فەرموودەناسی
فەرموودەناسی یان زانستی فەرموودە (بە عەرەبی: علم الحدیث، زانستی حەدیس) ئەو زانستەیە کە گرنگی بە فەرموودەکانی پێغەمبەری ئیسلام دەدات. فەرموودەکان بەپێی بەهێزی و لاوازی یان دروستی و هەڵبەستراو جیادەکاتەوە. بنەمای جیاکردنەوەی فەرموودەکان بەپێی یاسا، باری دەروونی، زیرەکی و ڕاستگۆیی ئەو کەسەیە کە فەرموودەیەک دەگێڕێتەوە.
مێژوو و سەرەتای ڕێسا و یاساکان
دەستکاریسەرەتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئیمامی شافعی لەهەردوو کتێبی (الرسالة، والأم). پاش ئەویش ئیمامی موسلیم لە کتێبەکەیدا هەندێک یاسای باسکردووە. پاش ئەویش ئیمامی ئەبو داودی سەجستانی و دوای ئەویش ئیمامی ترمزی. چەندین زانای تر نووسراوی تایبەت بەم زانستە نووسیوەتەوە.
کتێبە تایبەتەکانی زانستەکە
دەستکاریلەساڵانی نیوەی یەکەمی سەدەی چوارەمی کۆچی یەکەم کتێبی تایبەت بەڕێسا و زاراوەکانی ئەو زانستە نووسرایەوە.
- یەکەم کتێب بەناوی (المحدث الفاصل بين الراوي و الواعي) لەنووسینی (القاضي أبو محمد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزي) قازی موحەممەدە لحەسەنی عەندولڕەحمانی رامەهورموزییە، زۆرێک لەبابەتەکانی تێدایە بەڵام گشتگر نیە.
- ئیمامی حاکمی نەیسابووری کتێبێکی دانا و تێیدا باسی پەنجا جۆر زاراوەی فەرموودەی کرد و ناوی (معرفة علوم الحديث) بوو.
- ئەبو بەکر ئەحمەد عەلی ثابت کەناسراوە خەتیب بەغدادی کتێبێکی دانا بەناوی (الكفاية في علم الحديث) و دواتر کتێبێکی تری دانا لەسەر ئادابی ئەو کەسانەی کە فەرموودە دەگێڕنەوە بەناوی (الجامع لآداب الشيخ و السامع).
- کوردی کوردستان تەقیەدین ئەبو عەمرو سەڵاحەدین عەبدولڕەحمان عوسمان کوردی شارەزووری شافعی کتێبێکی نووسی بەناوی (علوم الحديث) و دواتر بە (مقدمة إبن صلاح) ناوی دەرکرد.
- چەندین زانای تر هەستاون بەکورتکردنەوەی کتێبەکەی ئیبن سەڵاحی شارەزووری و لەوانە حافزی عێراقی هەستاوە کردوویەتی بەهۆنراوە و شتی تریشی بۆ زیادکردووە و بە (ألفية العراقي) ناوی دەرکردووە.
- لەساڵانی سەدەی یانزدەیەمی کۆچیدا عومەر موحەممەد بەیقوونی هۆنراوەیەکی کورتی لەسەر زانستی فەرموودە دانا و بە (متن المنظومة البيقونية) دانا.
- ئەمجەد موحەممەد زاهید شێخ موحەممەد کەدانشتووی شاری دەربەندیخانە هۆنراوەیەکی کوردی لەسەر زانستەکە نووسیوە.
