا بە ڕێژەی ٣٫٤٪ کەمی کردووە لە ناوەڕاستی پەتای کۆڤید-١٩، ئەمەش پێشکەوتنێکە بە بەراورد بە پێشبینی سەرەتایی بانکی جیھانی کە بە ڕێژەی لەسەدا ٥٫٢ دابەزیوە.[٧][٨] شارەکان ٨٠٪ی بەرھەمی ناوخۆیی جیھانی پێکدەھێنن، بەم شێوەیەش ڕووبەڕووی قورسایی ئەم دابەزینە بوونەتەوە.[٩][١٠] ئابووری جیھان لە ساڵی ٢٠٢١دا جارێکی دیکە بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی و بە مەزەندەکردن بە ڕێژەی لەسەدا ٥٫٥ بەرزبوونەوەی بەخۆیەوە بینی.[١١]
تێڕوانینی گشتی
دەستکاریئابووری جیھان بەپێی گرووپەکانی وڵات
دەستکاری| گرووپی وڵات | پێڕستی گرووپەکانی وڵات بەپێی بەرھەمی نێوخۆیی (ناوەکی) لە ٢٠٢٤ (یان لە ئاستی لووتکەدا) |
پێڕستی گرووپەکانی وڵات بەپێی بەرھەمی نێوخۆیی (پی پی پی) لە ٢٠٢٤ (یان لە ئاستی لووتکەدا) |
ژمارەی وڵاتەکان |
ئابوورییە گەورەکان | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| بەھا (بە ملیۆنان دۆلاری ئەمریکی) |
گواستنەوەی بەرھەمی نێوخۆییی گشتی |
بەھا (بە ملیۆنان دۆلاری ئەمریکی) |
گواستنەوەی بەرھەمی نێوخۆییی گشتی | |||
| ئابوورییە پێشکەوتووە گەورەکان (جی ٧) (کیشوەرەکان: ئەورووپا، ئەمریکای باکوور و ئاسیا) |
٤٨٬٦٧٨٬١٢١ | ٤٤٫٥٪ | ٥٥٬٠٢٥٬٢٥٥ | ٢٩٫٦٪ | ٧ |  ویلایەتە یەکگرتووەکان ژاپۆن ئەڵمانیا شانشینی یەکگرتوو فەڕەنسا ئیتاڵیا کەنەدا
|
| ئاسیا‒ھێمن (کیشوەرەکان: ئاسیا و ئۆقیانوسیا) |
٢٦٬٦٨٦٬٠٧٧ | ٢٤٫٤٪ | ٦٣٬٣١٨٬٦٥٤ | ٣٤٫١٪ | ٣٠ |  چین ھیندستان ئیندۆنیزیا تایلەند بەنگلادێش ڤیێتنام فلیپین مالیزیا
|
| Other advanced economies (ئابوورییە پێشکەوتووەکان بەبێ جی-سێڤن) (کیشوەرەکان: ئەورووپا و ئاسیا و ئۆقیانووسیا و ئەمریکای باکوور) |
١٥٬١٣٤٬٢٠٨ | ١٣٫٨٪ | ٢٠٬٣٩٠٬٣٧٩ | ١١٫٠٪ | ٣٤ |  کۆریای باشوور ئیسپانیا تایوان ئوسترالیا ھۆلەند سویس بەلجیکا سینگاپوور سوێد ئیرلەند نەرویژ نەمسا
|
| ئەمریکای لاتینی و کاریبی (کیشوەرەکان: ئەمریکای باشوور و ئەمریکای باکوور) |
٧٬٠٠٤٬٦٨٨ | ٦٫٤٪ | ١٣٬٣٦٤٬٨٤٣ | ٧٫٢٪ | ٣٣ |  بەڕازیل مەکسیک ئەرژەنتین کۆلۆمبیا
|
| ئەورووپای ناوەند و ڕۆژھەڵات (کیشوەرەکان: ئاسیا و ئەورووپا) |
٥٬١٦٤٬٢٧٨ | ٤٫٧٪ | ١٣٬٧٩٣٬٨٠٢ | ٧٫٤٪ | ١٥ |  ڕووسیا تورکیا پۆڵەندا ڕۆمانیا
|
| Middle East and ئاسیای ناوەندی (کیشوەرەکان: ئاسیا و ئەفریقا) |
٤٬٩٦٥٬٩٨٢ | ٤٫٥٪ | ١٣٬٩٣٣٬٢٠٥ | ٧٫٥٪ | ٣٢ |  عەرەبستانی سعوودی میسر ئێران پاکستان میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان جەزائیر کازاخستان
|
| Sub-Saharan Africa (کیشوەر: ئەفریقا) |
١٬٨٩٥٬٨٦٢ (peaked at 2,011,398 in 2022) |
١٫٧٪ | ٥٬٨٥٠٬٩٨٤ | ٣٫٢٪ | ٤٥ |  نێجیریا ئەفریقای باشوور
|
| جیھان | ١٠٩٬٥٢٩٬٢١٦ | ١٠٠٫٠٪ | ١٨٥٬٦٧٧٬١٢٢ | ١٠٠٫٠٪ | ١٩٦ | |
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «THE GLOBAL ECONOMY | definition in the Cambridge English Dictionary». dictionary.cambridge.org. لە ٤ی ئایاری ٢٠٢٢ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ "World Economy." – Definition. American English Definition of with Pronunciation by Macmillan Dictionary. N.p. , n.d. Web. 2 January 2015.
- ^ «World Population: 2020 Overview». لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ «2020 World Population Data Sheet». لە ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ «World Economic Outlook Database April 2024». www.imf.org. لە ١٧ی نیسانی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «More QE From the Bank of England to Support the UK Economy in 2021». Vant Age Point Trading. لە ٢٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ OECD (March 2021). «OECD Economic Outlook, Interim Report March 2021». لە ٢١ی ئایاری ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی ئایاری ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «The Global Economic Outlook During the COVID-19 Pandemic: A Changed World». World Bank (بە ئینگلیزی). لە ٠٩ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٠٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=(یارمەتی) - ^ «Cities are the hub of the global green recovery». blogs.worldbank.org (بە ئینگلیزی). لە ٠٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٠٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=(یارمەتی) - ^ «Mayor of Lima sees COVID-19 as spark for an urban hub to the green recovery». European Investment Bank (بە ئینگلیزی). لە ٠٨ی نیسانی ٢٠٢٢ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٠٧ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوتی ئەرشیڤ=(یارمەتی) - ^ Lucia Quaglietti, Collette Wheeler (١١ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٢). «The Global Economic Outlook in five charts». World Bank. لە ٢١ی ئایاری ٢٠٢٣ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی ئایاری ٢٠٢٣ ھێنراوە.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئابووری جیھان تێدایە. |