تەلەعفەر

تەلەعفەر(بە عەرەبی: تَلْعَفَر، ئینگلیزی: Tal Afar) شارۆچکەیەکە لە قەزای تەلەعفەر لە پارێزگای نەینەوا لە باکووری عێراق. تەلەعفەر دەکەوێتە ئەوپەڕی خۆراوای باشووری کوردستان. ھەروەھا دەکەوێتە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق. ژمارەی دانیشتووانەکەی لە ساڵی ٢٠١٨ بە ١٧٢٫٥٠٠ کەس مەزەندە کراوە. لە کاتێکدا ھیچ داتایەکی فەرمی سەرژمێری بوونی نییە، شارۆچکەکەدا، کە پێشتر بە نزیکەی ٢٠٠ ھەزار کەس مەزەندە دەکرا، تا ساڵی ٢٠٠٧ بۆ ٨٠ ھەزار کەس دابەزیبوو.

تەلەعفەر
شارۆچکە
Talʿafar - تَلْعَفَر - Tal Afar
چەند دیمەنێکی شارۆچکەی تەلەعفەر
وڵات	کوردستان عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	نەینەوا
قەزا	تەلەعفەر
دەسەڵات
• قایمقام	محمد شریف آل سیدوھب
بەرزایی	٤١٠ مەتر (١٬٣٥٠ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٨)
• سەرجەم	١٧٢٫٥٠٠
سەرناوی دانیشتوو	تەلەعفەری
زمان و ئایین
• زمان	تورکمانی، کوردی(کورمانجی)،عەرەبی
• ئایین	ئیسلام (سوننە)، ئێزیدی
ناوچەی کاتی	UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+٤:٣٠ (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٠٩٦٤

دەکەوێتە ٦٣ کم (٣٩ میل) لە ڕۆژئاوای مووسڵ، ٥٢ کم(٣٢ میل) لە ڕۆژھەڵاتی شنگال و ٢٠٠ کم(١٢٤ میل) لە باکووری ڕۆژئاوای کەرکووکەوە. نزیکەی ٣٨میل لە باشووری سنووری تورکیا دوورە و نزیکەی ٦٠کم لە سنووری سووریاوە دوورە. دانیشتوانی ناوخۆیی زۆرینەیان تورکمانن لەگەڵ کەمینەی کورد.

تەلەعفەر دەکەوێتە سنووری باشووری کوردستانەوە و لەژێر دەسەڵاتی سەددام حوسێندا شارەکە بەر شاڵاوی ڕاگواستن و عەرەباندن کەوتووە و زۆرێک لە کوردەکانی ئەو شارە ڕاگوێزراون. لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١٠دا دانیشتووانی شارەکە مانگرتنێکیان سازدا و داوای جێبەجێکردنی ماددەی ١٤٠ و گەڕانەوە سەر ھەرێمی کوردستانیان دەکرد.

ئەم شارە بەشێک بوو لە ویلایەتی مووسڵ کە یەکێک بوو لە ویلایەتەکانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، لەو شارەدا قەڵایەک وەک بنکەیەکی سەربازی دروستکرا، ئەمڕۆ کەلاوەکانی قەڵاکە دەبینرێت. دوای کشانەوەی عوسمانییەکان سەربازگەیەک لەو قەڵایە دامەزرا و ئەوان یەکەم دانیشتووی ئەو شارە بوون کە بە تەنیشت قەڵاکە بوون. لە شەڕی موسڵ (٢٠١٦-٢٠١٧) دژی داعش، ڕێکخراوەکە بارەگای بەناو خەلافەتی گواستەوە بۆ شاری تەلعەفەر، بۆ ئەوەی ببێتە مۆڵگەی کاتی ڕێکخراوەکە.

لە تەلعەفەر، یەک نەخۆشخانە ھەیە، کە نەخۆشخانەی گشتی تەلعەفەر، جگە لە کەرتی تەندروستی تەلعەفەر کە شەش بنکەی تەندروستی لە ناو شاری تەلعەفەر و بنکەی تری تەندروستی لە ناحیە لاوەکییەکان لەخۆ دەگرێت.

جوگرافیا

تەلەعفەر نزیکەی ٥٠کم لە ڕۆژئاوای مووسڵ و ٦٠کم لە ڕۆژھەڵاتی سنووری عێراق و سووریایە، لە پۆتانەکانی 36°23′N 42°27′E. بەپێی داتاکانی نەخشە، ڕووبەرەکەی ١٥ کیلۆمەتر دووجایە.

تەلەعفەر لە بۆشایی نێوان کەڵێنەکانی چیای زامبار لە باشووری ڕۆژھەڵات و چیای ساسان لە باکووری ڕۆژئاوا ھەڵکەوتووە. شارەکە دەکەوێتە دەشتێکی بیابانی کراوە لە بنکەی باشووری چیای ئیدیا. زۆربەی زەویەکانی دەوروبەری شارەکە بیابانێکی تەختە. ڕێگایەکی سەرەکی ڕۆژھەڵات-ڕۆژئاوا، کە پارێزگای نەینەوا دەگرێتەوە و ڕێگای سەرەکی ناوەڕاستی باکوور-باشووری عێراق لە نزیک مووسڵ دەبڕێت، بەناو شارەکەدا تێدەپەڕێت.

شاری تەلەعفەر بە ھەژدە گەڕەک ڕێکخراوە: سەعاد، قادیسیە، تۆدۆ، سارا، محەلەمین، مەدلۆمین، عوروبە، وەحدە، نیدا، عەعلۆت، حەسەن قۆی، موتەنا، خدرا، جەزیرە، تەلیحە، کیفە، مەلاین و قەڵا.

