ویکیپیدیا

کوردە عوسمانییەکان

(لە کوردەکانی عوسمانیەوە ڕەوانە کراوە)

کوردە عوسمانییەکان ئەو کوردانە بوون کە لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا ژیاون. لە لوتکەدا ئیمپراتۆریەتی عوسمانی حوکمڕانی هەمووی باکووری کوردستان و باشووری کوردستان و ڕۆژاوای کوردستان و بەشێکی کەمی ڕۆژھەڵاتی کوردستان دەکرد.

کوردەکانی عوسمانی
وێنەکێشانی شازادەیەکی کوردە عوسمانی
ژمارەی سەرجەمی دانیشتووان
زیاتر لە ٥٠٠ هەزار خێزان[١]
زمانەکان
ڕەسەن: کوردی (کورمانجی، سۆرانی، و ئەوانی تر)
دووەمی: تورکی عوسمانی
بۆ ئایین: زمانی عەرەبی
ئایین
زۆرینەیان: شافعی سوننە
کەمینە: عەلەوی، ئێزیدی، حەنەفی
گرووپە ڕەگەزییە پێوەندیدارەکان
کوردانی ئەمڕۆ

مێژوو

دەستکاری

عوسمانییەکان بۆ یەکەمجار لە کاتی ململانێیان لەگەڵ سەفەوییەکان لە ساڵی 1514، لە ژێر دەسەڵاتی سەلیمی یەکەمدا پەیوەندییان لەگەڵ کورددا کرد، یەکەم کارلێکەکانیان ئەرێنی بوو. کوردەکان بە سەرۆکایەتی ئیدریسی بەدلیسی لە شەڕی چاڵدێران لە دژی سەفەوییەکان لایەنگری داگیرکەرانی عوسمانییان کرد. هێزە کوردییەکان ڕۆڵێکی گەورەیان هەبوو لە بردنی دیاربەکر و ناوچەکانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ لە دەستی سەفەوییەکان.[٢] دوای ئەوەی عوسمانییەکان دەستیان بەسەر ئەو زەویانەدا گرت، سوڵتان سەلیمی یەکەم لەکاتی پێویستدا بە لێخۆشبوونی باج و سەربازی پاداشتی کورد دەدا، هەروەها پێگەی نیمچە سەربەخۆیی، کە لەلایەن عوسمانییەکانەوە پارێزراو و دانی پێدا دەنرا. سیستەمی ئۆتۆنۆمی لەلایەن عەشیرەتە کوردەکانەوە بەڕێوەدەبرا، و لە باوکەوە بۆ کوڕ دەگوازرایەوە. سیستەمی ئۆتۆنۆم لە ساڵی ١٥١٤ تا ناوەڕاستی ١٨٠٠ بەردەوام بوو. ناوەڕاستی ساڵانی ١٨٠٠ ئەو سەردەمە بوو کە پەیوەندییەکانی عوسمانی و کورد دەستیان بە تێکچوون کرد.[٣][٤] بەڵام تا ساڵانی ١٩٠٠ زۆرینەی کورد بە دڵسۆزی دەوڵەتی عوسمانی مانەوە.[٥] بەشێکی زۆر لە یێنیچێری کورد بوون.[٦] لە ماوەی ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا سەلیمی سێیەم چاکسازیی کرد بە ئامانجی خۆرئاواییکردنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و زۆرێک لە نەریتخوازەکان و ئولەمە و فەرمانە ئیسلامییەکانی توڕە کرد. ئولامەکان فەتوایەکیان کرد و داوای ڕووخانی سەلیمی سێیەمیان کرد. دواتر سەلیمی سێیەم لەشکرێکی بە ناوی "سوپای نیزامی جەدید" دروستکرد، کە لەلایەن فەرماندەکانی ئەوروپاوە مەشق و ڕاهێنانیان پێدەکرا. ئەم سوپایە نوێیە، سیستەمی یێنیچیری بە سیستمێکی نوێ دەگۆڕێت، ئەمەش بەشێکی زۆری کوردانی توڕە کرد، کە بەشێکی گەورەی یێنیچیری پێکهێنا. لە ٢٩ی ئایاری ١٨٠٧ سەلیمی سێیەم لەلایەن سەربازە کۆنە عوسمانییەکانەوە بە سەرۆکایەتی کابەچی مستەفا ڕووخێنرا و بە خێرایی مستەفای چوارەمی ئامۆزاکەی جێگەی گرتەوە. مستەفا چوارەم سوپای نیزامی جدیدی لە بەرژەوەندی سوپای یێنیچیری هەڵوەشاندەوە. عەلەمدار مستەفا پاشا هەوڵیدا دەسەڵاتی سەلیمی سێیەم بگەڕێنێتەوە، بەڵام شکستی هێنا و سەلیمی سێیەم کۆچی دوایی کرد. مەحمودی دووەم لە کۆتاییەکانی ١٨٢٠ و سەرەتای ١٨٣٠ چاکسازی زیاتری دەکرد بە ئامانجی ئازادکردن و ڕۆژئاواییکردنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. بە پێچەوانەی سەلیمی سێیەم، مەحموتی دووەم لە کاتی چاکسازییەکانیدا زۆر توندتر بوو و لە ساڵی ١٨٢٦دا سوپای کۆنی عوسمانی بە تەواوی هەڵوەشاندەوە.[٧][٨] ئەوە لە دەوروبەری ساڵانی ١٨٢٩-١٨٣٠ بوو، دوای شەڕی ١٨٢٨-١٨٢٩ لەگەڵ ڕووسەکان، کاتێک پەیوەندییەکانی دەوڵەتی عوسمانی لەگەڵ دانیشتووانی کوردەکەیدا گرژ بوو. چاکسازییەکانی مەحمودی دووەم ئەوەندە بەهێز بوون کە ڕێگەیان بۆ ئایدۆلۆژیای مستەفا کەمال ئەتاتورک خۆش کرد.[٩] مەحموودی دووەم زیاتر دەوڵەتی عوسمانی مەرکەزی کرد، ئەمەش دەسەڵاتی خۆسەری کوردی لاواز کرد و دەستوەردانی لە سیستەمی خێڵەکی کوردیدا کرد.[١٠] هەر ئەمجارە بوو عەشیرەتە کوردەکان بەرەنگاری چاکسازییەکانیان بوونەتەوە، ئەمەش بەرەو هەڵکشان دەچێت تا ئەو ڕادەیەی کە مەحمودی دووەم فەرمانی بە ڕەشید مەحمەد پاشا، قایمقامی قەزای سێواس کرد کە بەرخۆدانەکە تێکبشکێنێت.  لەشکری ڕەشیس مەحمەد پاشا زۆر مۆدێرنتر بوو لە عەشیرەتە کوردەکان کە هێشتا کەرەستە و شێوازی کۆنی سوپای عوسمانییان بەکارهێنابوو.  یاخیبوونەکان چەقێنران. دواتر لە ساڵی ١٨٣٤ عوسمانیەکان ترسیان لە هاوکاری نێوان میرنشینی سۆران و محمد عەلی پاشا (سوڵتانی مەسر) هەبوو، ئەمەش وایکرد لە ساڵی ١٨٣٤ سوپایەک ڕەوانەی سۆران بکەن، کە لەلایەن میر کۆرەوە بەرپەرچدرانەوە. کەسایەتییە دیارەکانی کورد لە برادۆست و ئاکرێ و ئامێدی دواتر گلەیییان لە ڕێشید مەحمەد پاشای حکوومەتی عوسمانی کرد کە لەلایەن میر کۆرەوە چەوسێنراونەتەوە. دوای دوو ساڵ میر کۆر لەلایەن عوسمانییەکانەوە لەکار لادرا.[١١]

دوای تەنزیمات کە بەهێزترین چاکسازییەکانی عوسمانی بوون، بەدرخان بەگ، هاوپەیمانی پێشووی عوسمانییەکان کە لە شەڕی نەزیبدا لایەنی عوسمانییەکانی گرتبوو، دواتر بۆ گەڕاندنەوەی ئۆتۆنۆمییەکەی و بۆ بەرەنگاربوونەوەی زیادبوونی خواستی ناوەندگەرایی، یاخی بوو. لە ساڵی ١٨٤٧ سەربەخۆیی ڕادەگەیەنێت.[١٢] بەدیرخان بەگ بە توندی ئیسلامی و گۆشەگیری لە ئێزیدی و ئاشوورییەکان کرد. زیادبوونی گۆشەگیریی سەر مەسیحییەکان بووە هۆی ئەوەی زلهێزەکانی ئەوروپا فشار بخەنە سەر عوسمانییەکان بۆ ئەوەی بەدیرخان بەگ بوەستێنن. لە ساڵی ١٨٤٧دا ١٢ هەزار سەربازی عوسمانی بە سەرۆکایەتی عومەر پاشا هێرشیان کردە سەر میرنشینی بۆتان. ئێزیدییەکان بە دوای تۆڵەسەندنەوە، هاوپەیمانی عوسمانییەکانیان کرد لە دژی بەدیرخان بەگ، کە سەرەتا خەریکی سەرکەوتن بوو لە ململانێکان بەڵام دوای ئەوەی یەکێک لە فەرماندە باڵاکانی چۆڵ بوو بۆ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، دۆڕا.[١٣][١٤][١٥] بەدیرخان بەگ لە ٤ی تەمموزی ١٨٤٧ لە شاری ئێروح لە سێرت خۆی ڕادەست کرد.[١٦]

ئەیالەتی کوردستان پارێزگایەک بوو لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کە نزیکەی ٢١ ساڵی خایاند، لە نێوان ساڵانی ١٨٤٦ بۆ ١٨٦٧.[١٧]

دوای شکستی بەدیرخان بەگ، زۆرینەی زەوییە کوردییەکانی عوسمانی لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیدا بوون.  لە ساڵی ١٨٧٦ عەبدولحەمیدی دووەم دەبووە سەر دەسەڵات.  لە سەردەمی عەبدولحەمیدی دووەمدا بۆ ماوەیەک پەیوەندی عوسمانی و کورد باشتر بوو.  عەبدولحەمیدی دووەم زیاتر بیرکردنەوەی پان ئیسلامیی وەرگرت نەک بیرکردنەوەی عوسمانی.  ئەمەش ڕێگە بە زۆرێک لە شێخەکان دەدا لە کوردستان سەرهەڵبدەن، دیارترینیان شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری بوو کە ئەوکات مامەڵەی لەگەڵ ململانێیەکدا دەکرد لەگەڵ ئێرانی قاجار. شێخ عوبێدوڵڵا بڕێکی کەم لە سەربازەکانی نارد بۆ یارمەتیدانی سوپای عوسمانی لە شەڕی عوسمانی و ڕووسیا لە ساڵانی ١٨٧٧-١٨٧٨.  هاوینی ساڵی ١٨٧٩ دەنگۆی ئەوە بڵاوبووەوە کە شێخ عوبەیدوڵڵا بەڵێنی بە هەندێک سەرۆک عەشیرەتی کورد داوە کە "هەموو مەسیحییەکان لە خاکەکە دەسڕێتەوە".[١٨] دوای ساڵێک و لە ساڵی ١٨٨٠دا باس لەوە کرا کە بە شێخ عوبەیدوڵڵا گوترا کە "ئەرمەنییەکان بڕیارە دەوڵەتێکی سەربەخۆیان لە وان هەبێت، و نێستۆریەکان (ئاشوورییەکان و کەلدان و سوریانی) بڕیارە ئاڵای بەریتانیا هەڵبکەن و خۆیان بە ژێردەستەی بەریتانیا بناسێنن". شێخ عوبێدوڵڵا لە وەڵامدا وتی کە هەرگیز ڕێگە بەو شتە نادات تەنانەت ئەگەر ناچاریش بێت "ژنەکان چەکدار بکات".[١٩] شێخ عوبەیدوڵڵا لە نامەیەکدا بۆ سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم ڕایگەیاند کە موسڵمانان ڕێگە بە پێکهێنانی "دەوڵەتی ئەرمەنستان" نادەن و ڕایگەیاند کە دەسەڵاتی خەلیفە بەهۆی تەنیزمەتەوە بە توندی خراپتر بووە.[٢٠] بە گوتەی شێخ عوبێدوڵڵا، کورد لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی زیاتر لە 500 هەزار بنەماڵە بووە.[٢١] دوای شەڕ لەگەڵ ڕووسەکان زیانێکی زۆری بەسەر ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا هێنا، بە تایبەتی ناوچەکانی ڕۆژهەڵات، کە کورد و هەروەها هەندێک لە تورکمانەکانی تێدا دەژیا.  لەئەنجامی ئەو برسێتیەدا، زۆرێک لە کوردەکان بۆ یارمەتی ڕوویان لە شێخ عوبەیدوڵڵا، کە ئالیمێکی دەوڵەمەندی ئیسلامییە. بە هۆی وەڵامدانەوەی خراپی عوسمانییەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی برسێتی، خۆی بۆ ڕاپەڕین لە دژی عوسمانییەکان ئامادە کرد.  شێخ عوبێدوڵڵا لە کۆتاییدا ڕاپەڕین و لە یەک کاتدا دژی ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا و عوسمانییەکان و ئێرانی قاجار شەڕی کرد.  لە بەرامبەر عوسمانییەکان دۆڕا، و دەبرێتە ئەستەنبوڵ بەڵام دواتر هەڵاتەوە بۆ زێدی خۆی شەمدینلی بۆ ئەوەی ڕاپەڕینێکی دیکە ڕێکبخات، بەڵام جارێکی دیکە دەستگیرکرا و دوورخرایەوە بۆ حیجاز، لەوێ تا مردنی ژیاوە.[٢٢]

عەبدولحەمیدی دووەم هەوڵیدا سیاسەتێکی لایەنگری کورد بهێڵێتەوە. خۆشەویستی کورد تا ئەو ڕادەیەی کە نازناوی "باڤێ کوردان"ی لێنرا، بە واتای "باوکی کورد".[٢٣][٢٤] عەبدولحەمیدی دووەم لە ساڵی ١٨٩٠ سوارەی حەمیدیەی پێکهێنا، کورد دەبووە زۆرینەی سەربازەکانی ناو سوارەکانی حەمیدییە.[٢٥] سوارەکانی حەمیدییە لە کاتی کۆمەڵکوژییەکانی حەمیدییەکان ئەرمەنییەکانی دانیشتووی ڕۆژهەڵاتی عوسمانییان هەراسان کرد و کۆمەڵکوژیان کرد.[٢٦] هەروەها سوارەکانی حەمیدییە لە کاتی کۆمەڵکوژییەکانی دیاربەکر لە ساڵی ١٨٩٥ گەلی ئاشووریان کۆمەڵکوژ کرد.[٢٧]

لە دەوروبەری ساڵی ١٩٠٨ ناسیۆنالیزمی تورکی کە عەلمانی و بێ ئایینی بوو،[٢٨] ڕێگەی خۆی بۆ ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کرد و تەحەدای سیاسەتە پان ئیسلامییەکانی عەبدولحەمیدی دووەمی کرد.[٢٩] شۆڕشی گەنجی تورک لە تەمموزی ١٩٠٨ لە لایەن تورکە گەنجە ناسیۆنالیستەکان و CUP، عەبدولحەمیدی دووەمی ناچار کرد پەرلەمانی عوسمانی و دەستووری عوسمانی بگەڕێنێتەوە، ئەمەش کۆتایی بە دەسەڵاتی ڕەهای عەبدولحەمیدی دووەم هێنا بەسەر ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کە لە شکاویدا بوو.[٣٠] سیاسەتی لایەنگری کورد لەلایەن عەبدولحەمیدی دووەمەوە بەشێک بوو لە ئەجێندای پان ئیسلامییەکەی.  ئامانجی پان ئیسلامیزم یەکخستنی هەموو موسڵمانەکانە کە کوردەکانیش دەگرێتەوە کە زۆربەیان موسڵمانی سوننەن. عەبدولحەمیدی دووەم دوایین سوڵتانی عوسمانی بوو کە بە دەسەڵاتی ڕەها حوکمڕانی کرد و لە ٢٧ی نیسانی ١٩٠٩دا حوکمڕانییەکەی کۆتایی هات.[٣١]

لە ساڵی ١٩١٥دا هەندێک لە عەشیرەتە کوردەکان لە کاتی جینۆسایدی ئەرمەنەکاندا هاوکاریی CUP یان کرد.[٣٢] لە دەوروبەری ئەم سەردەمەدا بوو کە کورد دابەش بوو، هەندێکیان دژی کردەوەکانی CUP بوون و هەندێکیش پشتگیریان لێدەکرد.[٣٣]

سیمکۆ شیکاک لە شوباتی ساڵی ١٩١٥ کۆمەڵکوژییەکی ئەرمەنی و ئاشوورییەکانی لە شاری حەفتەڤان ڕێکخست، کە سوپای عوسمانی هاوکاریی کرد. نزیکەی ٧٠٠-٨٠٠ ئەرمەنی و ئاشووری کوژران.[٣٤]

لە ساڵی ١٩١٦دا کۆمەڵکوژیی ڕەواندز بەسەر کورداندا ڕوویدا لەلایەن ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا و ئاشوورییەکان و ئەرمەنییەکانەوە.[٣٥]

لە ساڵی ١٩١٦ واتە ٣ ساڵ دوای کودەتاکەی عوسمانی لە ساڵی ١٩١٣، دیپۆرتکردنەوەی کورد دەستی پێکرد. تەڵعەت پاشا، بە ئاماژەدان بە دیپۆرتکردنەوەکان، ڕایگەیاند: "بۆ ڕێگریکردن لەوەی کە ئاوارەکانی کورد لە هەر شوێنێک دیپۆرتکرابن، درێژە بە ژیانی عەشایەری و نەتەوەیی خۆیان بدەن، سەرۆک عەشیرەتەکان پێویستیان بە جیابوونەوە لە خەڵکی ئاسایی بە هەموو شێوەیەک، و هەموو کەسایەتی و سەرکردە کاریگەرەکانە". پێویستە بەجیا بنێردرێت بۆ پارێزگاکانی کۆنیا و کاستەمۆنو، هەروەها بۆ قەزاکانی نیغدە و قەیسەری، ئەو ژن و منداڵانەی نەخۆش و بەساڵاچوو و تەنیا و هەژار کە توانای گەشتکردنیان نییە لە شارۆچکەی مادن و ئەرگانی و پارێزگاکانی بێهرەماز، بۆ ئەوەی لە گوندەکانی تورکیا و لە نێو تورکەکاندا بڵاوبکرێنەوە."[٣٦]

کورد، بە گەلێکی کۆچەری، بە زۆر جێگیر کرا و دوای ئەم دیپۆرتکردنانە وایان لێکرا نیشتەجێ بکرێن.  کوردانی دیاربەکر ڕەوانەی شوێنەکانی تر دەکران لە کاتێکدا کۆچبەرانی بالکان لەوێ نیشتەجێ دەکران حکومەت.[٣٧] کورد بۆ گەڕانەوە بۆ دیاربەکر پێویستی بە مۆڵەت بوو.[٣٨]

لە ساڵی ١٩١٦دا نزیکەی ٣٠٠ هەزار کوردی خەڵکی بیتلیس، ئەرزروم، پالو و موش لە وەرزی زستاندا ڕەوانەی کۆنیا و غازی عەنتاب کران و زۆربەیان لە برسێتیدا گیانیان لەدەستدا.[٣٩]

تەنانەت دوای هەڵوەشاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی و دروستکردنی تورکیا، دیپۆرتکردنەوەکان لە سەردەمی مستەفا کەمال ئاتاتورک بەردەوام بوون.[٤٠]

هەروەها لە ساڵی ١٩١٦دا ڕاپەڕینی عەرەبی دژی عوسمانییەکان، کە دەستی بە ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی کرد، ڕوویدا.[٤١]

دوای هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و دابەشبوونی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێشوو لەلایەن زلهێزەکانی ئەوروپاوە، کورد لە نێوان تورکیای تازە دروستکراو و سوریای فەرەنسی و عێراقی بەریتانیادا دابەش بوو. شانشینی کوردستان، شانشینییەکی بچووک بە سەرۆکایەتی شێخ مەحموودی حەفید دژی سنوورە کێشراوەکانی ئینگلیز بوو. شانشینی کوردستان لە ساڵی 1921 تا 1925 بەردەوام بوو، ئەو کاتە لە باقی عێراقی بەریتانیادا هەڵمژرا.[٤٢][٤٣]

وێنەکان

دەستکاری
  •  
    نەخشەیەک کە پێکهاتەی خێڵەکی کورد لە خاکە عوسمانییەکان نیشان دەدات.
  •  
    سەربازە کوردەکانی دەوڵەتی عوسمانی لە چیای قەفقاز لە ساڵی ١٩١٥.
  •  
    ژنانی کوردی خەڵکی یۆزگاتی دەوڵەتی عوسمانی.
  •  
    ئەفسەرێکی تورکی عوسمانی (دانیشتووە) کە لەلایەن هێزی پیادەی کوردی عوسمانیەوە دەورە دراوە.
  •  
    لە چەپەوە بۆ ڕاست: کورد لە دیاربەکر، کورد لە ماردین، کوردێکی جەزیرە لە ساڵی ١٨٧٣، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی.
  •  
    کوردستانی عوسمانی لە ساڵی ١٨٥٥.
  •  
    سەربازە کوردەکانی دەوڵەتی عوسمانی لە قەفقاز لە ساڵی ١٨٧٧.
  •  
    سەربازێکی کوردی عوسمانی خەڵکی هەکاری ساڵی ١٨١٩.
  •  
    سوارەکانی کورد لە مانگی تەمموزی ساڵی ١٩١٨.

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ Olson، Robert W. (1989). The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880-1925 (بە ئینگلیزی). University of Texas Press. pp. 3. ISBN 978-0-292-77619-7.
  2. ^ Özoğlu، Hakan (2004-02-12). Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries (بە ئینگلیزی). SUNY Press. pp. 47–49. ISBN 978-0-7914-5993-5.
  3. ^ A Modern History of the Kurds - McDowall, David p.28
  4. ^ Klein، Janet (2011-05-31). The Margins of Empire: Kurdish Militias in the Ottoman Tribal Zone (بە ئینگلیزی). Stanford University Press. p. 55. ISBN 978-0-8047-7570-0.
  5. ^ Denise Natali (2004) "Ottoman Kurds and emergent Kurdish nationalism", Critique: Critical Middle Eastern Studies,13:3, 383-387, DOI: 10.1080/1066992042000300701
  6. ^ https://www.degruyter.com/document/doi/10.31826/9781463229993-016/pdf
  7. ^ Kinross, pp. 456–457
  8. ^ Shaw, pp. 19–20
  9. ^ Karpat، H. Kemal (1959). Turkey's Politics: The Transition to a Multi-Party System (بە ئینگلیزی). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-62623-9.
  10. ^ Hakan Ozoglu Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries p.60
  11. ^ Eppel (2016), pp. 54-55.
  12. ^ Ates، Sabri (22 April 2021)، The End of Kurdish Autonomy: The Destruction of the Kurdish Emirates in the Ottoman Empire، Cambridge University (لە 2021 بڵاو کراوەتەوە)، pp. 86–87، ISBN 978-1-108-47335-4، لە 2021-09-06 ھێنراوە {{citation}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  13. ^ Galip، Özlem Belçim (2015-04-24). Imagining Kurdistan: Identity, Culture and Society (بە ئینگلیزی). Bloomsbury Publishing. ISBN 978-0-85772-643-8.
  14. ^ McDowall، David (2021). A modern history of the Kurds. ISBN 978-0-7556-0076-2. OCLC 1246622101.
  15. ^ «The bloody shadow of Bedirkhan Beg». ÊzîdîPress - English (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٧. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی ئایاری ٢٠٢١ ھێنراوە.
  16. ^ Henning, Barbara (2018), p. 109
  17. ^ Özoğlu، Hakan (2004). Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries (بە ئینگلیزی). SUNY Press. pp. 60–63. ISBN 978-0-7914-5993-5.
  18. ^ PRO FO 78/2991, Van (29 August 1879).
  19. ^ PRO FO 195/1315, Van (11 July 1880).
  20. ^ BOA Y.PRK.KOM 3/66 (21 August, 1882).
  21. ^ Olson، Robert W. (1989). The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said Rebellion, 1880-1925 (بە ئینگلیزی). University of Texas Press. pp. 3. ISBN 978-0-292-77619-7.
  22. ^ Ozoglu, Hakan. Kurdish Notables and the Ottoman State: Evolving Identities, Competing Loyalties, and Shifting Boundaries. Feb 2004. ISBN 978-0-7914-5993-5. pp. 74-75.
  23. ^ «Mighty sovereigns of Ottoman throne: Sultan Abdülhamid II». Daily Sabah. ١٣ی ئایاری ٢٠٢٢.
  24. ^ «"Bavê Kurdan": Abdülhamid uğruna ayaklanan Kürtler».
  25. ^ A People Without a State: The Kurds from the Rise of Islam to the Dawn of Nationalism, page 81 (بە ئینگلیزی). University of Texas Press. 13 September 2016. ISBN 9781477311073. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  26. ^ Hovannisian, Richard G. "The Armenian Question in the Ottoman Empire, 1876-1914" in The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume II: Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. Richard G. Hovannisian (ed.) New York: St. Martin's Press, 1997, p. 217. ISBN 0-312-10168-6.
  27. ^ Angold 2006, pp. 512
  28. ^ Aytürk، İlker (2014). «Nationalism and Islam in Cold War Turkey, 1944–69». Middle Eastern Studies. 50 (5): 693–694. ISSN 0026-3206. JSTOR 24585883 – via JSTOR.
  29. ^ «Turkish Society (Turkish organization) -- Britannica Online Encyclopedia». لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئازاری ٢٠٠٨ ھێنراوە. (1912)
  30. ^ Roshwald، Aviel (2013). «Part II. The Emergence of Nationalism: Politics and Power – Nationalism in the Middle East, 1876–1945». لە Breuilly، John (ed.). The Oxford Handbook of the History of Nationalism. Oxford and New York: Oxford University Press. pp. 220–241. doi:10.1093/oxfordhb/9780199209194.013.0011. ISBN 9780191750304.
  31. ^ Renée Worringer (2004). «Sickman of Europe or Japan of the Near East?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras». International Journal of Middle East Studies. 36 (2): 209. doi:10.1017/S0020743804362033. S2CID 156657393.
  32. ^ Halstead، Huw (June 8, 2021). «'We did commit these crimes': Post-Ottoman solidarities, contested places and Kurdish apology for the Armenian Genocide on Web 2.0». Memory Studies. 14 (3): 634–649. doi:10.1177/17506980211010933 – via DOI.org (Crossref). {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  33. ^ Üngör (2011), p. 108.
  34. ^ Gaunt, David (2006). Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia During World War I. Gorgias Press. pp. 81, 83–84. ISBN 978-1-59333-301-0.
  35. ^ A.، Weems, Samuel. Armenia Secrets of a "Christian" terrorist state : the Armenian great deception series volume 1. p. 28. ISBN 0-9719212-3-7. OCLC 1030931191.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ناوە فرەکان: authors list (بەستەر)
  36. ^ Üngör (2011), pp. 110-111.
  37. ^ Üngör (2011), p. 113.
  38. ^ Üngör، Uğur Ümit (2012). Jorngerden، Joost (ed.). Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915. Brill. pp. 287–288. ISBN 9789004225183.
  39. ^ Schaller & Zimmerer (2008), pp. 7-8.
  40. ^ Olson (1989), pp. 89–91.
  41. ^ «T.E. Lawrence on guerrilla warfare | Britannica». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). لە ٨ی ئایاری ٢٠٢٣ ھێنراوە.
  42. ^ Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, Kingdom of Kurdistan. 2009. ISBN 9781438126760. لە 23 October 2014 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
  43. ^ Der Kurdistan-Irak-Konflikt: der Weg zur Autonomie seit dem ersten Weltkrieg. 2007. ISBN 9783899300239. لە 23 October 2014 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= (یارمەتی)
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=کوردە_عوسمانییەکان&oldid=1367019»