لەشکرکێشی ڕووسیا بۆ کەنارەکانی دەریای خەزەر

لەشکرکێشی ڕووسەکانی ڤارانجی بۆ دەریای خەزەر (بە ئینگلیزی: Caspian expeditions of the Rus)؛ زنجیرەیەک ھێرشی سەربازی بوون بۆ سەر کەنارەکانی دەریای خەزەر لە نێوان ساڵانی ٨٦٤ بۆ ١٠٤١ ی زایینی. ڕووسەکانی ڤارانجی بۆ یەکەمجار لە سەدەی نۆی زایینیدا وەک بازرگانانی پێست و ھەنگوین و کۆیلە لە خاکە ئیسلامییەکان (سارکلاند) دەرکەوتن. ئەم بازرگانانە پێشتر لەسەر ڕێگای بازرگانی ڤۆڵگا، کاری کڕین و فرۆشتنیان دەکرد.

ڤارانجییە ڕووسییەکان و نیشتەجێبوونیان لە گارداریکی، بەرھەمێکی نیکۆلاس ڕۆریچ (١٩١٥)

یەکەم ھێرشیان لە نێوان ساڵانی ٨٦٤ بۆ ٨٨٤ بە قەبارەیەکی بچووک دژی ئەلەڤییەکانی تەبەریستان ڕوویدا. یەکەم ھێرشی گەورەی ڕووسەکان لە ساڵی ٩١٣ ڕوویدا و بە ٥٠٠ کەشتی درێژ شاری گورگان و دەوروبەرییان تاڵان کرد. لەم ھێرشەدا ھەندێک کاڵا و کۆیلەیان بردە تەرەج و لە ڕێگای گەڕانەوەیان بۆ باکوور، لە ڤۆڵگا دێڵتا، لەلایەن خەزەرە موسڵمانەکانەوە ھێرشیان کرایە سەر و ھەندێکیان توانیان ھەڵبێن، بەڵام لە ناوەڕاستی ڤۆڵگادا کوژران. دووەم داگیرکاری گەورەی ڕووسەکان بۆ دەریای خەزەر لە ساڵی ٩٤٣ ڕوویدا. لەم ماوەیەدا ئیگۆری یەکەم، فەرمانڕەوای کیێڤ ڕووس، سەرۆکی ڕووسەکان بوو. دوای گەیشتن بە ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی خەزاری بۆ تێپەڕینێکی سەلامەت بەناو ناوچەکەدا، ڕووسەکان پێشڕەوییان کرد بۆ ڕووباری کورە و قووڵایییەکانی قەوقاز، و لە ساڵی ٩٤٣ سەرکەوتوو بوون لە گرتنی بەندەری بەردێیا، پایتەختی ئێران (ئێستا کۆمارێک لە ئازەربایجان). ڕووسەکان چەند مانگێک لەوێ مانەوە و بەشێکی زۆر لە دانیشتووانی شارەکەیان کوشت و موڵک و ماڵییان تاڵان کرد. تاکە ھۆکاری گەڕانەوەیان سەرھەڵدانی تاعون بوو لە نێویاندا. سڤیاتۆسلاڤی یەکەم، شازادەی کیێڤ ڕووس، لە ناردنی سەربازی داھاتوودا بۆ دەریای مازەندەران، لە ساڵی ٩٦٥، فەرمانی بە سەربازەکانی کرد حکوومەتی خەزاری لەناوببەن، بۆ ئەوەی ناچار نەبن باجیان پێ بدەن. لەناوچوونی خەزارەکان کۆنترۆڵی ڕێگا بازرگانییەکانی باکوور و باشووری ڤۆڵگا لە ڕێگەی چەم و دەریای ڕەشەوە بۆ پاشاکانی ڕووسیای کیفی دابین کرد. جگە لەوەش، خەباتەکانی سڤیاتۆسلاڤ بووە ھۆی گەشەسەندنی دانیشتووان و کولتووری سلاڤەکان کە ڕووسەکان تێکەڵیان بوون لەگەڵیان، لە ناوچەکانی نێوان ناوچەی چەمی و دارستانەکانی سالتۆڤۆ-مایاکی.

لە ساڵی ١٠٣٠ ڕووسەکان دەڤەری شێرڤانیان داگیر کرد و حاکمی گەنجە بڕە پارەیەکی زۆری پێداون بۆ ئەوەی ھاوکار بن لە سەرکوتکردنی یاخیبوونی بیلقان. دوای ساڵێک و لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی ١٠٣١دا، ڕووسەکان لە نزیک باکوو شکستیان ھێنا و دەرکران. لە ساڵی ١٠٣٢ ڕوسەکان ھێرشێکی تریان کردە سەر شێرڤان، لەو ھێرشەدا ئەلانەکان و سێریراکان پەیوەندییان پێوە کرد. موسڵمانە ناوخۆیییەکان لە ساڵی ١٠٣٣دا شکستیان بە ڕووسەکان ھێنا. پاشان، ڕووسەکان لە حەوزی دەریای خەزەرەوە ھێرشیان کرد و دوای ماوەیەکی کورت یارمەتی ئۆغوزەکانیان دا لە شەڕەکانی خورەزم. دوا قۆناغی ناردنی سەرباز و ھەڵمەتی ڕووسەکان بۆ دەریای خەزەر لە ساڵی ١٠٤١ لەلایەن ئینگڤاری دووربینەوە ئەنجامدرا بە مەبەستی بەشداریکردن لە شەڕەکانی نێوان گورجستان و ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی، کە تێیدا ھێزەکانی ڤارانجیای ڕووسی ھەروەھا بەشداری لەم گەشتەدا کردووە. ڕەنگە مەبەست لەم ھەڵمەتانە کردنەوەی ڕێگا بازرگانییە کۆنەکانی ڕووسەکان بووبێت؛ وەک ئەو سەردەمە ڤۆڵگا و بولگارەکانی کاسپیان ئیتر بەربەستی گەورە نەبوون. دوای ئەوە ھیچ کارێکی ھاوشێوە لەلایەن ڕووسەکانی ڤارانجیاوە نەکرا و بەم شێوەیە ڕێگای نێوان دەریای باڵتیک و دەریای خەزەر ھەرگیز نەکرایەوە.