ھەر گەڕەکێک بەھۆی سروشتی خێڵەکیی شارەکە ناسنامەی خۆی دەپارێزێت. چەند دەیان خێزانی فراوان کە لە نزیکەوە دەژین بە شێوەیەکی گشتی خۆیان لەگەڵ یەک شێخی ناوخۆییدا دەناسێنن کە ئەرکی خۆی دەگرێتە ئەستۆ کە وەک بەڕێوەبەری ھاوڵاتیانی گەڕەکەکە و پەیوەندی لەگەڵ حکومەتی ناوخۆییدا خزمەت بکات. شێوازی شارۆچکەکە لە بینای چڕ پێکھاتووە، زۆرجار ئەوەندە لە یەکترەوە دروستکراون کە دیوار و پشتگیری ھاوبەشی بارھەڵگریان ھەیە. شەقامەکانی شارەکە زیاتر لە ڕووی فیزیکییەوە ھەر گەڕەکێک پێناسە دەکەن بە جیاکردنەوەی لە گروپەکانی تری بینا، بەو پێیەی بە شێوازی ناڕێک شارۆچکەکە دەبڕن.

سوپای ئەمەریکا و حکومەتی خۆجێی سیستمی ناونیشانی ماڵەوەیان جێبەجێ کرد بۆ باشتر دەستنیشانکردنی شوێنی دیاریکراو و پێناسەکردنی دەسەڵاتی دادوەری بۆ پۆلیسی عێراق لە نیوەی دووەمی ساڵانی ٢٠٠٠دا.

مێژوو

پێش مێژوو

شارۆچکەی تەلعەفەر تەپۆڵکەکانی (یارم تەپە) ھەیە کە پاشماوەی (کولتوری حەلەفی) سەردەمی (حەسونە)و (حەلەف) و (عوبەیدیان) لێکەوتەوە، لە نێوان ٧٠٠٠ بۆ ٤٥٠٠ پێش زایین.

مێژووی تەلەعفەر دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بەرد، کە لە سەردەمی پێش مێژووەوەیە (٦٠٠٠ پێش زایین) و دەوروبەری ناوەڕاستی ھەزارەی دووەمی پێش زایین، لەگەڵ شنگال، تەلەعفەر بوو بە بەشێک لە دەوڵەتی میتانی، لە سەردەمی ئاشووریشدا گەشەی کرد و فراوانتر بوو و قەڵا دێرینەکەی دروست کرد و بە (ئیشتار گەشەی کرد) ناسرابوو، دوای ڕووخانی نەینەوا، ناوچەی تەلەعفەر و تەواوی جزیرە دیمەنی ئەو شەڕە درێژخایەنانە بوون کە لە نێوان ھیتییەکان و ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی ڕوویان دا کە قەڵاکەیان نوێ کردەوە.

ئیمپراتۆریەتی ئاشووری

ڕەنگە لە سەدەی بیست و پێنجەمی پێش زایین تا سەدەی حەوتەمی زایینی بەشێکی دانەبڕاو بووبێت لە ئاشوور.

سەردەمی ئیسلام

لەسەردەمی خەلیفە عومەر کوڕی خەتتاب لەسەر دەستی سەرکردە ئیاض بن غانم فەتح کرا، پاشان تەلەعفەر لە سەردەمی دەوڵەتی ئەمەوی بوو بە ماڵێک بۆ خەواریجەکان و شانۆیەک بۆ ئەو شەڕانەی کە لە نێوان ئەوان و ئومەویەکاندا ڕوویان دەدا قەڵا بە قەڵای مەروان ناودەبرا.

وە کە شاری تەلەعفەر فراوان بوو و ژمارەی دانیشتووانەکەی لە سەردەمی خەلافەتی عەباسی لە سەردەمی خەلیفە ئەلموعتەسیم بلا و دوای ئەوان لە ساڵی ٤٤٧ کۆچی (١٠٥٥ ز) لە سەردەمیدەوڵەتی سەلجووقی لە سەردەمی ئەودا گەشەیان کرد ئەمیر توغرول بەی، یەکێک لە شازادە سەلجوقییەکان و پاشان سوڵتان بەدر الدین لوءلوء دەستی بەسەردا گرت.

وە لەو شوێنەی کە ھەندێ خێڵی تورکمانی تێدا نیشتەجێ بوو، وە لە ساڵی ٦٥٦ی کۆچی (١٢٥٨ ز) ھولاکۆ چووە ناو بەغدا و سەرکردەکەی (سمیداغۆ) چووە ناوچەی مووسڵ و تەلەعفەر و دواتر بووە بەشێک لە دەوڵەتی ئیلخانی.پاشان لە ساڵی ٧٣٨ی کۆچی (١٣٢٨ز) دەوڵەتی جەلائیری ھات و بە سەرکردایەتی شێخ حەسەن جەلائیری فەرمانڕەوایی عێراقی کرد. ناوچەی تەلعەفەر بوو بە بەشێک لە دەوڵەتی جەلایری تا سەرکردە تەیمووری لەنگ ھات و لە ساڵی ٧٩٦ کۆچی (١٣٨٦ ز) چووە ناو مووسڵەوە و بە شاری تەلەعفەردا تێپەڕی، ڕێگایەک ھەیە کە تا ئێستاش لە باشووری تەلعەفەر بوونی ھەیە، و ناوی (تیمور یۆلی)ە، بە واتای ڕێگای تەیموور.