هۆنراوەکەی بەیقوونی
دەستکاری
متن المنظمومة البيقونية
بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ
أبدأُ بالحمدِ مُصَلِّياً على | مُحمَّدٍ خَيِر نبيْ أُرسِلا | |
وذِي مِنَ أقسَامِ الحديث عدَّة | وكُلُّ واحدٍ أتى وحدَّه | |
أوَّلُها الصحيحُ) وهوَ ما اتَّصَلْ | إسنادُهُ ولْم يُشَذّ أو يُعلّ | |
يَرْويهِ عَدْلٌ ضَابِطٌ عَنْ مِثْلِهِ | مُعْتَمَدٌ في ضَبْطِهِ ونَقْلِهِ | |
وَ الَحسَنُ) الَمعْرُوفُ طُرْقاً وغَدَتْ | رِجَالُهُ لا كالصّحيحِ اشْتَهَرَتْ | |
وكُلُّ ما عَنْ رُتبةِ الُحسْنِ قَصْر | فَهْوَ الضعيفُ) وهوَ أقْسَاماً كُثُرْ | |
وما أُضيفَ للنبي الَمرْفوعُ | ما لتَابِعٍ هُوَ المقْطوعُ | |
وَ الُمسْنَدُ) الُمتَّصِلُ الإسنادِ مِنْ | رَاويهِ حتَّى الُمصْطفى ولْم يَبِنْ | |
ومَا بِسَمْعِ كُلِّ رَاوٍ يَتَّصِلْ | إسْنَادُهُ للمُصْطَفى فَـ الُمتَّصِلْ) | |
مُسَلْسَلٌ) قُلْ مَا عَلَى وَصْفٍ أتَى | مِثْلُ أمَا والله أنْبأنِي الفَتى | |
كذَاكَ قَدْ حَدَّثَنِيهِ قائِماً | أوْ بَعْدَ أنْ حَدَّثَنِي تَبَسَّمَا | |
عَزيزٌ) مَروِيُّ اثنَيِن أوْ ثَلاثهْ | مَشْهورٌ) مَرْوِيُّ فَوْقَ ما ثَلاثَهْ | |
مَعَنْعَنٌ) كَعَن سَعيدٍ عَنْ كَرَمْ | وَمُبهَمٌ) مَا فيهِ رَاوٍ لْم يُسَمْ | |
وكُلُّ مَا قَلَّت رِجَالُهُ عَلا | وضِدُّهُ ذَاكَ الذِي قَدْ نَزَلا | |
ومَا أضَفْتَهُ إلى الأصْحَابِ مِنْ | قَوْلٍ وفعْلٍ فهْوَ مَوْقُوفٌ) زُكِنْ | |
وَمُرْسلٌ) مِنهُ الصَّحَابُّي سَقَطْ | وقُلْ غَريبٌ) ما رَوَى رَاوٍ فَقَطْ | |
وكلُّ مَا لْم يَتَّصِلْ بِحَالِ | إسْنَادُهُ مُنْقَطِعُ) الأوْصَالِ | |
والُمعْضَلُ) السَّاقِطُ مِنْهُ اثْنَانِ | ومَا أتى مُدَلَّساً) نَوعَانِ | |
الأوَّل الإسْقاطُ للشَّيخِ وأنْ | يَنْقُلَ مَّمنْ فَوْقَهُ بعَنْ وأنْ | |
والثَّانِ لا يُسْقِطُهُ لكنْ يَصِفْ | أوْصَافَهُ بما بهِ لا يَنْعَرِفْ | |
ومَا يَخالِفُ ثِقةٌ فيهِ الَملا | فَـالشَّاذُّ) و الَمقْلوبُ) قِسْمَانِ تَلا | |
إبْدَالُ راوٍ ما بِرَاوٍ قِسْمُ | وقَلْبُ إسْنَادٍ لمتنٍ قِسْمُ | |
وَ الفَرَدُ) ما قَيَّدْتَهُ بثِقَةِ | أوْ جْمعٍ أوْ قَصِر على روايةِ | |
ومَا بعِلَّةٍ غُمُوضٍ أوْ خَفَا | مُعَلَّلٌ) عِنْدَهُمُ قَدْ عُرِفَا | |
وذُو اخْتِلافِ سنَدٍ أو مَتْنِ | مُضْطربٌ) عِنْدَ أهْلِ الفَنِّ | |
وَ الُمدْرَجاتُ) في الحديثِ ما أتَتْ | مِنْ بَعْضِ ألفاظِ الرُّوَاةِ اتَّصَلَتْ | |
ومَا رَوى كلُّ قَرِينٍ عنْ أخهْ | مُدَبَّجٌ) فَاعْرِفْهُ حَقًّا وانْتَخِهْ | |
مُتَّفِقٌ لَفْظاً وخطاً مُتَّفقْ) | وضِدُّهُ فيما ذَكَرْنَا الُمفْتِرقْ) | |
مُؤْتَلِفٌ) مُتَّفِقُ الخطِّ فَقَطْ | وضِدُّهُ مُختَلِفٌ) فَاخْشَ الغَلَطْ | |
والُمنْكَرُ) الفَردُ بهِ رَاوٍ غَدَا | تَعْدِيلُهُ لا يْحمِلُ التَّفَرُّدَا | |
مَتُروكُهُ) مَا وَاحِدٌ بهِ انفَردْ | وأجَمعُوا لضَعْفِه فَهُوَ كَرَدّ | |
والكذِبُ الُمخْتَلَقُ المصنُوعُ | علَى النَّبيِّ فذَلِكَ الموْضُوعُ) | |
وقَدْ أتَتْ كالَجوْهَرِ المكْنُونِ | سَمَّيْتُهَا: مَنْظُومَةَ البَيْقُوني | |
فَوْقَ الثَّلاثيَن بأرْبَعٍ أتَتْ | أقْسامُهَا ثمَّ بخيٍر خُتِمَتْ |
هۆنراوە کوردییەکە
دەستکاریدیاری دەربەندیخانی لەزانستی فەرموودە
خوایە بەناوی پڕ میهر و سۆزت | وادەست پێدەکات بەندەی دڵسۆزت | |
سوپاس لە بۆ تۆ، دروودیش لەسەر | گەورەی نێراوان و سەروەر | |
چەندین جۆر حەدیس وا لەم هۆنراوە | پێناسەش بۆ گشت جۆرێ هێنراوە | |
یەکەم (صحیح)ە، زنجیرەی مەوصول | کە نابێ (شاذ) بێ، وە نابێ (معلول) | |
ڕاویەکانیش هەموو بە پارێز | (عادل و ضابط) بیرتیژ و بەڕێز | |
بیرتیژی ڕاوی حەدیسی (حسن) | کەمتر لە ڕاوی (صحیح)ی پەسەن | |
کەمتر لەپلەی (حسن)ی شەریف | گەلێک جۆری هەن، ناسراو بە (ضعیف) | |
پاڵدراو بۆ لای حەزرەت (مرفوع)ە | بۆ لای تابیعیش، بڵێ (مقطوع)ە | |
گەر بچڕانیش نەبوو لەسەنەد | هەتاکو حەزرەت، پێی بڵێ (مسند) | |
(متصل) واتە: هەتا پێغەمبەر | ڕاوی لە ڕاوی بیستیبێت خەبەر | |
(مسلسل) بڵێ: لەسیفەتێکا | ڕاوی هاوبەشن، یا وتەیێکا | |
وەک: پێدەکەنی، یان ڕاوەستا بوو | یاخود شتێکی لەناو دەستا بوو | |
ڕاوی حەدیسی (عزیز) دوو یان سێ | بۆ (مشهور) دەبێ زیاتر بێ لە سێ | |
لە ڕیوایەتا گەر وترا: (عن، عن) | تۆ بەو حەدیسە بڵێ: (معنعن) | |
(مبهم)یش لە بۆ حەدیسێک ناوە | یەک ڕاوییان ناو نەبراوە | |
وتە و کرداری بە هاوەڵ مەعروف | فەرمودەناسان پێی دەڵێن (موقوف) | |
(مرسل) هاوەڵی تیا لابراوە | یەک ڕاوی هەبوو، (غریب)ی ناوە | |
(منقطع) ئەگەر زنجیرەی ڕاوی | بچڕانی تیابوو، وەهایە ناوی | |
(معضل)یش بڵێ حەدیسێ وایە | بە تەرتیب دوو کەس لێی لابرایە | |