سەرچاوە وەرگرتن

جۆرێکی تایبەتی ڤایکینگەکان لەلایەن ڕۆمەکانەوە پێی دەگوترا «ڕوس». ئەم کەسانە لەلایەن موسڵمانانەوە پێیان دەگوترا «ڤارانجیان». ڕەنگە ناوە ڕووسییەکە لە Rudher وەرگیرابێت کە بە واتای «دەلەوانەکان» دێت، بەڵام ڤارانجییەکان ئاماژەیان بە خەڵکی سکاندیناڤیا کردووە، بە ھەمان شێوەی کە دەریای باڵتیک بە «دەریای ڤارانجییەکان» ناودەبرا.

ئەو سەرچاوانەی کە بۆ گەشتی ڕووسەکانی ڤارانجی بۆ دەریای خەزەر بەکارھێنراون بریتین لە کتێبی مێژوویی و جوگرافیای نەتەوە جیاوازەکان، سکە، نامە، چیرۆک و نووسراوەکان. سەرچاوەیەکی نووسراوی بێلایەن نییە، بەو پێیەی زۆربەی سەرچاوەکان پەیوەندییان بەو گێڕەرەوە ھەیە کە شارەکانیان لەلایەن ڕووسەکانەوە ھێرشیان کراوەتە سەر. ھەروەھا ھەندێک سەرچاوەی مێژوونووس و جوگرافیناسانی موسڵمان دژایەتییەکی ئاشکرایان ھەیە. لە لایەکی دیکەوە ئەدەبیاتی سکاندیناڤیا دوای سەردەمی ڤایکینگەکان دروست بووە و تا ئەو کاتە تەنھا ئەفسانەیان ھەبووە کە تەنھا "تینوێتی بەھێزی شەڕ"یان نیشان دەدات.

لە نێو سەرچاوە نووسراوەکانی دەستی یەکەمدا، کتێبی مێژوونووس و جوگرافیناسانی موسڵمان وەک ئیبن فەزڵان، ئیبن ڕەستەح، گەردیزی، ئیستاخاری (دوای ساڵی ٩٥١ کۆچی دوایی کردووە) عەلی بن حسێن مەسعوودی، ئیبن ھاوقال (کۆچی دوایی ساڵی ٩٧٨ زایینی).)، ئیبن موسکوویە، ئیبن خوردادبا، ھەیە. سەبارەت بە یەکەم ھەڵمەتی ڕووسەکان لە ساڵی ٩١٢ی زایینی، مەسعوودی و ئیبن مۆسکەویح ڕاپۆرتێکی تاڕادەیەک تەواو دەخەنە ڕوو. ئیبن مەسکۆوەی لە ڕوانگەی شایەتحاڵی دەستی یەکەمەوە چیرۆکەکە دەبینێت و مەسعوودیش تا کۆتایی کارەکانیان لە خاکی خەزارەکاندا بەدوای ڕووسەکاندا دەڕوات. ھەروەھا عەلی بن حسێن مەسعوودی (٨٩٦–٩٥٧ ز) ھەیە، کە گەشتیارێکی کنجکاو بووە و بە "عەرەب ھێرۆدۆت " ناسراوە. یەکێک لە ڕەخنەکانی ئارسەر کۆستلەر مامەڵەکردنی ڕووکەشانەیە لەگەڵ پرسەکان و قبوڵکردنی ناڕەخنەیی ھەموو پرسەکان. یەکێک لە گرنگترین سەرچاوە سەرەتایییەکان بۆ قۆناغی سەرەتایی ھەڵمەتەکان کتێبی سەفەری ئیبن فەزڵانە. نووسەری ئەم کتێبە کە نێردەی خەلافەتی عەباسی بووە بۆ خاکەکانی باکووری دەریای خەزەر، لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ٩٢١ لە بەغداوە ڕەوانەی ڤۆڵگا بولگاریا کراوە و دوای تێپەڕین بە ھەمەدان، ڕەی، نەیشابوور، مێرڤ, بوخارا، خوارێزم، حەوزی دەریای ئاڕاڵ، ئەو یورت، یانک (لە کازاخستانی ئێستا) و حەوزی ڕووباری ڤۆڵگا، دوای ١١ مانگ، لە مانگی ئایاری ساڵی ٩٢٢، گەیشتە خاکی بولگارەکانی ڤۆڵگا. گەشتەکەی دوای یەکەم ھەڵمەتی ڕووسەکان بوو، لە خاکی ڤۆڵگا و بولگاری خەزاری ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ ڕووسەکاندا ھەبووە و بە ڕق و دوژمنایەتییەوە یادیان دەکات. یەکێک لە ھاوچەرخەکانی ئیبن فەدلان کەسێکە بە ناوی ئیبن ڕاستە، کە وەک ئەو یەکێکە لە یەکەم جوگرافیناسە موسڵمانەکان کە باسی خاک و خەڵکی خەزار و بۆردە و بولگار و مەگیار و سلاڤ و ڕووس و سێریرا و ئەلانەکانی کردووە. لە کتێبی ئیبن ڕاستەدا وەرگێڕانی کەسێک بە ناوی «سەلام تورجانم» بە ئاماژەدان بە ئیبن خوردادبا (نزیکەی ٨٢٠–٩١٢ زایینی) ھاتووە. سەلام تورجان پیاوێک بوو کە زۆر حەزی لە گەشتکردن بوو، کتێبی لە زمانەکانی دیکەی دەوروبەری ھۆزەکانی باکوورەوە بۆ ئەلواتق بەللە (٧٩٤–٨٤٧ ز)، خەلیفەی عەباسی وەرگێڕا. جیاوازی بیروڕا ھەیە لەسەر ئەوەی کە ئایا ئیبن خوردادبا یان جەیھانی (لە دەوروبەری ساڵانی ٨٩٣ تا ٩٠٧ی زایینی) سەرچاوەی ئیبن ڕەستە بوون یان نا. بە پێچەوانەی ئیبن فەدلان، ئیبن ڕەستە ڕوانگەیەکی ئەرێنی بۆ ڕووسەکان دەخاتە ڕوو، بەڵام لە ھەندێک حاڵەتدا قسەکانی پێشێل دەکات. بێگومان ئەویش ھەمان بۆچوونی ئەوانی دیکەیە سەبارەت بە شەڕخوازی ڕووسەکان.

بەردی گریپشۆڵم کە یادگارییەکە بۆ ئینگڤاری دوورکەوتوو.