وە لە ساڵی (٨١٤ی کۆچی / ١٤١١ز) شاری تەلەعفەر بوو بە بەشێک لە دەوڵەتی تورکمانی، قەرە قوینلو، واتە دەوڵەتی (مەڕی ڕەش)، لە سەردەمی میریەکەیدا، محمد قەرە یوسف، تەلەعفەر خێڵێک ھەیە کە سەر بە خۆیانن. لە ساڵی (٨٧٤ کۆچی / ١٤٦٩ ز) شاری تەلعەفەر بووە بەشێک لە تورکمانەکان (دەوڵەتی ئەق قۆیونلو)، واتە "دەوڵەتی مەڕی سپی" بە سەرۆکایەتی شازادە حەسەن بەی ئەلتەویل. ھەروەھا ھەندێک خێڵ لە تەلەعفەر سەر بەوان بوو. لە ساڵی (٩١٤ی کۆچی / ١٥٠٨ز) تەلعەفەر بوو بە بەشێک لە دەوڵەتی سەفەوییەکان.

ئیمپراتۆریەتی عوسمانی

گەشتیار و شوێنەوارناس و دیپلۆماتی ئینگلیزی ئۆستن ھێنری لایارد ڕۆژێک دەبێتە باڵیۆزی شانشینی یەکگرتوو لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، لە ساڵی ١٨٦٧دا لە کتێبی نەینەوا و پاشماوەکانیدا نووسیویەتی:

« تەلەعفەر سەردەمانێک شارۆچکەیەک بوو ھەندێک گرنگی ھەبوو؛ لەلایەن جوگرافیناسە سەرەتاییەکانی عەرەبەوە باسی لێوە کراوە، و ڕەنگە لەگەڵ تەلاسەری ئیشایادا بناسرێتەوە، کە وەک خۆی ئاماژەی پێکراوە، لە پەیوەندی لەگەڵ تەل خەلەف و حەران. سێ جار گەمارۆ دراوە، لە ماوەی چەند ساڵێکدا، لەلایەن (عەلی پاشای بەغدا و حافز پاشا و میر موحەمەد پاشای کۆرە). لە ھەر بۆنەیەکدا دانیشتووان بەرخۆدانێکی بەھێزیان دەکرد. میر موحەمەد پاشای کۆرە بە دەستدرێژی شوێنەکەی گرتۆتەوە، زیاتر لە دوو لەسەر سێی دانیشتووانەکە خراونەتە بەر شمشێر، و موڵک و ماڵی ئەوانەی کە مابوونەوە دەستیان بەسەردا گیرا. دەوترێت سامانێکی زۆر لەو شوێنە دۆزراوەتەوە، لەسەر تاڵانکردنی لەلایەن میر موحەمەد پاشای کۆرە، ھەموو زێڕ و زیوەکەی برد و پاشماوەی تاڵانەکەی بەسەر سەربازەکانیدا دابەش کرد. »

"دوای گەشتەکەی (حافز پاشا) لە ساڵی ١٨٣٧ تەلەعفەر بە ھەمیشەیی لەلایەن سەربازانی تورکەوە داگیرکرا و دەستی کرد بە بەکارھێنانی وەک بنکەیەک بۆ کۆنتڕۆڵکردنی جموجۆڵی ژمارەیەک لە ھۆزە ئێزیدییەکانی رۆژھەڵاتی شنگال. لە ساڵی ١٨٨٠دا تەلەعفەر بوو بە یەکەیەکی ئیداری سەر بە قەزای شنگال".

ماوەیەک لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا، سوپای تورکی عوسمانی شارەکەی وەک تاکە بنکەیەکی سەربازی دامەزراند کە لەسەر لوتکەی گردێک دروستکرابوو، تا ئێستاش پاشماوەی قەڵاکە دەبینرێت. ھەروەھا لە قەڵاکەدا ئەندامانی تورکمان لە ھۆزی دالودی لە سەربازگەکەدا بوون، کە دوای کشانەوەی سوپای عوسمانی بوونە یەکەم داگیرکەری مەدەنی شارۆچکەکە کە لە دەوری قەڵاکە بوون. ئایلمێر ھەڵدان، ئەفسەری گشتی بەریتانی فەرماندەیی میزۆپۆتامیا، ئاوھا باسی تەلعەفەر دەکات، "ئەو شارۆچکەیە کە دە ھەزار کەسی تێدایە، بە شێوەیەکی جوان لەسەر چوار گرد ھەڵکەوتووە، کە دوو گرد لە ھەر لایەکی کانییەکی قووڵەوە وەستاون، لەوێشەوە چەمێک بەرز دەبێتەوە کە ئاو بۆ دانیشتووانەکە دابین دەکات."

١٩٢٠ راپەڕینی عێراق

دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، تەلەعفەر خرایە ناو عێراقەوە. لە ساڵی ١٩٢٠دا تەلەعفەر وەک بنکەیەکی ئۆپەراسیۆنەکان بۆ ڕاپەڕینێکی پلان بۆ داڕێژراو لە دژی بەریتانییەکانی دەسەڵاتداری ئەوکات بەکارھێنرا.

تانکی شەڕی M1 Abrams ی ئەمریکی کە لە ٣ی شوباتی ٢٠٠٦دا دەوریەیان لە تەلەعفەردا دەکرد

سەربازانی کەتیبەی ٤١٦ی کاروباری مەدەنی و چاودێرانی سەربازی تورکیا لەگەڵ بەرپرسانی ناوخۆیی قسە دەکەن و ھەڵسەنگاندن بۆ زیانەکانی ژێرخانی ناوخۆیی دەکەن

تەلەعفەر بە داستانە بەناوبانگەکەی لە ساڵی ١٩٢٠ی زایینیدا ھاتە ناو مێژووەوە کە پێی دەوترێت بزووتنەوەی (قاج قاج) کە بەھۆیەوە شۆڕش لەدژی ھێزە داگیرکەرەکانی بەریتانیا دەستی پێکرد، یەکەم پریشکی شۆڕشی بیستەمین لە باکوور لە شارۆچکەی تەلەعفەرەوە دەستی پێکرد.

