کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی

کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سورانی (بە سوریانی: ܥܕܬܐ ܣܘܪܝܝܬܐ ܐܪܬܘܕܟܣܝܬܐ عیتو سوریەیتو تریصث شوبحو) کڵێسایەکی ئۆرسۆدۆکسی ڕۆژھەڵاتی ئەنتاکیایە، دەکەوێتە کاتدراڵی سانت جۆرج لە باب تۆما لە دیمەشق.

کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی
ئایین	مەسیحییەت (فەلە) و کڵێساکانی ئۆرسۆدکسی ڕۆژھەڵات
سەرکردە	ئیگناتیۆس ئەفریمی دووەم
شوێنی دەرکەوتن	باکووری سووریا
درێژبوونەوە	ڕۆژھەڵاتی ناوین و ھیندستان و تەواوی جیھان
ژمارەی بڕوادارانی	٥٫٦٠٠٫٠٠٠
شوێنە پیرۆزەکان	دێرەکانی دێری مار مەتی (سەدەی حەوتەم)
بڕواگەلی ئایینی	ئایینە ئیبراھیمییەکان

بنکەکەی لە ڕۆژھەڵاتی ناوینە و ئەندامەکانی لە ناوچە جیاجیاکانی جیھانن بە تایبەت لە ھیندستان بڵاوبوونەتەوە. بە کڵێسایەکی سەربەخۆ دادەنرێت کە بە یەکێتی باوەڕ و نھێنی و نەریتی کڵێساوە بەستراوەتەوە بە باقی کڵێساکانی ئۆرتۆدۆکسەوە. دەسەڵاتی پاتریاکی ئەنتیۆکین درێژ دەبێتەوە بۆ سووریا، لوبنان، عێراق، کووەیت، تورکیا، ھیندستان، ئێران، عەرەبستان، ئەورووپا، ئەمریکای باکوور، ئەمریکای باشوور و ناوەڕاست، ئوسترالیا و نیوزلەندا.

ئەم کڵێسایە بە ناوی دیکەی وەک مۆنۆفیزیت و جاکۆبی لە پێوەندی لەگەڵ یاقوب بەرادعی بانگ دەکرێت، بەڵام کڵێسای سوریانی ئەمڕۆ ئەو ناوانە ڕەتدەکاتەوە. زمانی فەرمی کڵێساکە سوریانییە و لە دەستنووسە ئاینییەکانیدا ڕێنووسی سوریانی بەکارھاتووە. ئەم کەنیسەیە باوەڕی خۆی لەگەڵ کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی قبتی و کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی ئەرمەنستان و کەنیسەی ئەسیوپیا و کەنیسەی ئێریتریادا ھاوبەشە. ڕەگ و ڕیشەی ئەم کەنیسەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی ئایینی مەسیحی و کڵێساکە خۆی بە یەکێک لە کۆنترین کڵێساکان دەزانێت، بۆ یەکەمجار ناوێک یان زاراوەیەکی مەسیحی بۆ شاگردەکانی مەسیح لەم کەنیسەیە لە ئەنتاکیای سووریا بەکارھاتووە.

دوای ئەنجومەنی چالسیدۆن (٤٥١ز) ناکۆکییەک لەسەر پێناسەی کەنیسە بۆ "سروشتی مەسیح" ڕوویدا، کە لە ئەنجامدا گروپێک لە ژێر ناوی "ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات" لە دەسەڵاتی کەنیسەکان جیابووەوە. ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات چەندین کەنیسەی تایبەتی بەنەریتی نوێژ و نزا ە کڵێسادا لەخۆگرتبوو، لەنێویاندا کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی سوریانی ئەنتاکیا. وە دیسانەوە لە مێژووی کەنیسەکاندا، بەھۆی ھۆکار و پێشکەوتنە سیاسییەکان کە لە ئەنجامی دابەشبوونی ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی بەسەر ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی و ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمیی ڕۆژاوادا ھاتبوون، لێکترازانی گەورە بەسەر کەنیسەی ڕۆژھەڵات و کەنیسەی ڕۆژئاوادا دابەشکرا، ڕۆژئاوا لە ڕۆما چڕ بووەوە و دواتر لەگەڵ سەرھەڵدانی بزووتنەوەی پرۆتێستانتدا دابەشبوون ڕوویدا. لە کاتێکدا کەنیسەی ڕۆژھەڵات لە دەوری ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی و پایتەختەکەی قوستەنتینیە دەسوڕایەوە، ئەمڕۆ کەنیسەی ڕۆژھەڵات بەسەر چەندین کڵێسادا دابەش بووە، لەوانە:

• ئۆرسۆدۆکسی ڕۆژھەڵاتی (خاوەن زاراوەی یەک سروشت) وەک کەنیسەی قبتی، کەنیسەی ئەنتیکە (کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی سوریانی)، کەنیسەی ئەرمەنی و کەنیسەی ئەسیوپیا.
• ئۆرتۆدۆکسەکانی ڕۆژھەڵات وەک کەنیسەی یۆنان و قوبرس و کەنیسەی ڕووسیا و زۆربەی کەنیسەکانی ئەوروپای ڕۆژھەڵات و کەنیسەی سینا و چەندانی تر.
• کڵێسای ڕۆژھەڵات (بەھەمان شێوە پێیان دەگوترا نێستۆریزم) و خاوەنی زاراوەی سروشتی جیاوازی مەسیحن، دواتر بە کەنیسەی ئاشوری ڕۆژھەڵات یان سریانی ڕۆژھەڵات ناسرا کە کەنیسەی کاسۆلیکی کلدان و ئەوانی دیکە لێی جیابوونەوە و ئەمڕۆ دابەشکراوە بەسەر کەنیسەی ئاشوری ڕۆژھەڵات و کەنیسەی کۆنی ڕۆژھەڵات.

لە ئەنجامی ئەو ئاژاوە و ڕووداوە توندوتیژانەی کە لەو قۆناغە مێژووییەدا ڕوویان دا، پاتریاکەکانی کەنیسەکە لە ساڵی ٥١٨ی زایینیدا ناچار بوون ناوەندەکەیان لە ئەنتاکیا بەجێبھێڵن و ڕوو لە دێر ئەلزەعفەران لە باکووری سووریا کە دەکەوێتە شاری مێردین لە تورکیا. لە جەنگی جیھانیی یەکەمدا کڵێساکە رووی لە شاری حومس لە سووریا کرد و دواجاریش لە ساڵی ١٩٥٧ رووی لە دیمەشق کرد کە بارەگای ھەمیشەیی ئەو کڵێسایە. لقێکی ئۆرتۆدۆکسی سوریانی لە ناوەڕاستی سەدەی ١٧دا، بوون بە کاسۆلیکەکانی سوریانی، کە پەیڕەوی لە عەقیدەی ئایینی کاسۆلیکی دەکرد. بەم پێیە دەستەواژەی کڵێسای سوریانی ئەمڕۆ، بە پێی زمانی سوریانی، حەوت کەنیسە دەگرێتەوە، کە بریتین لە: کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی سوریانی ئەنتاکیا، کڵێسای ئاشووری و کلدانی ڕۆژھەڵات، کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی یۆنانی ئەنتاکیا، کڵێسای مارۆنی، کڵێسای کاسۆلیکی یۆنانی مەلیکەین و کڵێسای کاسۆلیکی سوریانی.

ڕەگ و ڕیشەی زاراوەی سوریانی

ئۆرتۆدۆکسی سوریانی مەزھەبێکی مەسیحی ڕۆژھەڵاتییە کە ڕەگ و ڕیشەی خۆی - بەپێی نەریتی کڵێسای خۆی - بۆ یەکەم نێردراوانی مەسیح دەگەڕێنێتەوە. زنجیرەی باوکسالاری ئەم مەزھەبە لە پیرۆز پەترۆسی گەورە دەست پێدەکات کە شاگردی مەسیحە، ناوی سوریانی بۆ مێژوونووسانی کڵێسای سوریانی بە مانایەکی فراوانتر زۆربەی مەسیحییەکانی شام و مێزۆپۆتامیا دەگرێتەوە، بەبێ گوێدانە بیروباوەڕی تائیفییان، بۆ نموونە سوریانی شاھانەشیان پێ دەوترێت، چونکە لە دوای ئەنجوومەنی خەلقیدون لە ساڵی ٤٥١ی زایینی لە ژێر کاریگەریی پەیڕەوانی عەقیدەی پاشای بیزەنتین مارشیاندا بوون. ھەروەک چۆن مارۆنییە کاسۆلیکەکان، کڵێساکەیان پێی دەوترێت کڵێسای مارۆنی سوریانی، ھەروەھا کاسۆلیکەکانی کلدان و بەم شێوەیە بۆ باقی کڵێساکانی ناوچەکە، جگە لە کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی ئەرمەنی و کەنیسەی ئەرمەنی کاسۆلیک، کە ئەرمەنین، سوریانیەکان (زمانی ئارامی) یان سوریەکان دانیشتوانی ئەو وڵاتەن و نەوەکانی بنیاتنانی شارستانیەتەکانی سووریا و مێزۆپۆتامیا(ھیلالی بەپیت) یەک لە دوای یەک پێش فەتحەکانی ئیسلامین، ھەندێک لە سوریانیەکان یان سووریەکان دوای فەتحەکە موسڵمان بوون، ئەوان پێش ئیسلام شارستانیەتییە دێرینەکانیان بە میرات گرتووە جگە لەو شارستانیەتە ئیسلامیەی کە تێیدا بەشداربوون. سوریانیەکان بە ناوی سوریاوە ناونراوە کە زێدی مێژوویی خۆیانە، سوریا - سوری، زمانی سریانی کەسی سریانی پێی دەوترێت ܣܘܪܝܝܐ سوریا یا سوریۆیۆ، بە واتای سوری، سەبارەت بە عەرەبیش ھەمان وشەیان بەکارھێناوە کە بیزەنتینییەکان بۆ ئاماژەکردن بەو کەسانەی لە سوریا دەژین. ئەویش سریانە، (بە یۆنانی: Συρίαη) تا ئەمڕۆش بەکاری دەھێنن.