لە پۆلی داھاتووی سەرچاوە سەرەتایییەکاندا، بەرھەمی کیتاب ئەلئەغالیم ئیستاخاری کە پێش ساڵی ٩٥٠ی زایینی ژیاوە، لەسەر جوگرافیای جیھانی ئیسلامی نووسراوە، کە تێیدا باسی ناوچەی دەریای خەزەر، دیلام، ئازەربایجان، ئێران، ئەرمینیا و کاسپیان. بەڵام زانیارییەکانی سەبارەت بە خەزارەکان کۆمەڵێک کێشەی ھەیە. ھەروەھا یاقوت حەمەوی لە وەسفکردنی خەزارەکان لە فەرھەنگی ئەلبەڵداندا بەکاری ھێناوە. ئیبن ھاوقال (لە دەوروبەری ساڵی ٩٧٨ی زایینی کۆچی دوایی کردووە) لە نێوان ساڵانی ٩٤٣ بۆ ٩٧٠ زایینی بە مەبەستی بازرگانی لە خاکە ئیسلامییەکان گەشت دەکات و لە ساڵی ٩٧٧ی زایینیدا کتێبی وێنەی زەوی (یان المسالک و المالک)ی نووسیوە. بە گوتەی جەعفەر شار، لەوانەیە میسیۆنەری ئایینی یان بانگخوازی سیاسی بووبێت و لە ساڵی ٩٥٥ سەردانی ناوچەکانی باکووری خاکی موسڵمانانی کردووە، لەنێویاندا ئازەربایجان و ئەرمینیا. ھەروەھا گەشتی کردووە بۆ ڕووباری ڤۆڵگا و خاکی ڤۆڵگا لە بولگاریا و زانیاری لەسەر کاسپیانەکان ھەبووە، کە لە نێوان توێژەران ناکۆکی لەسەرە؛ بەڵام زانیارییەکانی سەبارەت بە زەوییە نا موسڵمانەکان لە بیستراوەوە وەرگیراون و ھەڵەی تێدایە بەپێی نووسینی گۆڵدن لە چاپی سێیەمی ئینسایکلۆپیدیای ئیسلامدا، ئیبن ھاوقال تاکە کەسە کە باسی تاڵانکردنی شاری سەلامەندەری خەزەریای کردووە بەڵام، بە گوێرەی ئارسەر کۆستلەر، ئیبن ھاوقال، بە پێچەوانەی جوگرافیناسانی ئاماژەپێکراو، لە ناوچە باسکراوەکاندا نەبووە، و زۆربەی کتێبی "وێنەی زەوی" یان "المسالاک و المالک"، کە ئەو لە ساڵی ٩٧٧ی زایینی نووسیویەتی، وەرگیراوە لە کتێبی ئیستاخاری (لە ساڵی ٩٣٢ی زایینی نووسراوە). ئیستاخاری خۆی زۆرجار کتێبەکەی لەسەر بنەمای کەسێک بە ناوی "بەڵخی" نووسیوە، کە سەر بە ساڵی ٩٢١یە. جیاوازی ئەم سێ کتێبە لە شێوازی پێشکەشکردنیاندایە؛ بەڵخی زیاتر جەختی لەسەر نەخشەکان کردەوە و ڕوونی تێبینییەکانی زیاتر کرد و لە کتێبەکەی ئیبن ھاوقالدا زۆربەی ناوەڕۆکەکە لە شێوەی دەقدایە. ھەروەھا ئیبن ئیبری (١٢٢٦–١٢٨٦ز) لە کتێبی مێژوودا ڕاپۆرتێکی سەبارەت بە ھەڵمەتی دووەمی ڕووسەکان بۆ ئازەربایجان داوە.

ھەروەھا ماددە لە سەرچاوەی بیزەنتینییەکاندا ھەیە، بەتایبەتی ڕیساڵی کۆنستنتینی حەوتەم (٩٠٥–٩٥٩ ز) بە ناوی De Administrando Imoerio، کە لە دەوروبەری ساڵی ٩٥٠ی زایینی نووسراوە و ناوەڕۆکەکەی لە سەرچاوەی جۆراوجۆرەوە کۆکراوەتەوە. ئەم کتێبە کە لەلایەن ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی نووسراوە، وەک «شاکارێکی تەکنیکی» وەسف دەکرێت، بەڵام بەھۆی شێوازی کۆکردنەوەی ناوەڕۆکەکەیەوە، بە دەگمەن دژایەتییان تێدا دۆزییەوە. لە نێو سەرچاوە خەزارییەکاندا، نامەی سێختەر کە نامەنووسی نێوان دوو جوولەکە نەناسراوە و لە میسر دۆزرایەوە ھەروەھا زانیاری لەسەر چەند کارەکتەرێکی بەشداربوو لە چیرۆکەکەدا دەدات. ھەروەھا نامەنووسی خەزارییەکان کە لە نێوان یوسف بن ھارون، فەرمانڕەوای خەزارەکان لە ساڵانی ٩٥٠ و ٩٦٠ و حسدای بن شێپرۆت (٩١٥–٩٧٠)، سکرتێری جوولەکەکانی خەلیفەی ئومەوی کۆردۆبا ئەنجامدرا.

دوو سەدە دوای ئەم زنجیرە سەرچاوە سەرەتایییە، یاقوت حەمەوی (١١٧٩–١٢٢٩) سەردەمی ئینسایکلۆپیدیای بە نووسینی مەجام ئەلبڵدان دەستپێکرد. لە کتێبی یاقوتدا ھەردووکیان ئیبن فەدلان و ئیبن ھاوقال زانیارییان لەسەر خەزارەکان ھەیە. یاقوت بە ھەڵە ناوەڕۆکی ھەردووکیان لەژێر ناوی ئیبن فەزڵان تۆمار کردووە و ھەر بۆیە پێش دۆزینەوەی دەستنووسی کتێبەکەی ئیبن فەزڵان لە مەشھەد، جیاوازی بیروڕا سەبارەت بەم سەرچاوانە زۆر ھەبووە و ئێستا پێگەی ئەوان ڕوون بووەتەوە.

لە نێو نووسینەکانی خودی ڕووسەکاندا، چیرۆکی ساڵانی ڕابردوو لە نیوەی یەکەمی سەدەی ١٢دا لەسەر بنەمای نووسینە کۆنەکان نووسراوە، ئەمەش جێگەی سەرنجە. جگە لەوەش بەشێک لە داستانە نووسراوەکانیان لەسەر نزیکەی ٢٦ بەردی ڕون ھەیە، کە زۆربەیان لە سویدن، کە ئەفسانەی ئینگڤار لەخۆدەگرێت. ئەم ئەفسانەیە چیرۆکی دوایین گەشتی ڤایکینگەکانە بۆ دەریای خەزەر، کە لە ساڵی ١٠٤١ بۆ بەشداریکردن لە شەڕەکانی گورجستان و بیزەنتین ڕوویدا.