ئۆپەراسیۆنی ڕەشی تایفون

لە ٩ی ئەیلوولی ٢٠٠٤دا ئۆپەراسیۆنێکی سەربازی گەورە بۆ سەر تەلەلەعفەر کرا لەلایەن لیوای ٣، فیرقەی ٢ی پیادە(تیمی شەڕی لیوای سترایکەر) و ھێزە ئەمنییەکانی عێراق. شەڕ تا ١٢ی ئەیلوولی ٢٠٠٤ بەردەوام بوو کە حکومەتی تورکیا ئیدیعای کرد کە ئەو شەڕە نزیکەی ٥٨ کەسی مەدەنی تورکمانی کوژراون و داوای کۆتاییھێنان بە ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی کرد کە لەو کاتەدا ئەو ھاوڵاتییە مەدەنیانەی لە دەرەوەی تەلەعفەر کەمپیان کردبوو ڕێگەیان پێدرا بگەڕێنەوە بۆ ماڵەکانیان.

ئۆپەراسیۆنی گەڕاندنەوەی مافەکان

لە ئەیلوولی ٢٠٠٥دا، ئۆپەراسیۆنی گەڕاندنەوەی مافەکان ئەنجامدرا کە تێیدا نزیکەی ٥ ھەزار سەرباز لە فیرقەی ٣ی ھێزی ئاسایشی عێراق بە ھاوبەشی لەگەڵ ٣٥٠٠ سەرباز لە فەوجی سێیەمی سوارە زرێپۆشەکانی سوپای ئەمریکاوە و فەوجەکانی ٣٢٥ی پیادەی ئاسمانی، فیرقەی ٨٢ی ئاسمانی چوونە ناو شارۆچکەکەوە. لە ئەنجامدا ئەو ئۆپەراسیۆنە بووە ھۆی ئەوەی ١٥٧ یاخیبوو کوژران و ٦٨٣ یاخیبوویش دەستگیرکران. ھێزە ئەمنییەکانی عێراق ١٢ کوژراو و ٢٧ برینداری لێکەوتەوە. ئۆپەراسیۆنەکە تا مانگی تشرینی یەکەمی خایاند و لە ئەنجامدا ١٠ ھەزار پاوند تەقەمەنی دۆزرایەوە و لەناوبرا. ئەبوو موسعەب ئەلزەرقاوی لە شریتێکی دەنگیدا کە لە ماڵپەڕێکی ئیسلامیدا بڵاوی کردووەتەوە، سوپای ئەمریکای بە بەکارھێنانی "گازی ژەھراوی" لەسەر تەلەعفەر تۆمەتبار کردووە. ئەمریکا ڕەتیکردەوە لە تەلەعفەر چەکی کیمیایی بەکارھێنابێت و رایگەیاند ئەم جۆرە راپۆرتانە پڕوپاگەندەن کە لەلایەن ئەلزەرقاویەوە دروستکراون، و درۆ و بێ شایستەن.

ئۆپەراسیۆنەکە ستراتیژییەکی نوێی "ڕوون، ڕاگرتن، دروستکردن" تاقیکردەوە، کە تێیدا ناوچەکان لە یاخیبووان پاکدەکرێنەوە و پاشان داگیرکرا و پاشان ئاوەدانکرایەوە بۆ بەدەستھێنانی پشتیوانی خەڵکی ناوچەکە پێش ئەوەی رادەستی ھێزە ئەمنییەکانی عێراق بکرێتەوە.

لە مانگی ئازاری ٢٠٠٦، سەرۆکی ئەمریکا جۆرج دەبلیوو بوش ئاماژەی بە تەلعەفەر کرد وەک چیرۆکێکی سەرکەوتوو، کە مرۆڤ دەتوانێت "ھێڵکارییەکانی ئەو عێراقە ببینێت کە ئێمە خەباتمان بۆ کردووە". ئەم ئۆپەراسیۆنە بە یەکێک لە یەکەم ئۆپەراسیۆنە سەرکەوتووەکانی دژە یاخیبوون لە عێراق دادەنرا. عەقید ئێچ ئاڕ مەکماستەر، فەرماندەی ئۆپەراسیۆنەکە بوو بە ڕاوێژکاری ژەنەڕاڵ دەیڤید پێتریۆس لە پلاندانان و جێبەجێکردنی زیادبوونی سەربازەکانی لە ساڵی ٢٠٠٧. بەڵام دوای چەندین ساڵ لە توندوتیژی پچڕپچڕ، ھەندێک لە شرۆڤەکاران ڕایانگەیاندووە کە ئەو گەشبینییەی لە ساڵی ٢٠٠٥دا دەربڕدراوە زیادەڕەوی تێدا کراوە.

توندوتیژی دوای داگیرکاری

ھەروەھا تەلەعفەر گۆڕەپانی توندوتیژی تائیفیی نێوان موسڵمانانی شیعە و سوننە بووە.