زۆربەی ئەکادیمییەکان لەسەر ئەوە کۆکن کە وشەی سریان یان سریانی (ܣܘܪܝܐ کە ھەمان سوریە) لەلایەن یۆنانییە کۆنەکانەوە بە دانیشتوانی ئیمپراتۆریەتی ئاشووری نوێ دراوە. ئەوان ئەلفەکەیان لە ئاشوور (Ασσυρία،اسیریا) لابرد بۆ ئەوەی ببێتە سووریا (Συρία،سیریا) و بۆ یەکەمجار لەلایەن ھێرۆدتۆسەوە بەکاری ھێنا بۆ ئاماژەکردن بە بەشەکانی ڕۆژئاوای ئیمپراتۆریەتی ئاشوور. پاشان دواتر درێژ بووەوە و ھەموو ناوچەکانی ئاشووری لە مێزۆپۆتامیای سەرەوەی گرتەوە. سامیی ئەڵمانی تیۆدۆر نۆلدێکە یەکەم کەس بوو کە ئاماژەی بە گەڕانەوەی سریانیەکان بۆ ئاشوورییەکان کرد لە ساڵی ١٨٨١، ھەروەھا ئاماژەی بە بەرھەمەکانی جۆن سێلدن کردووە لە ساڵی ١٦١٧، ئەم تیۆرییە بە شێوەیەکی یەکلاکەرەوە سەلمێندرا دوای دۆزینەوەی نووسراوە دوو زمانەکانی گێنکۆی، کە "ئاشووری" بە زمانی فینیقی وەرگێڕدرا بۆ "سوریا" لە زمانی لیوی.

لەسەر بنەمای نووسینەکانی مێژوونووس ئەلبێرت ئابۆنا کە لە بەرامبەردا لەسەر بنەمای لێکدانەوەی ئیلیا (٩٧٤ - ١٠٤٦) دامەزراوە، قەشە سەرەکییەکەی نسێبین، نێستۆری نزیکە لە کۆدەنگییەکدا ھەیە کە سوریانی ناوی ئایینە. کڵێسای ئانتاکیا کە لەلایەن سووریەکانەوە پێکھێنراوە، ھیچ واتایەکی سیاسی و نەتەوەیی نییە و ناوی سوریانیش ھەرگیز ئاماژەی بە نەتەوەیەک نەکردووە، بەڵکو زیاتر ئاماژەیە بۆ ئایینی مەسیحییەت. وەک قەشە لویس ساکۆ، پرۆفیسۆری ئایین ئاماژەی پێکردووە، لە زانکۆی بەغدا و خاوەنی بڕوانامەی دکتۆرایە لە مێژووی کۆنی مەسیحییەکان، زاراوەی "سوریان" و "سوریانی" لە سەدەی دووەم و سێیەمی زایینیەوە لەسەر ئارامیەکان بەکارھاتووە، واتە لەسەر ئەو زمان و کولتوورەی کە لە سووریادا لە ناوچەکەدا زاڵ بوو، لە کاتێکدا ناوی ئارامە کۆنەکە بە نەخوازراو ماوەتەوە و پەیوەندی بە بتپەرستییەوە ھەبووە. بەم پێیە سوریانیەکان خۆیان بە میراتگری راستەوخۆی ئارامیەکان دەزانن. لە کاتێکدا ھەندێک پێیان وایە، وەک ڕێکخراوی دیموکراتی ئارامی، کە “سوریانییەکان کەمینەیەکی نەتەوەین کە لە وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوین دەژین، بە تایبەت لە سووریا، تورکیا، لوبنان، عێراق و ئوردن. بەبێ ئەوەی مافی مومارەسەکردنی بوونی نەتەوەیی خۆی پێ بدرێت و وڵاتانی جیھان دان بە مافەکانیدا بنێن. لە کاتێکدا حیزبی شۆرایا یان سۆرایا بە نەتەوەپەرست و سیاسی دەزانێت، سوریانەکان ئاشوورییەکانن، شوێنکەوتوانی کڵێسای سوریانیش کوڕی گەلی ئاشوورین.