(مدلس) دەڵێن: ئەویش دوو جۆرە | وا دەیانهێنم هەردووک بە نۆرە | |
یەکەم ئەوەیە کە شێخ لاببرێ | حەدیس لە ژوور ئەو ڕیوایەت بکرێ | |
بە (عن) یاخود (أن)، دووەمیش باسی | شێخ وەها دەکا، ڕەنگە نەیناسی | |
پێی بڵێ (شاذ)ە گەر کەسێ (موثوق) | بێنێ، موخالیف بۆ خەڵکێ (مرموق) | |
(مقلوب)یش کەوا هاتووە ناوی | واتە: گۆڕینی ڕاوی بە ڕاوی | |
یاخود بێ ڕشتەی حەدیسێ بێنێ | بە حەدیسێکی تری بلکێنێ | |
هەر حەدیسێکیش کە تەنها کەسێ | متمانەدار بێ، یاخود هەر کەسێ | |
یان خەڵکی شارێ بێن و بیهێنن | زانایان بە (فرد) ناوی دەهێنن | |
ئەگەر نەخۆش بوو، بەڵام شاراوە | بڵێ: (معلل)، وەکو زاراوە | |
جیاوازی لە دەق یان لە زنجیرە | دەڵێن (مضطرب)، چوون ناجێگیرە | |
(مدرج) گەر وتەی ڕاوی بهێنرێ | لەگەڵ حەدیسێک تێهەڵکێش بکرێ | |
ڕیوایەی حەدیس لەنێوان دوو کەس | کەوا هاوڕێ بن، (مدبج)ە، و بەس | |
لە ڕاوی تەنیا گەر وەرنەگیرا | بڵێ (منکر)ە و بابێ لە بیرا | |
حەدیسی (متروک) بڵێ بە ئاسان | ناسراوە لەلای فەرموودەناسان | |
هێنراوە لە لای تەنها یەک ڕاوی | یەکدەنگن لەسەر (ضعیف)ی ناوی | |
درۆی هەڵبەستراو بەدەم پێغەمبەر | پێی دەڵێن (موضوع) با هەتبێ خەبەر | |
لە (٣٦) بەیتا تەواو بوو (دیاری | دەربەندیخانی) موحتاج بە باری |
لەزاراوەکانی فەرموودەزانی
دەستکاریزاراوە | ڕوونکردنەوەی زاراوە |
---|---|
الحديث | بریتییە لەوتە و کردار و سیفەتی پێغەمبەر یان هاوەڵان یان شوێنکەوتووان. |
الخبر | هەندێک فەرموویانە: بەمانای فەرموودە دێت، هەندێکیش فەرموویانە: تەنها بۆ وتە و کرداری هاوەڵان و شوێنکەوتووان بەکاردێت، هەندێکی تریش دەڵێن: هەموو فەرموودەیەک خەبەرە، نەک بە پێچەوانەوە. |
الأثر | واتە: فەرموودەی پێغەمبەری ئیسلام یان یەکێک لەهاوەڵان، بەڵامزانایانی خۆراسان پێیان وایە: کە الخبر بۆ فەرموودەی پێغەمبەرە و أثریش بۆ هاوەڵانە. |
علم الحديث رواية | ئەو زانستەیە کەباس لە گێڕانەوە و چۆنیەتی خوێندنەوە و نووسینەوەی فەرموودە دەکات. |
علم الحديث دراية | بریتییە لەکۆمەڵێک زانیاری و ڕێسایەک کە بەهۆیانەوە سیفەتی دەقی فەرموودە و ڕشتەی گێڕانەوەکەی دەزانرێت. |
المتن | دەقی فەرموودەیە، ئەو وشە و ڕستانەی کە فەرموودەکەیان پێکهێناوە. |
السند | ڕشتەی ناوی ئەو کەسانەیە کە لە گێڕانەوەی فەرموودەدا بە شوێن یەکدا هاتوون. |
إسناد | واتە: دانەپاڵی فەرموودە بۆ لای خاوەنەکەی. |
أحوال السند | سیفەتەکانی ڕشتەی گێڕانەوەی فەرموودەیەک دیاری دەکات، وەکو: ئایا پچڕانی تێدایە یان نا، ئایا هەندێک لەکەسەکانی فاسق و تۆمەتی درۆکردنیان دراوەتەپاڵ یان نا، ئایا شتیان زوو لەبیردەچێتەوە... هتد. |
أحوال المتن | سیفەتەکانی دەقی فەرموودەیەک دیاری دەکات، ئایادەقەکەی پاڵدراوەتە پاڵ پێغەمبەر یان هاوەڵەکانی یان ڕاستە یان نائاساییە... هتد. |
المسنِد | ئەو کەسەیە کە فەرموودەیەک بە ڕشتەی گێڕانەوەکەیەوە دەگێڕێتەوە، ئیتر ئایا شارەزایی هەیە لەبارەیەوە یان تەنها دەیگێڕێتەوە. |
المحدث | ئەو کەسەیە لە فەرموودەیەک بە ڕشتەی گێڕانەوەکەیەوە دەگێڕێتەوە، و شارەزایی لەبارەی دەقی زۆربەی فەرموودەکان و دادپەروەری نادادپەروەری کەسەکانی سەردەمی خۆی هەیە. |
الحافظ | ئەو کەسەیە کە ئەوەی دەیزانێت زیاترە لەوەی کە نایزانێت با لە هەر چینێک بێت، و خەریکی زانستی فەرموودەیە. |
الحجة | کەسی (الحافظ)ە، بەڵام لەڕووی بیرتیژی و وریاییەوە لەجیاکردنەوەی دەق و ڕشتەی گێڕانەوەی فەرموودەکاندا زۆر بەهێزە. |
الحاكم | ئەو کەسەیە کە ئاگای لە هەموو فەرموودەکان هەیە، لەوانەیە تەنها کەمێکی لەدەست دەربچێت. |
أمير المؤمنين في الحديث | باڵاترین سیفەتە بۆ ئەو کەسانەی کە بە فەرموودەوە خەریکن، بەجۆرێک ئەوەندە بیرتیژە و قووڵ بووەتەوە لە زانستی فەرموودەدا. |
جۆرەکانی فەرموودە
دەستکاریجۆرەکانی فەرموودە زیاتر لە ٦٠ جۆرە لەهەندێک سەرچاوەدا[١] و ئەمەش هەندێک لەجۆرەکانی فەرموودەیە:
- فەرموودەی سەحیح.
- فەرموودەی حەسەن.
- فەرموودەی زەعیف.
- فەرموودەی مەرفوع.
- فەرموودەی موڕسەل.
- فەرموودەی مەوقوف
- فەرموودەی مەقتوع.
- فەرموودەی مونقەتیع.
- فەرموودەی موسنەد.
- فەرموودەی موتەسیل.
- فەرموودەی موسەلسەل.
- فەرموودەی عەزیز.
- فەرموودەی مەشھوور.
- فەرموودەی غەریب.
- فەرموودەی موتەواتر.
- فەرموودەی مودەبەج.
- فەرموودەی مەوزوع.
- فەرموودەی مونکەڕ.
- فەرموودەی مەتڕوک.
- فەرموودەی موزتەڕیب.
- فەرموودەی مودڕەج.
- فەرموودەی مەقلوب.
- فەرموودەی موعەلەل.
- فەرموودەی مودەلەس.
- فەرموودەی موڕسەلی خەفی.
- فەرموودەی موعەنعەن.
- فەرموودەی شاز.
- فەرموودەی موسەححەف.
- فەرموودەی مەعڕووف.
- فەرموودەی موعزەڵ.
- فەرموودەی موعەلەق.
و چەندانی تریش...
ڕێگاکانی وەرگرتنی فەرموودە
دەستکاری- السامع من لفظ الشيخ : ئەوەیە کە مامۆستاکە فەرموودەکە دەخوێنێتەوە و قوتابیەکەش گوێی لێ دەگرێت، ئیتر بینوسێتەوە یان تەنها گوێ بگرێت.
- القراءة على الشيخ (أو العرض) : ئەوەیە کە قوتابییەکە ئەو فەرموودانەی کە مامۆستاکەی گێڕاویەتیەوە، بیانخوێنێتەوە و مامۆستاکەش گوێی بۆ بگرێت و لێی ببیستێت.
- الإجازة : ئەوەیە کە مامۆستاکە مۆڵەتی گێڕانەوەی فەرموودەیەک یان چەند فەرموودەیەک یان کتێبێکی فەموودەی بدات بە قوتابییەک، ئیتر ئەو مۆڵەت پێدانە زارەکی بێت یان نووسین.
- المناولة : دوو جۆرە:
- مۆڵەتی لەگەڵدایە، وەک ئەوەی مامۆستاکە کتێبێکی خۆی بدات بە قوتابییەکە و پێشی بڵێت: ئەمە ڕیوایەتی منە لە فڵانە مامۆستاوە، و تۆش لەمنی بگێڕەوە، لەوانەیە کتێبەکە پێشکەش بە قوتابییەکە بکات یان وێنەیەکی کتێبەکەی بداتێ.
- مۆڵەتی لەگەڵدا نیە، وەک ئەوەی کە مامۆستاکە کتێبێکی خۆی بدات بە قوتابییەکە و پێی بڵێت من ئەم کتێبەم لەمامۆستایەکی خۆم بیستووە.
- المكاتبة : دەکرێت بە مۆڵەتەوە بێت یان بێ مۆڵەت بێت، وەکو ئەوەی مامۆستاکە ئەوەی کەبیستوویەتی لەمامۆستایەکی خۆی بۆ یەکێک لەقوتابییەکانی.
- إعلام الراوي لطالب : وەکو ئەوەی کەمامۆستایەک بە قوتابییەکی خۆی ڕابگەیەنێت کە فڵانە فەرموودە یان فڵانە کتێبی لەمامۆستاکەی خۆیەوە بیستووە.
- الوصية بالكتب : وەکو ئەوەی کە مامۆستایەک لەکاتی سەرەمەرگیدا یان لەکاتی گەشت و سەفەرێکیدا وەسیەت بکات بۆ کەسێک کەیەکێک لەو کتێبانەی بدرێتێ کە ئەو گێڕاویەتیەوە.
- الوجادة : وەکو ئەوەی کەسێک فەرموودەیەک یان چەند فەرموودەیەک یان کتێبێک بدۆزێتەوە کەدەستنووسی مامۆستایەکی ناسراو بێت و پێشتریش گێڕدرابێتەوە، کەچی ئەو کەسە نەبیستوویەتی لەو مامۆستایە و نەمۆڵەتی گێڕانەوەی لێ وەرگرتووە.
کتێبی تایبەت
دەستکاری- بۆ ڕێگای زیاتر و چۆنیەتی پێ وەرگرتیان سەیری ئەمانە بکە:
- رسوم التحديث في علوم الحديث - ١٠٤ ~ ١١٦.
- المقنع في علوم الحديث - ٢٩٢ ~ ٣٣٦.
سەرچاوە
دەستکاری- کتێبی (فەرموودەناسی ڕوونکردنەوەیەکی بەسوودە لەسەر (هۆنراوەی بەیقوونی) لەزانستی فەرموودە) لە نووسینی (ئەمجەد موحەممەد زاهید شێخ موحەممەد) -- لاپەڕەکانی ( ٧ و ٨ و ١١ و ١٧ تا ٢٢ و ٣١)
پەراوێز
دەستکاری- ^ * کتێبی الباعث الحثيثی ئیبن کەسیر / ١٧-١٨