پێش لەشکرکێشی عێراق توندوتیژی تائیفی لە نێوان تورکمانەکان کێشە نەبووە. پاشخانی کولتووری ھاوبەش تورکمانە سوننە و شیعەکانی یەکخستبوو. کۆکردنەوەی سیاسی لە تەلەعفەر تا ئەو کاتە لەلایەنحیزبی بەعسی عێراق زاڵ بووبوو. بەھۆی ئەوەی ھیچ بزووتنەوەیەکی ئاسان لەبەردەستدا نییە بۆ جێگرتنەوەی بەعسییەکانی سەددام، ڕووخانی دەوڵەت ھەموو شتێک لە خۆراکەوە تا ئاسایش تێکدەدات و زیادبوونی بێمتمانەیی بەرامبەر بە حکومەتی عێراقی باڵادەستی شیعەکان، گرژی دەستیان کرد بە سەرھەڵدان. ناڕەزایەتییەکان زیاتر وروژێنران کاتێک ئیسلامییە سوننەکان دەستیان کرد بە جووڵەکردن بۆ ناو شارۆچکەکە و ھێزە ئەمنییەکانی عێراقی شیعە دەستیان کرد بە پاککردنەوەی سوننەکان لە ھێزی پۆلیس.

لە مانگی ئایاری ٢٠٠٥دا پێکدادان لە نێوان ئەو دوو گرووپەدا ڕوویدا. لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦دا لە تەقینەوەیەکدا لە تەلعەفەر ١٤ کەس کوژران کە دەیان کەسیان خەڵکی مەدەنی و چوار سەربازی عێراقی بوون. بۆردومانێکی دیکە، لە دەرەوەی فرۆشگایەکی ئۆتۆمبێل، لە ٢٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٦، لانیکەم ٢٢ کەس کوژران و لانیکەم ٢٦ کەسیش بریندار بوون.

لە ١٠ی شوباتی ٢٠٠٧دا ئۆتۆمبێلێکی خۆکوژی بۆمبڕێژکراو سەربازێکی عێراقی کوشت و پێنج کەسی بریندارکرد، لەنێویاندا سێ کەسی مەدەنی، چونکە خاڵێکی پشکنینی سوپای کردە ئامانج. لە ٢٢ی شوباتی ٢٠٠٧ چوار کەس کوژران کە پۆلیسێک و کوڕێکی تەمەن ١٢ ساڵان بوون، پێنج کەسیش بریندار بوون. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠٠٧دا خۆکوژێک لە بازاڕێکی شارۆچکەکەدا ھەشت کەسی کوشت و دە کەسیش بریندار بوو. لە ٢٧ی ئازاری ٢٠٠٧دا بارھەڵگرێکی بۆمبڕێژکراو لە بازاڕێکی ناوچەیەکی شیعەدا تەقیەوە. سەرەتا باس لەوە کرا کە ٨٣ کەس کوژراون و ١٨٣ کەسیش بریندار بوون، بەڵام دواتر وەزارەتی ناوخۆی عێراق ژمارەی کوژراوەکانی بۆ ١٥٢ کەس بەرزکردەوە و رایگەیاند کە ٣٤٧ کەس برینداربوون، کە دەیکاتە کوشندەترین تاکە لێدان لە دوای دەستپێکردنی جەنگەوە. ئەو تەقینەوەیە کە گرووپێکی تیرۆریستی پەیوەست بە قاعیدە بەرپرسیارێتی خۆی لە ئەستۆ گرتووە، بووە ھۆی تەقەکردن لە تۆڵەسەندنەوە لەلایەن پۆلیسە شیعەکان و کەسانی دیکە لە دژی سوننەکان، کە تێیدا لە نێوان ٤٧ بۆ ٧٠ پیاو کوژراون. چەند پۆلیسێکی شیعە بەھۆی بەشداریکردن لە تەقەکردنەکاندا دەستگیرکران.

لە ١٤ی نیسانی ٢٠٠٧ قەناس بەدەستێک تەقەی لە ژنێکی کرد. رۆژی ٢١ی ئایاری ٢٠٠٧، بۆمبێکی چێنراو لە نزیک دەوریەیەکی پۆلیس تەقییەوە و بەھۆیەوە سێ پۆلیس لە رێگای سەرەکی نێوان شارۆچکەی شنگال و تەلەعفەر برینداربوون. لە ٣١ی ئایاری ٢٠٠٧، بۆمبێکی لە کەناری رێگاکە کە دەوریەیەکی پۆلیسی کردبووە ئامانج، لە رێگای نێوان شنگال - تەلەعفەر چوار پۆلیسی بریندار کرد. لە ڕووداوێکی جیادا بۆمبێکی لە کەناری ڕێگا کە دەوریەیەکی سوپای عێراقی کردبووە ئامانج، ئەفسەرێکی لە تەلەعفەر کوژرا و سەربازێکی دیکەی بریندار کرد. لە ڕووداوێکی دیکەی جیادا پیاوێک لە ھێرشێکی موشەکدا کوژرا. لە ١١ی حوزەیرانی ٢٠٠٧ بەھۆی ھێرشێکی موشەکی کاتیوشا دوو کەس کوژران و پێنج کەسیش بریندار بوون. لە ١٩ی حوزەیرانی ٢٠٠٧ ژن و منداڵێک بەھۆی ھێرشێکی ھاوەن لە شارۆچکەکەدا کوژران. لە ١٢ی تەمموزی ٢٠٠٧، حەوت میوان کە ئاھەنگی ھاوسەرگیری پۆلیسێکی عێراقییان سازکردبوو، لەلایەن خۆکوژێکەوە کوژران. لە ١٥ی تەمموزی ٢٠٠٧ دوو ھاوڵاتی مەدەنی بەھۆی بۆمبێکی لە کەناری ڕێگادا کوژران و سێ کەسیش بریندار بوون. لە ٦ی ئابی ٢٠٠٧ لە گوندی ئەلقوبەی نزیک لە ئۆتۆمبێلێکی بۆمبڕێژکراو ٢٧ کەس کوژران و ٢٨ کەسیش بریندار بوون. لە ٢٢ی ئابی ٢٠٠٧دا بۆمبێکی کەناری ڕێگا لە نزیک کرێکارانی ڕاکێشانی بۆری ئاو تەقییەوە و بەھۆیەوە دوو کەس کوژران و پێنج کەسیش بریندار بوون. لە ١٦ی ئەیلوولی ٢٠٠٧ لانیکەم دوو پۆلیس بەھۆی بۆمبێکی کەناری ڕێگا لە ناوەندی شارۆچکەکە بریندار بوون. لە ٢٢ی ئەیلوولی ٢٠٠٧دا یاخیبووێک کوژرا و یەکێکی دیکەش بریندار بوو کاتێک بۆمبێک کە ئەوان دروستیان دەکرد تەقیەوە. لە ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠٠٧ لە ھێرشێکدا بۆ سەر خاڵێکی پشکنین لە نزیک گوندێکی نێوان تەلەعفەر و مووسڵ، ئۆتۆمبێلێکی بارھەڵگرێکی خۆکوژی بۆمبڕێژکراو لانیکەم شەش کەس کوژران کە دوو پۆلیس و سەربازێک بوون و ١٧ کەسیش بریندار بوون. لە ٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧دا، ئۆتۆمبێلێکی خۆکوژی بۆمبڕێژکراو لە بازاڕێکدا سێ کەسی کوشت و ٥٧ کەسی بریندارکرد. لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٧ موشەکێکی کاتیۆشا لەسەر ماڵێک نیشتەوە و پێنج ئەندامی ھەمان خێزان کوژران و پێنج کەسی دیکەش بریندار بوون. لە ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧ پۆلیس پێنج یاخیبووی کوشت و پێنج یاخیبووی دیکەی دەستبەسەر کرد.