ھەروەھا دراوی درھەمی عەرەبی و ساسانی و عەرەبیی ساسانی کە لە دەوروبەری سەنت پیتەرزبورگ دۆزراونەتەوە و شێوازی نەعنی ھەندێک دراو لە سەردەمی عەلەوی تەبەریستاندا لەو بەرھەمانەن کە زانیاری لەسەر ڕووداوەکان و سەردەمەکەیان دەدەن.

پشتێنە

ڤارێنگی ڕووسەکان

ڕێگاکان و ساڵانێک لە ھەڵکوتانە سەر ڤایکینگەکان

نەخشەی ڕێگا بازرگانییەکانی ڕووسەکانی ڤارانجی لە سەدەی ٨ تا ١١ی زایینی
ڕێڕەوی بازرگانی ڤۆڵگا (سوور)، ڕێڕەوی بازرگانی دنیپەر (وەنەوشەیی) و ڕێگا بازرگانییەکانی دیکە (پرتەقاڵی)

ڤایکینگەکان کەسانێک بوون لە ئەورووپای باکوور کە بە وتەی ئارسەر کۆستلەر لەناکاو وەک «گڕکانێک» پەلەیان کرد بۆ باشوور و ھێرشی توندوتیژیان دژی گەلانی جۆراوجۆر دەستپێکرد. لەکاتێکدا ھەندێکیان چوونە ڕۆژاوا و لە ئایسلەند و ویلایەتی نۆرماندی نیشتەجێ بوون و تەنانەت گەیشتنە کیشوەری ئەمریکا، ھەندێکیان ھاتنە ڕۆژھەڵات و پێشڕەوییان کرد بۆ دەریای مازەندەران. لە سەرەتای سەدەی نۆیەمدا ڕووسەکانی ڤارانجی کە ڤایکینگەکان بوون کە ھاتنە ڕۆژھەڵات، دوای ئەوەی لە ڕێگەی ڕووباری ڤۆڵخۆڤەوە دەریای باڵتیک و کەنداوی فینلاندیان بەزاند، چوونە ناو دەریاچەی ئیلمان لە باشووری سەنت پیتەرزبورگ و شاری نۆڤگۆرۆدیان دروست کرد لە دوورگەیەکی گونجاو. ھەروەھا ڕووسەکان شارێکیان دامەزراندبوو بە ناوی ئەلدیگجا، ئەم شارە نزیکەی ٩٫٧ کیلۆمەتر لە باشووری ڕووباری ڤۆڵخۆڤەوە دوورە، لە دەمی دەریاچەی لادۆگا.

ئەم پێگە جوگرافییە ڕێگەی بە ڕووسەکان دا لە ڕێگەی ڤۆڵگاوە بگەنە دەریای خەزەر و ڕووباری ڤۆڵگا لە ڕێگەی دنیپەرەوە بگەنە دەریای ڕەش. ڕێگای بازرگانی ڤۆڵگا دەچێتە سەر خاکی جەنگاوەرانی بولگار و خەزار و ڕێگای بازرگانی دنیپەریش دەیانگەیەنێتە سنوورەکانی گەلانی سلاڤی. ڕووسەکان سەرەتا وەک کاسبکار و بازرگان چوونە ناو ناوچە موسڵمانەکان لە نزیک دەریای خەزەر. ئەوان شارەکانیان بەدرێژایی ڕێڕەوی بازرگانی دنیپەر دروست کرد و دەستیان بە بازرگانیکردن لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کرد، پەیوەندییان لەگەڵ موسڵمانانی خاکەکانی خەزەر بەدرێژایی ڕێڕەوی بازرگانی ڤۆڵگا دروست کرد. لە کۆتایی سەدەی نۆیەمدا ئیبن خوردابابا باس لە کڕین و فرۆشتنی کاڵای خەزەری ڕووسەکان دەکات لە بازاڕەکانی خوارووی ڤۆڵگا و بازاڕەکانی ھەموو شارەکانی دەوروبەری دەریای خەزەر. ئەم بازرگانانە پێست و ھەنگوین و کۆیلەیان دەفرۆشت تەنانەت ھەندێک لەو بازرگانانە لە ڕێگای بەغدادا بازرگانییان بە وشترەوە دەکرد و کۆیلە ئەورووپییەکانیش کاری وەرگێڕانیان بۆ دەکرد. مێژوونووس و مرۆڤناس تۆماس سێچاب نونان پێی وایە کە ڕووسەکانیش لە ساڵی ٨٠٠دا چوونەتە بەغدا، وەک چۆن دراوی درھەمی ساسانی و عەرەبی و عەرەبی-ساسانی کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی ٨٠٤–٨٠٥ لە پیتەرگۆف، نزیک سەنت پیتەرزبورگ دۆزراونەتەوە.

ڕووسەکان ڕێگای دنیپەریان لە ڤۆڵگا پێ باشتر بوو. ئەم ڕێگایە بەناو شوێنی نیشتەجێبوونی ھۆزە سلاڤییەکاندا تێدەپەڕی کە زەوتکەری خەزاری بوون. ئەم سلاڤانە بریتی بوون لە ھۆزەکانی پۆلیانی لە کیێڤ, ھۆزەکانی ڤیاتیچی لە باشووری مۆسکۆ, ھۆزەکانی ڕادیمیشچی لە ڕۆژھەڵاتی دنیپەر، سوورییەکان لە ڕووباری دێرنا و ھتد، و زۆرجار سەرقاڵی کشتوکاڵ بوون، و بە پێچەوانەی ھۆزە تورکەکانی ڕێگای ڤۆڵگا، ئاشتیخواز بوون. ڕێڕەوی کەشتیی دنیپەر حەوت تاڤگەی ھەبوو کە دواجار کەشتییە ڕووسییەکان دوای تێپەڕبوونیان دەیانتوانی بگەنە قوستەنتینە (پایتەختی بیزەنتین). دواتر ڕووسەکان ئەم ناوچانەیان کردە فیدییە و لە کۆتاییدا، ئێلێگ نۆڤگۆرۆد شاری کیێڤی داگیرکرد و کردی بە پایتەختی ڕووسەکانی کیێڤ. وردە وردە کولتووری ڕووسەکان لەژێر کاریگەری سلاڤەکاندا بوو و تێیدا ھەرس بوو. ڕووسەکان ئایینی مەسیحییان قبوڵ کرد و لە کۆتایی سەدەی ١٠دا بوون بە ڕووسی مۆدێرن. لە دەوروبەری ساڵی ٨٦٠ی زایینی (٢٢٦ ساڵی مانگ) لەشکرکێشی ڕووسەکانی ڤارانجی لە سکاندیناڤیاوە بۆ خاکی خەزران و ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین دەستی پێکرد.