سوریانی ڕۆڵێکی گەورەی ھەبوو لە ڕێنێسانسی فیکری و زانستی ئیسلامیدا، بەو پێیەی نووسەرانی سوریانی بە وردبینییان لە وەرگێڕاندا بەناوبانگ بوون و بە تایبەت وەرگێڕانی فەلسەفەی ئەرەستوو و ئەفلاتوون و ئەم وەرگێڕانەش کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر سەرەتاکانی فەلسەفەی ئیسلامی ھەبوو، لەوێوە دەستی پێکرد. بە تایبەتی لە سەردەمی مەئمووندا، سەردەمی زێڕینی وەرگێڕان و گواستنەوەی زانستە یۆنانی و ھێلینیستەکان بۆ زمانی عەرەبی، کە زەمینەی بۆ بڵاوبوونەوەی بیری فەلسەفی یۆنانی خۆش کرد بە شێوەیەکی بەرفراوان. باوترین قوتابخانەی فەلسەفی لە ماوەی ھێلینیستیدا قوتابخانەی ئەفلاتوونیزمی نوێ(Neoplatonism) بوو، کە لەو سەردەمەدا زۆرترین کاریگەری لە گۆڕەپانی ئیسلامیدا ھەبوو.

جێگای ئاماژەیە کە لە ھیندستان کۆمەڵگەیەکی گەورە ھەیە کە لە سەدەکانی سەرەتای ئایینی مەسیحییەوە شوێن ئەم کڵێسایە کەوتووە، لە ڕووی ئایدیۆلۆژی و مەعنەوییەوە شوێنکەوتووە، بەڵام تا ڕادەیەکی زۆر سەربەخۆیی ئیداری خۆی دەپارێزێت.

دامەزراندنی کەنیسەی ئەنتاکیا

لە سەردەمی فەرمانڕەوایی ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمیدا، شاری ئەنتاکیا پایتەختی شام بووە و یەکێک بووە لە سێ پایتەختی ئیمپراتۆریەتەکە جگە لە ڕۆما و ئەسکەندەریە، ئەم ھەڵوێستە ئەولەویەتی پێبەخشی کە پایتەختی ئایینی مەسیحی بێت لە سووریا و ڕۆژھەڵات و ئاسیا، بۆیە قەشەکەی باوکی گشتی یان باوکسالاری گشتی ڕۆژھەڵات بوو، بەو مانایەی کە دەسەڵاتی ڕۆحی ئەو ھەموو مەسیحییەکانی ئەو ناوچە جوگرافییە فراوانەی نەتەوە و ڕەگەز و زمانی جیاوازە. ئایینی مەسیحییەت بە دەستی شوێنکەوتووانی مەسیحەوە ھاتە ئەنتاکیا کە دوای ئەوەی لە ھەموو شوێنێک پەرش و بڵاو بوون بەھۆی ئەو گۆشەگیرییەی کە جووەکان لە دەوروبەری ساڵی ٣٤ی زایینی لەسەریان سەپاندبوون، گەیشتنە ئەوێ. دواتر پۆڵۆسی نێردراوی خودا کە لە دیمەشقەوە بەڕێکەوت و ساڵێکی تەواو لەوێ مایەوە، بانگەشەی کرد و بانگەشەی بۆ ئایینە نوێیەکە کرد، پاشان پەترۆسی نێردراویش ھاتە لای، لەوێش پێدەچێت لە ساڵی ٣٧ی زایینیدا کورسی نێردراوی خۆی لەوێ دامەزراندبێت. لەم شارەدا بۆ یەکەمجار ناوی مەسیحییەکان بە شوێنکەوتوانی مەسیح درا و لە سەدەی پێنجەمدا لە جەستەی کڵێساکەدا دابەشبوونێک ڕوودەدات، بەڵام سەرکردەکانی کڵێساکانی سووریا نازناوی پاتریاک دەپارێزن لە ئەنتاکیا. جێنشینە یاساییەکانی پەترۆسی نێردراو لە سەرکردایەتی کڵێسادا، لەنێویاندا پیاوسالارەکانی ئۆرتۆدۆکسی سوریانی ھەیە و نازناوی فەرمی باوکسالاری لەم کەنیسەیەدا پاتریاکی ئۆرتۆدۆکسی سوریانی ئەنتاکیا و ھەموو ڕۆژھەڵاتە.