لە ٣ی ژانویەی ٢٠٠٨ دوو کەسی مەدەنی کە منداڵێکیان تێدابوو، گیانیان لەدەستدا کاتێک ھێزەکانی ئەمریکا تەقەیان گەڕاندەوە دوای ئەوەی بۆمبێکی کەناری ڕێگاکە بەر کاروانێک کەوت کە سەرۆکی پۆلیسی تێدابوو. لە ١٩ی ژانویەی ٢٠٠٨ ھێرشێکی موشەک بووە ھۆی کوژرانی حەوت کەس و بریندار بوونی ٢٠. لە ١٥ی شوباتی ٢٠٠٨ لانیکەم سێ کەس کوژران و ١٦ بریندار بوون لە تەقینەوەیەکی دوو خۆکوژیدا. دوای ئەوەی ئەفسەرێکی پۆلیس کە پاسەوانی مزگەوتێکی دەکرد ڕێگری لە فڕۆکەیەکی بۆمبڕێژکراو دەکات بچێتە ناو بیناکە، ھێرشبەرەکە ویستویەتی نارنجۆکێکی دەستی فڕێ بدات و دواتر ئەو جلیقە تەقەمەنیەی کە لەبەری بووە تەقاندووەتەوە. دوای چەند خولەکێک، بۆمبڕێژکەرێکی دیکە بەرەو کۆمەڵێک نوێژخوێن ڕایکرد و خۆی تەقاندەوە کاتێک پۆلیس تەقەی لێکرد. لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٠٨دا ئۆتۆمبێلێکی خۆکوژی بۆمبڕێژکراو ژنێک و کچێکی شەش ساڵانی کوشت، و ھەشت کەسی بریندارکرد، لە ھێرشێکدا بۆ سەر نووسینگەی ناسنامە. لە ٢ی ئازاری ٢٠٠٨ شەڕ و پێکدادان لە نێوان چەکدار و پۆلیسدا لە گوندێکی نزیک شارۆچکەکەدا ١٣ چەکدار و دوو پۆلیس کوژران. لە ١٤ی نیسانی ٢٠٠٨ ھێرشبەرێک کە جلیقەی خۆکوژی لەبەردا بوو لە پرسەیەکی شیعەدا خۆی تەقاندەوە و چوار کەسی مەدەنی کوژران و ٢٢ کەسیش بریندار بوون. نەجیم عەبدوڵا، سەرۆکی شارەوانی شارۆچکەکە رایگەیاند، لە ٢٧ی ئایاری ٢٠٠٨دا ئۆتۆمبێلێکی بۆمبڕێژکراوی وەستاو لە بازاڕێکدا تەقیەوە، چوار کەس کوژران و ٤٦ کەسیش برینداربوون کە دوویان منداڵ بوون. پۆلیسی عێراق رایگەیاند، لە ٨ی تەمموزی ٢٠٠٨ چەند چەکدارێک ئەندامێکی حزبی ئیسلامی عێراقی عەرەبی سوننەیان کوشت. سەرۆکی شارەوانی شارۆچکەکە رایگەیاند، لە ١٢ی تەمموزی ٢٠٠٨ پۆلیس تەرمی حەوت کەسی دۆزیوەتەوە کە ژنێک و منداڵێکیان تێدایە. دوو ڕۆژ پێشتر ڕفێندرابوون. لە ١٧ی تەمموزی ٢٠٠٨ ئۆتۆمبێلێکی بۆمبڕێژکراو لە بازاڕێکی سەر شەقامەکاندا تەقیەوە و ٢٠ کەس کوژران کە ٩ کەسیان منداڵ بوون و ٩٠ کەسیش بریندار بوون. پۆلیس وتی لە ٣١ی تەمموزی ٢٠٠٨ بۆمبێکی کەناری ڕێگا پۆلیسێک کوژرا. لە ٨ی ئابی ٢٠٠٨ خۆکوژێکی تاکەکەسی سوننەی تورکمان(ڕاپۆرتە سەرەتاییەکان باسیان لەوە دەکرد ئۆتۆمبێلێکی وەستاو) لە بازاڕێکی سەوزەدا تەقیەوە و ٢٥ کەس کوژران و نزیکەی ٧٠ کەسیش بریندار بوون. لە ٢٩ی ئابی ٢٠٠٨ پۆلیسەکان کەسێکی خۆکوژیان کوشت کە ویستبووی بچێتە ناو مزگەوتێکەوە. لە ٦ی ئەیلوولی ٢٠٠٨ ئۆتۆمبێلێکی بۆمبڕێژکراو لە نزیک دوکان و کافێکان تەقیەوە و لانیکەم شەش کەس کوژران و لانیکەم ٥٠ کەسیش برینداربوون. لە ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٨ بۆمبێکی کەناری ڕێگاکە چوار کەسی مەدەنی بریندار کرد. لە ١٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٨ دوو بۆمبی کەناری ڕێگاکە نۆ ھاوڵاتی مەدەنی بریندار کرد. لە ٢٠ی ئەیلوولی ٢٠٠٨دا ھێرشێکی خۆکوژی ئۆتۆمبێلێکی بۆمبڕێژکراو لە نزیک گۆڕەپانی یاری تۆپی پێ دوو کەس کوژران و ١٨ برینداری لێکەوتەوە. لە ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨ ئۆتۆمبێلێکی بۆمبڕێژکراو تەقیەوە و ١٠ کەس کوژران و ٣١ کەسی دیکەش بریندار بوون. لە ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ ئۆتۆمبێلێکی بۆمبڕێژکراوی خۆکوژ لە خاڵێکی پشکنینی پۆلیس تەقیەوە و پێنج کەس کوژران و ٣٠ کەسیش برینداربوون.