لە لایەکی ترەوە، بۆ ئەوەی ڕووسەکان بگەنە دەریای خەزەر، دەبوو بە ڕێگای ڤۆڵگا بێنە باشوور و بە گردەکانی ڤاڵدای و پێچ و پەناکانی ڕووباری ڤۆڵگادا تێپەڕن. بۆ ئەوەی بگەنە دەریا، دەبوو کەشتییەکە لە لقەکانی ڕووبارێکەوە ببەن بۆ ئەوەی بنیشنەوە و ھەڵی بگرن تا بگەنە لقێکی دیکەی ڕووبارەکە. خەڵکی ڤۆڵگا بولگارییەکان و خەزارەکان لەم ڕێگایەدا ئامادە بوون.

دۆخی وڵاتان بەدرێژایی ڕێگای ڤۆڵگا

پێگەی ئیمپراتۆرییەتیی خەزاری (شین)، بولگارییەکان (پرتەقاڵی) و ڕووسەکان (وەنەوشەیی) لە سەدەی نۆی زایینیدا. ھەروەھا ئەو شارە وەنەوشەییانەی لە لای چەپی سەرەوەدان، ئەو شوێنەن کە ڕووسەکان لێیەوە ھاتوون. شارە سوورەکان لەلایەن ڕووسەکانەوە دوای داگیرکردنی ئەو ناوچانە دامەزران.

لە نیوەی دووەمی سەدەی ھەشتەمدا خەزارەکان لە شێوەی حکوومەتێکی جولەکەدا بوون کە پێگەیەکی گونجاوی ئابووری و سەربازییان ھەبوو، کە ھاوسنوور بوون لەگەڵ خەلافەتی عەباسییەکان (موسڵمانان) و بیزەنتین (مەسیحییەکان) و ئاشتی لە نێوان ئەم حکوومەتانەدا ھەبوو؛ خەزارەکان بە ھەستکردن بە ھەڕەشە لەلایەن ڕووسەکانی تازە ھاتووەوە، بە ھاوکاری ئەندازیارانی بیزەنتین سەرکەلی پایتەختی نوێی خۆیان دروست کرد و بوونە بەربەستێک لە نێوان ئەم دوژمنە نوێیەدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین و خەلافەتی ئیسلامی.

بولگارییەکانی ڤۆڵگا لە نێوان ڕووبارەکانی ڤۆڵگا و کاما و لە خاکەکانی باشووردا دەژین کە ئەم دوو ڕووبارە تێیدا یەکدەگرنەوە. سەبارەت بە سنوورەکانی خاکی بولگاریا، زانیاری زۆر لە سەرچاوەکاندا نادۆزرێتەوە. ھۆزەکانی تورک و فینلاندی و ئویغور لە باکووری خاکەکەیان بوون و لەژێر سەرکردایەتی ئەواندا بوون. ھەروەھا باشکیرەکان لە ڕۆژھەڵاتەوە وەسیەتنامەی بولگارییەکان بوون و ھەندێک لە ھۆزەکانی پێچانگ و غۆز لە باشووری ڕۆژھەڵات سەربەخۆ لە بولگارییەکان درێژەیان بە ژیانی کۆچەریی خۆیان دا. خەڵکی بارتاش لە دارستانەکانی نێوان بولگارەکان و خەزارەکاندا دەژیان و گوێڕایەڵی خەزارەکان بوون و چەندین جار ڕووبەڕووی ھێرشی بولگارەکان بوونەتەوە و دواتر بوونەتە بەشێک لە حکوومەتی بولگاریا. ڤۆڵگا بولگارەکان ھاوپەیمانی خەلافەتی عەباسی بوون و موسڵمان بوون، بەڵام ھێشتا سەربەخۆیی تەواویان نەبووە و ھێشتا ڕەگەزنامەی خەزارەکان بەسەریاندا ھەبووە. لە سەردەمی ئیبن فەدلاندا، بولگارییەکان وردە وردە نیشتەجێ بوون.

دۆخی خاکەکانی باشوور و ڕۆژاوای دەریای خەزەر

لە سەروبەندی لەشکرکێشییەکانی ڤارانجی ڕووسەکان، بەھۆی سیاسەتی ئیداری و دارایی و سەربازی خەلیفەی عەباسی، لەوانەش ئیسرافێکی زۆر، ناسەقامگیری دەسەڵاتی ئیداری و گواستنەوەی پایتەخت بۆ سامەرا، ھەروەھا ئەویش وەرچەرخانی ئایینی بەرەو حەنبەلی، خەلافەت لاواز بوو و لەگەڵ کوشتنی لە ساڵی ٨٦١ی زایینی، کۆیلەکانی تورکیا بنەمای دابەزینی دەسەڵاتی عەباسییان دابین کرد. لەگەڵ ھەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ لە بەغدا و سامەڕا لە ماوەی دە ساڵدا دوای مردنی موتاوەکول کە بووە ھۆی مردنی چوار خەلیفە؛ خەلافەتی عەباسی بە شێوەیەکی کاریگەر ھەڵوەشایەوە و خانەدانی تاڕادەیەک سەربەخۆ بە سەرۆکایەتی دەسەڵاتە سەربازییە ناوخۆیییەکان لەژێر ناوی «ئەمیر» لە ناوچە جیاوازەکانی خاکە ئیسلامییەکان سەریان ھەڵدا. ئەم خانەدانییە نوێیانە بە پێچەوانەی فەرمانڕەواکانی پێشوو (وەک بنەماڵەی تاھیرییەکان)، بەدوای سەربەخۆیی و ناوەندگەراییدا دەگەڕان. لەم ماوەیەدا عەباسییەکان نەیانتوانی بە شێوەیەکی کاریگەر دەسەڵاتی خۆیان بەکاربھێنن، تەنھا لە بەشێکی سنوورداری عێراقدا نەبێت. بەم شێوەیە خاکی موسڵمانان لە ڕووی سیاسییەوە دابەش بوو.

لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆی زایینی، لە کەنارەکانی باشووری دەریای مازەندەران، عەلەوییەکان بە سەرکردایەتی دای کەبیر حکوومەتێکی نوێیان لە تەبەرستان دامەزراند، کە تاھێرییەکانیان تێکشکاند و بریکارەکانیان لە ناوچەکانی باکووری ئێستا دەرکرد -ڕۆژ ئێران. ئەم حکوومەتە تازە دامەزراوە ئایینێکی زەیدی بوو و لەگەڵ خەلیفەکانی عەباسی لە شەڕدا بوو. تەنانەت لای خەڵکی ھەندێک شاری عێراقیش جەماوەر بوون. ھەرچەندە ئەم حکوومەتە بە شێوەیەکی خراپ لەلایەن سامانییەکانەوە شکستی ھێنا، بەڵام عەلەوییەکان لە سەردەمی ناسر ئەلحەق ئەتروشدا زیندووکرانەوە و زۆربەی خەڵکی گیلان لەم ماوەیەدا بوون بە موسڵمانی زەیدی. دواتر لەگەڵ دابەزینی عەلەوییەکان، حکوومەتەکانی دەیلمی وەک جاستانیان و ئەلزیار و دەوڵەتی بوەیھی بوونە زلھێزی ناوچەیی. محمد بن موسافیر یەکێک بوو لەو کەسانەی کە لە ساڵی ٩١٦ی زایینی بە کەڵک وەرگرتن لە جیاوازییە ھەبووەکانی نێو بنەماڵەی دیلام، بنەماڵەی سالاری لە تارەم دامەزراند. ئەم شانشینە لە دەرەوەی دیلام بەرەو ڕۆژاوا و باکوور فراوانتر بوو و مەرزبان بن محەممەد زاڵ بوو بەسەر ئازەربایجان و بەشێک لە ئەرمەنستان.

زەوی نێوان دوو ڕووباری کورا و ئاراس و لە باکوورەوە بە شاری دەربەند سنووردار کراوە کە ھاوتایە لەگەڵ کۆماری ئازەربایجانی مۆدێرن، ناوی ئاران بووە. ناوەندی ئەم پارێزگایە شاری بەردە بووە و فەرمانڕەواکانی باجگرەکانی خەلیفەکانی عەباسی بوون. یەکێک لە ناوچەکانی ئاران شارڤان بوو کە فەرمانڕەواکانی ژێردەستەی عەباسییەکان بوون و لە سەردەمی موتەواکولی عەباسیدا سەربەخۆ بوون. فەرمانڕەواکانی حکوومەتی نوێ، کە ھەر زوو ھەموو ئارانیان داگیرکرد، پێیان دەگوترا شەروانشا و لە بنەڕەتدا بە ڕەچەڵەک عەرەب بوون لە دەوروبەری ساڵی ٩٤٤ی زایینی، محمد بن یەزید کە ناوی ئارانشای بە میرات گرت، شرڤانشای پێشووی تێکشکاند و ئەم نازناوەی وەرگرت. زیادی کرد بۆ ناوەکەی.

مێژووی ھێرشەکان لە ساڵی ٨٥٠ تا ٩٥٠ ز

یەکەم جار کە ڕووسەکان ھێرشیان کردە سەر کەناراوەکانی دەریای خەزەر لە سەردەمی حەسەن کوڕی زەید دامەزرێنەری بنەماڵەی عەلەوییەکان لە تەبەرستان بوو. لە ساڵی ٨٦٤ تا ٨٨٤ی زایینی حوکمڕانی کردووە. ڕووسەکان لەم گەشتەدا ھێرشیان کردە سەر دوورگەی ئەبسکون لە کەناری ڕۆژھەڵاتی دەریای خەزەر، کە سەرکەوتوو نەبوو، ھەرچەندە ڕەنگە ئەم ھێرشە بە قەبارەیەکی بچووک بووبێت. بەپێی وتەی ئێرنست کۆنیک، مێژوونووسێکی ڕووسی، ئەو دراوانەی لە سەردەمی حەسەن بن زەیددا دراون، کە لە نزیک ئەبسکون و فەرەح ئاباد دۆزراونەتەوە، دەتوانن نیشان بدەن کە ئەو ویستویەتی ھانی خەڵک بدات بۆ شەڕکردن لەگەڵ دەستدرێژکارانی ڕووسی بە ئاماژەدان بە ئایەتەکانی قورئان. مانای ئەم ئایەتە ئەوەیە کە «ئەوانەی شەڕیان بەسەردا سەپێنراوە، ئیزنی جیھادیان پێدراوە».

ھێرشی دووەم لە ساڵی ٩٠٩ یان ٩١٠ ڕوویدا، ئامانجی ئەم گەشتە ئەبسوکون بوو. ھاوشێوەی ھێرشی پێشوو ئەم ھێرشە بچووک بوو و تەنھا بە شازدە کەشتی ئەنجامدرا. بە گوتەی ئیبن ئەسفەندیار، ئەبول زەرغام ئەحمەد بن ئەلقاسم، پارێزگاری شاری ساری، بە ھاوکاری ئەمیری تەبەرستان، ئەبولعەباس، توانی ھێزەکانی ڕووسیا تێکبشکێنێت، کە چوونەتە میانکالا.

ھێرشی سێیەم لە ساڵی ٩١١ یان ٩١٢ ڕوویدا. ئەمجارەیان بۆ ھێرشکردنە سەر تەبەرستان، ڕووسەکان سەرەتا ھێرشیان کردە سەر شاری ساری و دوای کوشتن و تاڵانکردن و ئاگردانی گوندەکان، سواری کەشتی بوون و بەرەو دڵمستان ھەڵھاتن. پاشان لە نزیک چێشمێ ڕوود، بەشێکیان لەناو کەشتییەکاندا مانەوە و ھەندێکی تریان ھێرشیان کردە سەر کەنارەکە، بەڵام دڵمیانەکان ئەمەیان بۆ دەرکەوت و شەوانە ئاگریان لە کەشتییەکانیان بەردا کە لەسەر کەنارەکە جێگیر بوون و ھێرشبەرەکانیان کوشت، بەڵام ئەوانەی چاوەڕێیان دەکرد لە دەریادا بە موڵک و ماڵی بەدەست ھێنراوەوە ھەڵھاتن و دواجار لە خاکی شاروانشاەکاندا کوژران.

ھێرشی گەورە لە ساڵی ٩١٣ی زایینی

ڕووسەکان یەکەم داگیرکاری بەرفراوانیان لە ساڵی ٩١٣ ئەنجامدا. کەنارەکانی باشووری دەریای خەزەر شاھیدی ھاتنی ٥٠٠ کەشتی ڕووسی لە دەوڵەتی خەزەرەوە بوون. ڕووسەکان بۆ ئەوەی بتوانن بە سەلامەتی بەناو خاکی خەزارەکاندا تێپەڕن، بەڵێنی نیوەی غەنیمەتەکانیان پێداون. لە بنی ڕووباری دنیپەرەوە چوونە دەریای ڕەش، پاشان لە دەریای ئازۆڤەوە گەیشتنە ڕووباری دۆن و لە سارکێلەوە کەشتییەکانیان لە ڕێگەی وشکانییەوە گواستەوە بۆ ڤۆڵگا و گەیشتنە دەریای خەزەر.