کاتێک مێزۆپۆتامیا بەسەر دوو بەشدا دابەشکرا، لە نێوان دەوڵەتی فارس و ڕۆمدا، سوریانییەکان تووشی گوشاری سیاسی و فیکری بوون و وە دوای ئەوەی مەسیحییەت بوو بە ئایینی دەوڵەتی ڕۆمانی و بیرۆکەکانی نێستۆریۆس بە ڕووکەشدا دەرکەوتن و وە وتیان مەریەمی پاکیزە کە دایکی خودا نییە، بۆیە ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمی نێستۆریۆسی دەرکرد و گۆشەگیری و ئەشکەنجەی شوێنکەوتووانی داوە تا زۆربەیان ناچار بوون لە شامەوە ھەڵبێن بۆ فارس. دەوڵەتەکە دوژمنایەتی ڕۆمەکانی دەکرد و ئەم دۆخەش بەردەوام بوو تا ھاتنی ئیسلام لە سەرەتای سەدەی حەوتەمی زایینیدا، کاتێک ڕێککەوتنی ئاشتییان لەگەڵ خەلافەتی ڕاشدین ئەنجامدا، بە تایبەت عومەر کوڕی خەتتاب. ئەوان گرێبەستیان لە نێوان ئەوان و دەسەڵاتدارانی ئایینی کەنیسەی ئۆرتۆدۆکس و نێستۆری سریانی ئەنجامدا، کە تیایدا عەرەبە موسڵمانەکان بەڵێن دەدەن کە زەویەکانی ئۆرتۆدۆکس و نێستۆری سریانی بپارێزن و ڕێگەدان بە بەکارھێنانی مافە ئایینی و کولتوورییەکانیان، دروستکردنی خانووی عیبادەت و پێدانی ئازادی کۆمەڵایەتییان لە بەرامبەر پێدانی باجێکی دیاریکراوی ساڵانە.

لە کاتی شەڕەکانی خاچھەڵگریدا دەیان ھەزار سوریانی قڕ کران و گوندەکانی سوریانی وێران کران، سوریانیەکان لە سەرەتای ئیمپراتۆریەتیی عوسمانییەکانەوە تا سەرەتای جەنگی جیھانی یەکەم تووشی کۆمەڵکوژی گەورە بوون. توندوتیژترین و دڕندانەترینیان کۆمەڵکوژییەکانی سیڤۆ بوون کە لەو ماوەیەدا زیاتر لە ٣٠٠ ھەزار کەس کوژراون، بەپێی ئەو بەڵگەنامەیەی کە کۆمیتەی نیشتمانی ئاشووری لە ساڵی ١٩١٩دا ئاراستەی کۆمەڵەی نەتەوەکان کراوە. ئەنتاکیا تا ساڵی ٥١٨ی زایینی شوێنی دانیشتنی پەرستگای ئەنتاکی سوریانی بووە، بەھۆی ئەو گۆشەگیریانەی کە ئەم کڵێسایە تووشی بوو، کورسی سەری گواسترایەوە بۆ دێرەکانی مێزۆپۆتامیای سەرەوە. لە سەدەی سێزدەھەمدا لە نزیک مێردین لە باکووری کوردستان لە دێر ئەلزەفەران نیشتەجێ بووە و تا ساڵی ١٩٣٣ی زایینی لەوێ ماوەتەوە. دوا ئەوە ڕووی لە شاری حومسی سووریا کرد و دواجار لە ساڵی ١٩٥٩ لە دیمەشقی پایتەختی سووریا کۆتایی ھات.

کڵێسا دوای ئەنجومەنی خەلقیدون

بۆچوونی جیاواز لە مەسیحییەتدا لە تەمەنە سەرەتاییەکانیدا لە باوەڕی مەسیحیدا دەرکەوتن، ھەندێک دەیانگوت پەروەردگار لە جەوھەردا یەکە، سێگۆشەی کەسایەتییە(باوک و کوڕ و ڕۆحی پیرۆز یەک خودان). وە ھەندێکی تریش چوون بۆ ئەوەی ئینکاری خودایی مەسیح بکەن و کە ئەو خودا نییە بەڵکو تەنھا مرۆڤێکی دروستکراوە و زاراوەی بیدعە بۆ ھەموو شتێک بەکاردەھێنرا کە زۆرینە بە دوورکەوتنەوە لەو شتەی دەزانی، لێکدانەوە و لێکدانەوەی ھەڵە بۆ چەمکی ئایەتەکانی کتێبی پیرۆز جار جار ئەنجام دەدرا، ئەوی تریان ئەو کۆبوونەوانەن کە بە ئەنجومەنەکان ناسراون بۆ تاوتوێکردنی ئەم بیدعانە و حوکمدانیان لەسەریان.

لە ساڵی ٤٤٩دا، ئەنجومەنی چوارەم یان ئەوەی پێی دەوترێت ئەنجومەنی دووەمی ئەفسوس، کە بڕیارەکانیان لەلایەن پاپای ڕۆما ڕەتکرایەوە و ئیمپراتۆر مارشیان و ئیمپراتۆر بێلچێریا داوایان کرد کە ئەم ئەنجومەنە لەسەر داوای قەشەی ڕۆما کۆبکرێتەوە، بۆیە ئەنجومەنی خەلقیدون لە ساڵی ٤٥١ لە شاری خەلقیدون بەڕێوەچوو. ٣٣٠ قەشە لە وەشانێکدا و لە وەشانی دیکەدا ٦٠٠ قەشە بەشدارییان تێدا کرد. ئەنجومەنی چوارەم و ئەنجومەنی خەلقیدون بە مشتومڕترین ئەنجومەن دادەنرێن، ھەندێکیان باسیان لەوە کردووە کە ئیوتیخ و باوکی ئەنجومەنی فریوداوە کە دانیان بە ئۆرتۆدۆکسییەکەی داناوە. ھەر ئەم کڵێسانە بوون کە دواتر ئەنجومەنی خەلقیدونیان ڕەتکردەوە، ھەرچەندە باوکەکانیان لەو ئەنجومەنەدا(خەلقیدون) ئیدانەی بیدعەی یۆتیخیان دەکرد و قەدەغەیان دەکرد. سەبارەت بەو کەنیسانەی کە دانیان بە خەلقیدون ناوە، ئەوان بە ئەنجومەنی دووەمی ئەفسوس ناودەبەن و ئەنجامە تەواوەکانی ڕەتدەکەنەوە و ئەنجومەنی خەلقیدون بە چوارەمین ئەنجومەنی گشتگیر دەزانن. ئەنجامەکانی ئەنجومەنی خەلقیدون بووە ھۆی ئەوەی کڵێسای میسر و حەبەشە و ئەرمینیا وردە وردە لەیەکتر جیا ببنەوە.

دوای ئەوەی ئەنجومەنی خەلقیدون کۆتایی ھات، ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی گۆشەگیری توندوتیژیان لە دژی ھەر کەسێک دەوروژاند کە وێنەی ئیمانی ئەو ئەنجومەنە ڕەت بکاتەوە. وەک ئەوە وایە ڕەتی بکاتەوە ملکەچی خودی ئیمپراتۆر بێت ئەگەر ڕەتی بکاتەوە و ئەو وێنەیە دەڵێت مەسیح دوو سروشتی ھەیە، خودایی و مرۆیی، بەبێ تێکەڵبوون و گۆڕانکاری و بەبێ دابەشبوون و جیابوونەوە. ئەم وێنەیەی ئیمان لە جەوھەردا ھاوشێوەی بیروباوەڕی ڕەتکەرەوەکانی ئەنجومەنی خەلقیدونە لە ئۆرتۆدۆکسەکانی سوریانی و ئەوانی ترەوە، بەڵام پرسی ناکۆکی لە پلەی یەکەمدا پرسیارێکی فۆرمولە بوو. غەیرە خەلقیدۆنەکان بە زاراوەی "سروشت" ڕازین وەک ئەوەی سیریلی یەکەم(سەدەی پێنجەم) بەکاری ھێناوە، و فۆرمولەی خەلقیدونی(دوو سروشت) ڕەتدەکەنەوە. بەڵام وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، ھەموو ئەو تۆمەت و جیاوازییە تیۆلۆژییانە بەرگێک بوون بۆ سەپاندنی کۆنترۆڵی داگیرکەری بیزەنتین. ئەو کەسەی کە کوڕەکانی کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی سریانی خستە ژێر ئەشکەنجەی جۆراوجۆرەوە کە تەنانەت ڕۆحانییە باڵاکانیان کاریگەرییان ھەبوو، ھەندێکیان کوژران، ھەندێکی تریان دەربەدەر کران و زۆرێکیان لە ھەموو شوێنێک ئاوارە بوون، تەنھا سێ شارە گەورە (قەشە) لەو کەنیسەیەدا مابوونەوە لە ٥٤٤ ز.

لەم قۆناغە سەختەی مێژووی ئەو کڵێسایەدا، یاعقوب بەرادعی دەرکەوت، لەوێدا چووە قوستەنتینە بۆ ئەوەی چاوی بە شاژنە تیۆدۆرا بکەوێت، کە ھاوسۆزی غەیرە خەلقیدونەکان بوو لەو بارودۆخە سەختەی کە تێیدا دەژین، شاژنی سووری تیۆدۆرا بەڕەچەڵەک سوریانییە و خەڵکی شاری مەنبەجە لە سووریا. لە ژێر چاودێری شاژن تیۆدۆرا، یاعقوب بەرادعی لەلایەن تیۆدۆسیۆس، پاتریاکی ئەسکەندەریە، وەک قەشەی گشتی سوریانی دەستنیشانکرا، کە لە قوستەنتینیە دەربەدەری بوو. دوای بەدەستھێنانی پێگەیەکی یاسایی، بەرادعی دەستی کرد بە زیندووکردنەوەی کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی و دەیان مێترۆپۆلیتان و سەدان قەشە و دیاکۆنی دامەزراندەوە، لە ساڵی ٥٧٨ی زایینیدا کۆچی دوایی کرد. بەھۆی ئەوەوە کڵێسای سوریانی توانی بەرگەی زریانەکانی گۆشەگیری بگرێت لەو سەردەمەدا، ھەر بۆیە بیزەنتینییەکان لە ئەنجوومەنی حەوتەمیاندا لە سەدەی ھەشتەمدا بە ناوی یاعقوبییەکانیان بە ناوی ئۆرتۆدۆکسی سوریانی ناوبرد، ئەمەش وەک ئاماژەیەک بۆ یاعقوب بەرادعی. ئامانجیان لەم کارەدا ئەوەیە کە بیسەلمێنن کە بەرادعی دامەزرێنەری ئەم کڵێسایەیە. لە کاتێکدا شوێنکەوتووانی کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی بە توندی ئەم ناوە ڕەتدەکەنەوە و دەڵێن ئەوان سەر بە ھیچ کام لە باوکانی کەنیسەکە نین، بەڵکو سەر بە مەسیحن، و لەبەر ئەوەی مێژووەکەیان بە دامەزراندنی کورسیی ئەنتاکیا لەلایەن پەترۆسی نێردراوی خوداوە دەستی پێکردووە، و بەپێی باوەڕەکەیان یەکەم کەس بوو لە باوکسالارەکانیان. ھەروەھا ئەم کەنیسەیە باقی ئەو ناوە سەیرانە ڕەتدەکاتەوە کە لەلایەن ئەوەوە ناویان لێنراوە، وەک مۆتۆفیزیک و ئیوتیکس، چونکە ئەم دوو بیدعەیە ئیمانەکەی پێشێل دەکەن و یۆتیکیش ڕەتدەکاتەوە و بە زاھید دەزانێت. یۆتیخ کە لە دوای ئەوەوە بە چەمی مۆتۆفیزیکی ناودەبرا، سەرۆکی دێرێک بوو لە نزیک قوستەنتینە، ئەو یەکێک بوو لە نەیارانی بیرۆکەی نێستۆریۆس، ھەروەھا یەکێک بوو لە لایەنگرانی "تاکە سروشتی خودایی لە مەسیحدا کە... سروشتی مرۆڤ بوو بە مەحاڵ، بۆیە تێکەڵاو بوون و تێکەڵاو بوون تا تایبەتمەندیەکانیان تێکەڵ دەبوون".

بەھۆی جیاوازی لەسەر سروشتی مەسیح، کڵێسای مەسیحی یەکگرتوو دابەش بوو بەسەر کڵێسای ڕۆژھەڵات و کڵێسای ڕۆژئاوا. ڕۆژھەڵات دەڵێت لەسەر یەک سروشت، ڕۆژاواش لەسەر دوو سروشتی تەواو دەڵێت، خودایی و مرۆیی وە کڵێسای ئەنتاکیا(کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی)، لە بەرامبەردا، کاریگەری ئەم دابەشبوونە لەسەر بوو، بۆیە ھەندێک لەگەڵ ڕۆژھەڵات ئۆرتۆدۆکسی سوریانی بوون، و لەگەڵ ڕۆژئاوا مارۆنیەکان بوون، لە پێوەندی لەگەڵ دەروێشەکانی دێری سانت مارۆن لە ئاپامیا، سەرکردەکانی ئایینی خەلقیدون.

باوەڕی کڵێسا

کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی دان بە سێ ئەنجومەنی گشتگیردا دەنێت: ئەنجومەنی نیقیا ٣٢٥ زایینی، ئەنجومەنی قوستەنتینیە ٣٨١ زایینی، ئەنجومەنی ئەفسوس ٤٣١ زایینی، دان بە ھەموو ئەو شتانەدا دەنێت کە لەلایەن ئەو باوکانەوە پەسەندکراون کە ئەو ئەنجومەنانەیان بەڕێوەبردووە، ئەنجومەنی ئەفسوس دوا ئەنجومەنی گشتگیرە. واتە دان بە شەرعییەتی ئەنجومەنەکانی دواتردا نانێت، بە تایبەت ئەنجومەنی خەلقیدون لە ساڵی ٤٥١ی زایینیدا، دوای ئەوان تۆمەتبار کرا بە بیدعە و بیدعەی مۆنۆفیزی لە باوەڕدا و ئەوەش بۆ مەبەستی تەنیا سیاسی بوو، دەوڵەتی بیزەنتین دەیویست دەسەڵاتی کاتی و مەعنەوی خۆی بەسەر سورییەکان و قیبتییەکاندا بسەپێنێت، ئەمەش لەلایەن بەشێکی زۆری ئەو دوو گەلەوە بە توندی ڕەتکرایەوە، ئەمەش بووە ھۆی دابەشبوونی کەنیسەکە لە سەدەی پێنجەمی زایینیدا. کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی بەدرێژایی ساڵان خەباتی کردووە بۆ پاراستنی وێنەی ئەو باوەڕەی کە مەسیح لە خودایی خۆیدا تەواو و بێ کەموکوڕییە. وە تەواو لە مرۆڤایەتی خۆیدا، و کە ئەم دوو سروشتە لە یەک سروشتدا یەکدەگرن، کە بریتییە لە "سروشتی جەستەبوونی وشە". بۆیە ئۆرتۆدۆکسی سریانی باوەڕیان بە دوو سروشت ھەیە: "ئیلاھی" و "مرۆڤایەتی" و بەبێ تێکەڵاو و تێکەڵاو و گۆڕان یەکدەگرن و ئەم دوو سروشتەش "بۆ ساتێک لەیەکتر جیا نەبوونەوە، نەک بۆ توروکاندنی چاوێک . ئەم کڵێسایە باوەڕەکەی لەگەڵ کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی قبتی و کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی ئەرمەنستان و کەنیسەی ئەسیوپیا ھاوبەشە. ئەم کەنیسانە پێیان دەوترێت کەنیسەی ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات یان کەنیسەی غەیرە خەلقیدون.

زمانی کڵێسای سوریانی

ئەو کتێبەی باوکمان کە عیسا فێری کردووە شوێن بکەوێت، بە زمانی ئارامی نووسراوە، ئەو زمانەی بۆ یەکەمجار دەخوێندرێتەوە

لە سەرەتای ئاینی مەسیحییەتدا زمانی سوریانی (ئارامی) لە ڕۆژھڵاتی کۆندا بەربڵاو بوو، بەڵکو بەسەدان ساڵ پێش ھاتنی مەسیح زمانێکی نێودەوڵەتی بوو، لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا وەک چۆن زمانی ئینگلیزی بۆ مامەڵە دیپلۆماسییەکانی نێوان پاشاکان، ئاسان بە کاردەھێنرێت زمانێکی پراکتیکی لە نێوان بازرگانان و لە بوارەکانی تردا. زمانی ناوەوەی شام لەلایەن خەڵکی ئەنتاکیاوە قسەی پێ دەکرا، ئەمە جگە لە زمانی یۆنانی ( ئەنتاکیا شارێکی یۆنانی بوو). ھەروەھا ئەو زمانە بوو کە جووەکان قسەیان پێدەکرد، بەو پێیەی جێگەی زمانی عیبرییەکەی گرتەوە، کە وردە وردە لەبیریان چووەوە لە ماوەی دەربەدەری بوونیان بۆ بابل لە سەدەی پێنجەمی پێش زایین. وە تەنھا لە نوێژ و خوێندنەوەی کتێبە پیرۆزەکانیاندا زمانی عیبری بەکاردەھێنا. زانراوە کە مەسیح بە زمانی ئارامی قسەی کردووە، بەو پێیەی زمانێکی باو بوو کە لە ژیانی ڕۆژانەدا لە نێوان جووەکاندا بەکاردەھێنرا.

ھەروەھا زمانی سوریانی لە سەرەتای ئایینی مەسیحییەتەوە وەک زمانێکی کردەوەی ئایینی لە کڵێسادا بەکاری ھێناوە. ھەروەھا باوکانی کڵێسای سرویانی کتێبە زانستی و ئاینییەکانیان تێدا نووسیوە، ھەروەھا کتێبی پیرۆزیان بە چەند وەرگێڕانێک گواستۆتەوە بۆ زمانی سوریانی کە گرنگترینیان کتێبی پێشیتا (سادە)یە، ھەروەھا وەریانگێڕاوە بۆ چەندین زمان، زمانی عەرەبی و زمانی فارسی و مالەیالم کە زمانی میللەتی باشووری ھیندستانە. خەڵکی ئەم کڵێسایە لە ھەموو شوێنێک تا ئێستاش نوێژە ڕێوڕەسمیەکانیان بە زمانی سوریانی ئەنجام دەدەن، جگە لە زمانە نەتەوەییە ناوخۆییەکانیان.

لە نێوان زمانی عەرەبی و زمانی سوریانیدا لێکچوونێک ھەیە، بۆ نموونە:

• ܐܒܐ آبو بە سوریانی = أب بە عەرەبی
• ܐܬܪܚܡ أتراحام بە سوریانی = یترحم بە عەرەبی
• ܙܪܥܬܐ زروعتو بە سوریانی = زراعة بە عەرەبی

زمانی سوریانیش کاریگەری زۆری لە سەر زمانی عەرەبی ھە بوو. لەبەرئەوەی ھەردوو زمانەکە سامین.