پۆلیس وتی لە ٦ی شوباتی ٢٠٠٩ چەکدارەکان لەناو ئۆتۆمبێلێکی جووڵاودا تەقەیان کرد و دوو کەسی مەدەنییان کوشت. بەپێی ئامارەکانی پۆلیس، لە ٢٣ی ئازاری ٢٠٠٩دا خۆکوژێک ئەفسەرێکی پۆلیسی لە ئەرکدا کوشت و پێنج کەسی مەدەنی بریندار کرد. لە ٩ی تەمموزی ٢٠٠٩ ٣٣ کەس بەھۆی دوو ھێرشی گومانلێکراوی بۆمبی خۆکوژەوە کوژران. پۆلیس ڕایگەیاندووە کە زیاتر لە ٧٠ کەس بریندار بوون. لە ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٩ خۆکوژێک بارھەڵگرێکی لێخوڕی بۆ ناو خاڵێکی پشکنینی پۆلیس و سێ کەسی مەدەنی کوژران و سێ پۆلیسی بریندار کرد. لە ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠٠٩دا، دوو گومانلێکراوی یاخیبوو لە ڕووداوێکی تەقەمەنیدا کوژران و سێیەمیان بریندار بوو. لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٩ چەکدارێک تەقەی کرد و دواتر پشتێنەیەکی خۆکوژی تەقاندەوە و بەھۆیەوە ١٥ کەس کوژران و ١٠٠ کەسیش برینداربوون لە کاتی نوێژی ھەینی لەناو مزگەوتی تەقوا کە بە پلەی یەکەم موسڵمانانی سوننە بەشداری دەکەن.

ھاتنی داعش

ھێزەکانی حەشدی شەعبی لە تەلەعفەر

لە ١٤ی ئایاری ٢٠١٠ ھێرشبەرێک تەقەمەنی تەقاندەوە کە لەناو ئۆتۆمبێلێکدا لە دەرگای چوونە ژوورەوەی یاریگای تۆپی پێدا شاردرابووەوە، بەھۆیەوە دە کەس گیانیان لەدەستدا و ١٢٠ کەسی دیکەش برینداربوون. پێشتریش رێکخراوی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام ھۆشداری دابووە شیعەکان لە "رۆژانی تاریک کە بە خوێن تەڕ بوون". ئەبو سلێمان ئەلناسر، "وەزیری جەنگ"ی گروپەکە دەڵێت: "ئەوەی لەم سەردەمەدا بەسەرت دێت تەنھا ھەورێکی باراناوییە". لە ٧ی ئازاری ٢٠١٢دا، لە ھێرشێکی ھەماھەنگی ئۆتۆمبێل و خۆکوژیدا لانیکەم ١٢ کەس کوژران.

داعش لە ١٦ی حوزەیرانی ٢٠١٤ دوای شەڕێکی دوو رۆژەی تەلعەفەری گرت.

شەڕی تەلەعفەر (٢٠١٧)

رۆژی ٢٠ی ئابی ٢٠١٧، سوپای عێراق رایگەیاند، ھێرشێکی نوێیان بۆ گرتنەوەی تەلەعفەر لە ھێزە جیھادییەکان دەستپێکردووە. لە ھەمان ڕۆژدا چوار گەڕەکی تەلەعفەری کۆنترۆڵکردەوە(ئەبرا ئەلنەجار، ئەبرا ھانش، ئەبرا ئەلکەبیرە، ئەبرا ئەلساغیر)، شارۆچکەکە لە ٢٧ی ئابی ٢٠١٧ لەلایەن ھێزە عێراقییەکانەوە کۆنترۆڵکرایەوە. دواتر ئەو ناوچانەی لە ژێر دەستی داعشدا مابوونەوە لە قەزای تەلەعفەر لە ٣١ی ئابی ٢٠١٧ بە تەواوی دەستیان بەسەردا گیرایەوە.

پاشھاتەکانی داعش

زۆرێک لە تورکمانەکانی تەلەعفەر لەو کاتەوەی داعش ناوچەکەی گرتووە، ئاوارەبوون و گواستراونەتەوە بۆ ناوچەکانی باشووری عێراق. ھەروەھا زۆرێکیان پەیوەندییان بە ھێزە عێراقییەکان کردووە کە شەڕی داعش دەکەن.

ئابووری

لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٠٧دا گەورەترین تاکە خاوەنکار لە شارەکەدا وەزارەتی ناوخۆی عێراق بوو، کە نزیکەی ٢٢٥٠ پۆلیسی بەکرێ گرتبوو. دووەم گەورەترین خاوەنکار حکومەتی ئەمریکا بوو. لیوای ١٠١ی ئاسمانی لە ساڵی ٢٠٠٣-٢٠٠٤ لە بنکەی ئاسمانی تەلعەفەر جێگیر بوو و کەتیبەی یەکەمی لە شارۆچکەکەدا جێگیر بوو.

شوێنەوارەکان

قەڵای تەلەعفەر کە قەڵایەکی وێرانەی عوسمانییە و دەکەوێتە ناوەندی شارەکەوە. مێژووی ناوخۆیی باس لەوە دەکات کە بەڕێوەبەرانی بەریتانیا پێکھاتەی قەڵای ڕەسەنەکەیان زیاد کردووە. لە کاتی لەشکرکێشییەکەی ساڵی ٢٠٠٣ بۆ سەر عێراق، قەڵاکە زیاتر زیاد کرا و کرا بە بارەگای سەرۆک شارەوانی و قایمقام و پۆلیسی شارەکە. گەڕەکەکە بە قەڵاکە و دەوروبەری بە قەڵا یان "قەڵا" ناسراوە.

بەشێکی زۆری قەڵاکە لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠١٤ لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام تەقێنرایەوە.

سیاسەت و حکومەت

حکومەتی خۆجێیی تەلەعفەر لە ئەنجوومەنی شار و شێخی خۆجێی و سەرۆکی شارەوانی پێکدێت. سەرۆکی شارەوانی لەلایەن ئەنجوومەنی شێخەکانەوە دیاری دەکرێت و لەلایەن کارگێڕی ھەرێمی پارێزگاوە پشتڕاست دەکرێتەوە. پێویست ناکات سەرۆکی شارەوانی لە بنەڕەتدا خەڵکی شار بێت و نە تورکمانی عێراقی. سەرۆکی شارەوانی لە ساڵی ٢٠٠٥ تا ٢٠٠٨ نەجیم عەبدوڵڵا عەبد ئەلجەبووری بوو، عەرەبێکی سوننە بوو کە بەڕەچەڵەک خەڵکی قەیارە بوو.

دیمۆگرافیای تورکمانی عێراقی تەلەعفەر و ھەڵکەوتەی جوگرافییەکەی وایکردووە کە شارێکی گرنگ بێت لە ئارگیومێنتی فیدرالیزمی عێراقدا. دوابەدوای بەرنامەیەکی "عەرەباندن" کە لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا لەلایەن سەددام حسێنەوە دەستیپێکرد، ژمارەیەکی زۆر لە عەرەبە سوننەکان کە پاڵپشتی حکومەتی بەعسیان دەکرد، گواسترانەوە بۆ ناوچەکانی دەوروبەری تەلەعفەر. لە ڕووی جوگرافییەوە، ئەو ناوچەیەی شارەکە تێیدا ھەڵکەوتووە، ناوچەیەکی سنوورییە کە زەوییە کوردەکان لە باکوور و زەوییە عەرەبەکان لە باشوور لە پارێزگای ئەنبار جیادەکاتەوە.

سیاسەت و حکومەت

حکومەتی خۆجێیی تەلەعفەر لە ئەنجوومەنی شار و شێخی خۆجێی و سەرۆکی شارەوانی پێکدێت. سەرۆکی شارەوانی لەلایەن ئەنجوومەنی شێخەکانەوە دیاری دەکرێت و لەلایەن کارگێڕی ھەرێمی پارێزگاوە پشتڕاست دەکرێتەوە. پێویست ناکات سەرۆکی شارەوانی لە بنەڕەتدا خەڵکی شار بێت و نا تورکمانی عێراقی. سەرۆکی شارەوانی لە ساڵی ٢٠٠٥ تا ٢٠٠٨، نەجیم عەبدوڵڵا عەبد ئەلجەبووری بووە، عەرەبێکی سوننەیە کە لە بنەڕەتدا خەڵکی قەیارە.

دیمۆگرافیای تورکمانی عێراقی تەلەعفەر و ھەڵکەوتەی جوگرافییەکەی وایکردووە کە شارێکی گرنگ بێت لە ئارگیومێنتی فیدرالیزمی عێراقدا. دوابەدوای بەرنامەیەکی "عەرەباندن" کە لەلایەن سەددام حوسێن لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا دەستیپێکرد، ژمارەیەکی زۆر لە عەرەبە سوننەکان کە پشتیوانی لە حکومەتی بەعسیان دەکرد، گواسترانەوە بۆ ناوچەکانی دەوروبەری تەلەعفەر. لە ڕووی جوگرافییەوە، ئەو ناوچەیەی شارەکە تێیدا ھەڵکەوتووە، ناوچەیەکی سنوورییە کە زەوییە کوردەکان لە باکوور و زەوییە عەرەبەکان لە باشوور لە پارێزگای ئەنبار جیادەکاتەوە.