دواجار ڕووسەکان ھێرشیان کردە سەر گورگان، لە ڕۆژھەڵاتی تەبەرستان و ناوچەکانی تەنیشتیان بردە تەرەج. کەشتییەکانیان لە نزیک دوورگەکانی باشووری ڕۆژاوای دەریاکە لەنگەری گرت و ھەوڵی بەرپەرچدانەوەی داگیرکەران درا، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو. دوای ئەوە ڕووسەکان ھێرشیان کردە سەر باکۆ، دوای سێ ڕۆژ گەشت چوونە ناو شارەکە و ناوچەکانی ئاران (یان ئاران) و بیلقان و شارڤانیان گرت. ھەرچی لە توانایاندا بوو تاڵانیان دەکرد و ژن و منداڵیان بە کۆیلە دەگرت. پاشان لە دوورگەیەکی نزیک باکۆ نیشتەجێ بوون و لەوێوە ھێرشیان کردە سەر ساری.

بە گوتەی زاھیر ئەلدین مەراشی ئەم ھێرشە لە کاتی داگیرکردنی تەبەریستان لەلایەن سامانییەکانەوە ڕوویداوە. مەراشی باسی لە شکستی تەواوەتی ڕووسەکان کرد بەرامبەر بە بەرگریکارانی سامانی و کوشتنی ھەموویان، ئەمەش پێچەوانەی ڕاپۆرتی عەلی بن حسێن مەسعوودییە کە لە ڕووی کاتەوە لە ڕووداوەکە نزیکترە. بەپێی ڕاپۆرتەکانی مەسعوودی، ڕوسەکان لە ڕێگەی گەڕانەوەیان لە دێڵتای ڕووباری ڤۆڵگا لەلایەن موسڵمانان و بەشێک لە مەسیحییەکانی کاسپیاوە ھێرشیان کراوەتە سەر. ڕەنگە ئەم لەشکرکێشییە بە ڕەزامەندی شا خەزار ئەنجامدرابێت. ئەوانەی توانیان ھەڵبێن لەلایەن ڤۆڵگا بولگار و بارتاسەوە کوژران.

بەگوێرەی ڕاپۆرتەکەی مەسعوودی، بەشێک لە موسڵمانانی خەڵکی خورازم کە وەک پارێزەری خەگانی خەزران لەگەڵیدا بوون، لە تۆڵەی تاڵانکردن و کوشتنی ڕووسەکان لە دژی موسڵمانان، داوایان لێکردووە شەڕیان لەگەڵدا بکات. خاقان قبووڵی کرد و ڕووسەکانی ئاگادار کردەوە کە موسڵمانان ئامادەن شەڕیان لەگەڵ بکەن. ڕووسەکان کە پلانیان دانابوو لە ڤۆڵگاوە بچنە ڕووباری دۆن، بەم ڕووداوە پلانەکەیان گۆڕی و ڕێڕەوی ئاویان بەجێھێشت. سێ ڕۆژ لەگەڵ موسڵمانان شەڕیان کرد و تەنھا پێنج ھەزار ڕوسی ڕزگاریان بوو، کە بە کەشتی بەرەو خاکی بارتاکان ڕۆیشتن و لە شەڕی بارتا و غەززەکاندا کوژران.

نزیکیی ڕووسەکان و خەزرانەکان دەتوانێ ببێتە ھۆی نیگەرانی خەلافەتی عەباسی. خەلافەت باوەڕی بە نزیکبوونەوە لە غەززان و بەم شێوەیە بەھێزکردنی ڤۆڵگا بولگارەکان ھەبووە، بۆ ئەوەی وەک ھەڕەشەیەکی ھاوبەش ڕووبەڕووی ڕووسەکان و خەزارەکان ببنەوە؛ بۆیە خەلافەتی عەباسی بە پاڵپشتی غەززاکان و بولگارەکان دەیتوانی دەسەڵات لە ئاسیای ناوەڕاست و خوراسان و قەوقاز و ڕەنگە ئازەربایجان و تەبەرستان و دیلام بەھێز بکات و خەزارە موسڵمانەکان لە یاخیبوونیان لە دژی دەسەڵاتەکەیان بەھێز بکات. دوای ھێرشی ڕووسیا بۆ سەر تەبەریستان و گیلان، ناڕەزایی لەم ناوچانەدا زیادی کرد و بووە ھۆی ڕووخانی بریکارەکانی حکوومەتی سامانییەکان لەم ناوچەیە و دووبارە دامەزراندنەوەی حکوومەتی عەلەوییەکانی تەبەریستان لەلایەن ناسر ئەلحەق ئەتروشەوە. ھاتنی ئەترووش بۆ تەبەرستان، دوای ماوەیەکی کەم لە ھێرشی ڕووسیا لە ١٢ی ئابی ٩١٣ (١ موحەڕەم ٣٠١) ڕوویدا.

ھێرشی گەورەی ساڵی ٩٤٣ی زایینی

لە ساڵی ٩٤١ ڕووسەکان ھێرشێکی سەرکەوتوویان بۆ سەر بیزەنتین کرد و بە پەیماننامەی ئاشتی کۆتایی ھات. لەم ماوەیەدا ئیگۆری یەکەم سەرکردەی ڕووسەکان بووە. بڕیاریدا شەڕێکی دیکە لەگەڵ ئەو ھێزانەدا دەستپێبکات کە لەم شەڕەدا بەکارنەھێنراون. بە گوتەی ڤاسیلی بارتڵد، خودی ئیگۆر لەم ئۆردوگایەدا ئامادە نەبووە، چونکە سەرچاوەکان لەسەر مردنی سەرکردەی ڕووسەکان نووسیویانە، لەکاتێکدا ئیگۆر لە سەرچاوەی دیکەدا دوای ئەوە ئامادەیە.

ئەمە دووەم داگیرکاری گەورەی ڕووسەکان بوو بۆ سەر دەریای خەزەر کە لە ساڵی ٩٤٣ ڕوویدا. لە داگیرکردنی ساڵی ٩٤٣دا ڕووسەکان پێشڕەوییان کرد بۆ ڕووباری کورا و قووڵایی قەوقاز و ھێزەکانی مەرزبان بن محەممەد فەرمانڕەوای ئازەربایجانیان تێکشکاند. لەم شەڕەدا مەرزبان لەشکرێکی ھەبوو کە لە ھەر نەتەوەیەکەوە ٣٠٠ سەربازی ھەبوو، دیلامی و کورد و سالوک، داوای لە خەڵک کرد خۆبەخشانە بەشداری شەڕەکە بکەن، بەڵام جگە لە دیلامی، ئەوانی دیکە ھەڵھاتن و ڕووسەکان توانیان شاری باردیا لە ناوەندی ئێران، و ژن و منداڵەکان کۆیلەیان کرد و پارەیەکی زۆریان دەستکەوت.

دوو گێڕانەوەی ڕووداوەکانی دوای فەتحکردنی بەردەیە ھەیە. یەکێکیان لە ئیبن ئەسیری جزری کە ڕەنگە چیرۆکەکە لە «تابەت بن حەنان»ەوە لە دەوروبەری ساڵی ٣٣٢ی کۆچی دا گێڕایەوە و ئەوی دیکەیان ھی پەیامنێرێکی ئەرمەنییە بە ناوی موسا کاگان کاتڤانسی. ھەرچەندە ڕاپۆرتی یەکەم لەلایەن مێژوونووسانی موسڵمانەوە نووسراوە، بەڵام لە چاوی ڕووسەکاندا بێلایەنترە. لە ڕاپۆرتی ئەرمەنستاندا باس لە کۆمەڵکوژی دڕندانەی خەڵک کراوە، لەکاتێکدا لە ڕاپۆرتەکەی ئیبن عثیردا باس لەوە کراوە کە ڕووسەکان بە دانیشتووانی ئەو وڵاتەیان وتووە، ئەگەر لە ماڵەکانیان نەچنە دەرەوە، سەلامەت دەبن. گێڕانەوەی ئیبن عثیر ئەوە دەردەخات کە ڕووسەکان دەیانویست ڕێکوپێکی لە شارە داگیرکراوەکەدا جێگیر بکەن بۆ ئەوەی زۆرترین جام بەدەست بھێنن. ئەمەش جیاوازە لە ڕێبازەکەیان لە ھێرشەکانی پێشوودا و ئاماژەیە بۆ پێشکەوتنی کولتووری ئەوان.

دوای داگیرکردنی ناوچەکە، ڕووسەکان پێشکەشی خەڵکیان کرد کە بە قبوڵکردنی دەسەڵاتی ڕووسیا دەتوانن ئایینەکەیان بپارێزن. بەپێی ڕاپۆرتەکانی ئیبن مەسکاوەی، خەڵکی ناوچەکە ئەم ئارامییەیان قبوڵ نەکردووە و پەلەیان کردووە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ڕووسەکان. داوایان لە ڕووسەکان کرد شارەکە بەجێبھێڵن. دوای ئەوەی ئۆلتیماتۆمەکە ڕەتکرایەوە، ڕووسەکان دەستیان کرد بە کوشتنی خەڵک و زەوتکردنی پارە. کۆمەڵکوژییەکە دوای ماوەیەکی کەم کۆتایی ھات بۆ ئەوەی دانوستانەکان ئەنجام بدرێت. دوای ئەوە ڕووسەکان چەند مانگێک لە بەردە مانەوە و ئەم شارەیان کردە ناوەندی ھێرشەکانیان بۆ سەر ناوچەکانی دەوروبەر.

ماوەیەک دواتر، ئیسقان لە نێو سەربازانی ڕووسیادا باو بوو. ابن المسکوییە لەسەر ئەم بابەتە دەنووسێت: "ئەو میوەیەی لێرە دەچێنرێت زۆریان خواردووە". ئەم نەخۆشییە بوو بە پەتایەک لای ئەوان و ھێزەکانیان کەم بووەوە." لەگەڵ بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە لە نێو ڕووسەکاندا، موسڵمانان لە شاری بەردێا نزیکبوونەوە. سەرکردەی سەربازە ڕووسەکان خۆی فڕێدایە سەر کەرێک و بەو پێیەی ٧٠٠ سەربازی خۆی لەدەستدابوو، خۆی لە شەڕکردن بەدوور گرت و پاشەکشەی کرد بۆ قەڵای بەردێا. ئەم قەڵایە بە موسڵمانانیش دەورە دراوە. ڕووسەکان کە بەھۆی گەمارۆ و نەخۆشییەوە ماندوو بوون، بە بەشێک لە غەنیمەتەکەوە گەڕانەوە بە گەنجینەی و گەوھەر و جل و بەرگی جوان و کۆیلە گەنجەکانەوە لەگەڵ کەشتییەکانیان لە کۆرا و تیمەکانی کەشتییەکە و ٣٠٠ سەرباز کە ڕزگاریان بووبوو. دوای ھەڵدانەوەی گۆڕی ڕووسەکان، موسڵمانەکان ئەو چەکانەشیان برد کە لەگەڵ تەرمەکاندا بە خاک سپێردرابوون. لەدوای کۆتایی ھاتنی شەڕ، بەردەیە ناوەند و گرنگی خۆی لەدەست دا و گەنجە پێگەی باڵای لە ناوچەکەدا بەدەست ھێنا.

جۆرج ڤێرنادسکی پێشنیاری ئەوە دەکات کە ئۆلێگ نۆڤگۆرۆد فەرماندەی سوارەی ڕووسیا بووە لە ھێرشی سەر ئێراندا. ڤێرنادسکی دەڵێت، ناوی ئۆلێگ و ھێلگۆ لە نامەکەی سێختەردا ھاتووە و بەپێی ئەو بەڵگەنامەیە، ھێلگۆ بە بەلەم چووەتە ئێران و لە ساڵی ٩٤١ دوای ھێرشێکی سەرکەوتوو نەبوو بۆ سەر قوستەنتینییە گیانی لەدەستداوە. لە لایەکی ترەوە بە گوتەی لێف گومیلێڤ, چونکە ناوەکەی بە پیتی ڕووسی ھاتووە و بەپێی ئەوەی لە سەرچاوە عەرەبییەکان تۆمارکراوە، گریمانەیەک ھەیە کە ئەو ھەمان ئۆسڤیناڵد بووە، فەرماندەی ئەفسانەیی ڤارانجییەکان.

سەرچاوەکان

• بەشداربووانی ویکیپیدیا، «لشکرکشی‌های روس‌ها به کناره دریای خزر»، ویکیپیدیای فارسی. سەردان لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣.