دژە کۆمۆنیزم
دژە کۆمۆنیزم دژایەتی سیاسی و ئایدیۆلۆژییە بۆ بیروباوەڕ و گروپ و تاکەکانی کۆمۆنیستی. دژە کۆمۆنیزمی ڕێکخراو لە دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەری ١٩١٧ لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا پەرەی سەند و لە کاتی جەنگی سارددا گەیشتە هەموو گۆشەیەکی جیهان، کاتێک ئەمریکا و یەکێتی سۆڤیەت خەریکی ڕکابەرییەکی توند بوون. دژە کۆمۆنیزم توخمێکی زۆرێک لە بزووتنەوە و پێگەی سیاسی جیاواز بووە، لەوانە ئەنارکیزم ، ناوەندگەرایی، کۆنەپەرستی ، فاشیزم، لیبرالیزم، ناسیۆنالیزم، سۆسیال دیموکراسی، سۆسیالیزم، چەپگەرایی و ئازادیخوازی، هەروەها بزووتنەوە بەرفراوانەکانی بەرەنگاریی حوکمڕانی کۆمۆنیستی بوون. هەروەها دژە کۆمۆنیزم لە فەلسەفەدا و لەلایەن چەندین گروپی ئایینی و لە ئەدەبدا دەربڕدراوە. هەندێک لە لایەنگرانی ناسراوی دژە کۆمۆنیزم کۆمۆنیستەکانی پێشوون.
یەکەم ڕێکخراو کە تایبەتکرا بوو بە دژایەتیکردنی کۆمۆنیزم بزووتنەوەی سپیی ڕووسیا لە ١٩١٨ بوو، چالاکییەکانیان لە شەڕی ناوخۆییی ڕووسیادا دەستی پێکرد، کۆمەڵەکە دژی حکومەتی بەلشەفیکی کە کە تازە دامەزرابوو دامەزرا . بزووتنەوەی سپی لە ڕووی سەربازییەوە لەلایەن چەندین حکومەتی بیانیی هاوپەیمانەوە پشتگیری کرا کە یەکەم نموونەی دژە کۆمۆنیزمیان وەک سیاسەتێکی حکومەت نیشان دا. سەرەڕای ئەوەش سوپای سوور بزووتنەوەی سپی شکستی هێنا و یەکێتیی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٢٢ دروست بوو. لە سەردەمی بوونی یەکێتی سۆڤیەتدا، دژە کۆمۆنیزم بووە تایبەتمەندییەکی گرنگی زۆرێک لە بزووتنەوە و حکومەتە سیاسییە جیاوازەکان لە سەرانسەری جیهاندا.
لە ئەمریکادا، دژە کۆمۆنیزم لە کاتی یەکەم ترساندنی سوور لە ساڵانی ١٩١٩-١٩٢٠دا هاتە ئاراوە. لە ماوەی ساڵانی بیست و سییەکانی سەدەی ڕابردوودا دژایەتی کۆمۆنیزم لە ئەورووپا لەلایەن کۆنەپەرستان و پاشایەتیخوازان و فاشیستەکان و لیبراڵەکان و سۆسیال دیموکراتەکانەوە پەرەی پێدرا. حکومەتە فاشیستەکان لە ساڵانی ١٩٣٠دا وەک نەیارێکی سەرەکی کۆمۆنیزم سەریان هەڵدا. لیبراڵ و سۆسیال دیموکراتەکان لە ئەڵمانیا بەرەی ئاسنیان پێکهێنا بۆ دژایەتیکردنی کۆمۆنیستەکان و فاشیستەکانی نازی و پاشایەتی کۆنەپەرستان بە هەمان شێوە. لە ساڵی ١٩٣٦ پەیمانی دژە کۆمینتەرن کە سەرەتا لە نێوان ئەڵمانیای نازی و ئیمپراتۆرییەتی ژاپۆن بوو، وەک هاوپەیمانییەکی دژە کۆمۆنیست پێکهێنرا. لە ئاسیا ، ئیمپراتۆری ژاپۆن و کوۆمینتانگ (پارتی ناسیۆنالیستی چینی) پێشەنگی هێزە دژە کۆمۆنیستەکان بوون لەم قۆناغەدا.
تا ساڵی ١٩٤٥ یەکێتی سۆڤیەتی کۆمۆنیست ناوێکی سەرەکی بوو لە وڵاتانی هاوپەیمان کە لە جەنگی جیهانی دووەمدا دژی زلهێزەکانی میحوەر دەجەنگان. دوای ماوەیەکی کەم لە کۆتایی هاتنی شەڕەکە، ڕکابەریی نێوان یەکێتی سۆڤیەتی مارکسی – لینینی و ئەمریکای سەرمایەداری لیبراڵ بووە هۆی شەڕی سارد. لەم ماوەیەدا حکومەتی ئەمریکا ڕۆڵێکی پێشەنگی بینی لە پشتیوانیکردنی دژە کۆمۆنیزمی جیهانی وەک بەشێک لە سیاسەتی خۆگرتن . ململانێ سەربازییەکانی نێوان کۆمۆنیستەکان و دژە کۆمۆنیستەکان لە ناوچە جیاوازەکانی جیهان ڕوویدا، لەوانە لە کاتی جەنگی ناوخۆییی چین، جەنگی کۆریا، باری نائاسایی مالای، جەنگی ڤێتنام، جەنگی سۆڤیەت-ئەفغانستان و ئۆپەراسیۆنی کۆندۆر. ناتۆ وەک هاوپەیمانییەکی سەربازی دژە کۆمۆنیست لە ساڵی ١٩٤٩ دامەزرا، و بە درێژایی جەنگی سارد بەردەوام بوو.
دوای شۆڕشەکانی ساڵی ١٩٨٩ و هەڵوەشاندنەوەی یەکێتیی سۆڤیەت لە ساڵی ١٩٩١، زۆربەی حکومەتە کۆمۆنیستەکانی جیهان ڕووخێنران و شەڕی سارد کۆتایی هات. سەرەڕای ئەوەش، دژە کۆمۆنیزم وەک توخمێکی فیکری گرنگی زۆرێک لە بزووتنەوە سیاسییە هاوچەرخەکان مایەوە. بزووتنەوە ڕێکخراوە دژە کۆمۆنیستەکان تا ئێستاش دژایەتی کۆماری گەلی چین و گەلانی تری کۆمۆنیست دەکەن.
بزووتنەوە دژە کۆمۆنیستەکان
دەستکاری
چەپی دژە کۆمۆنیزم
دەستکاریلە دوای جیابوونەوەی پارتە کۆمۆنیستەکان لە ئینتەرناشناڵی دووەمی سۆسیالیستی بۆ پێکهێنانی ئینتەرناشناڵی سێیەمی مارکسی-لینینی، سۆسیال دیموکراتەکان ڕەخنەیان لە کۆمۆنیزم گرتووە بەهۆی سروشتی دژە لیبراڵییەوە. نموونەی ڕەخنەگرانی چەپ لە دەوڵەت و پارتە مارکسیست-لینینیستەکان بریتین لە فریدریش ئیبێرت، بۆریس سۆڤارین، جۆرج ئۆروێڵ، بایارد ڕوستین، ئیرڤینگ هۆو و ماکس شاختمان . فیدراسیۆنی کرێکارانی ئەمریکا هەمیشە بە توندی دژە کۆمۆنیست بووە. کۆنگرەی ڕێکخراوە پیشەسازییە چەپەکان لە ساڵی ١٩٤٧ کۆمۆنیستەکانی پاککردەوە و لەو کاتەوە بە توندی دژە کۆمۆنیزم بووە. [١] [٢] لە بەریتانیا پارتی کرێکاران بە توندی بەرەنگاری هەوڵە کۆمۆنیستەکان بووەوە بۆ دزەکردنە ناو ڕیزەکانی و کۆنترۆڵکردنی خەڵکی ناوچەکە لە ساڵانی ١٩٣٠دا. پارتی کرێکاران بوو بە دژە کۆمۆنیست و سەرۆکوەزیرانی کرێکاران کلیمنت ئاتلی لایەنگرێکی سەرسەختی ناتۆ بوو.[٣]
سەرەڕای ئەوەی ئەنارکۆ-کۆمۆنیزم قوتابخانەیەکی ئەنارکیستی ناسراوە، بەڵام ئەنارکیستەکانیش هەن کە دژایەتی کۆمۆنیزم دەکەن. ئەنارکیستە دژە کۆمۆنیستەکان بریتین لە ئەنارکیستەکانی دژە مەدەنی و ئەنارکیستە سەوزەکانی تر، کە ڕەخنە لە کۆمۆنیزم دەگرن بەهۆی پێویستی بە پیشەسازیکردن و پاوانخوازییە هەستپێکراوەکەی.[٤]
لیبراڵەکان
دەستکاریکۆمۆنیستەکانی پێشوو
دەستکاریمیلۆڤان جیلاس بەرپرسێکی پێشووی کۆمۆنیستی یوگۆسلاڤیای بووە و بووە بە ناڕازییەکی دیار و ڕەخنەگری کۆمۆنیزم.[٥] لێسزێک کۆلاکۆڤسکی کۆمۆنیستێکی پۆڵەندی بوو کە بەهۆی هەڵوێست و بۆچوونەکانی دژی کۆمۆنیزم ناوبانگی پەیدا کرد. ئەو زیاتر بە شیکارییە ڕەخنەییەکانی بۆ بیری مارکسی ناسرابوو، بەتایبەتی مێژووی سێ بەرگی بەناوبانگی، ڕەوتە سەرەکییەکانی مارکسیزم ، کە "لەلایەن هەندێک ڕەخنەگران،[٦] بە یەکێک لە گرنگترین کتێبەکانی تیۆری سیاسی سەدەی بیستەم دادەنرێت".[٧] ئەو خودایەی شکستی هێنا کتێبێکی ساڵی ١٩٤٩یە کە شەش وتار لەگەڵ شایەتحاڵی ژمارەیەک کۆمۆنیستی پێشووی بەناوبانگ کە نووسەر و ڕۆژنامەنووس بوون کۆکردەوە. تەوەری هاوبەشی وتارەکان بێهیوایی نووسەران و وازهێنانە لە کۆمۆنیزم بوو. لە کاتی بانگەشەکردن بۆ کتێبەکە، درووشمی "شەش پیاوی بەناوبانگ باس لەوە دەکەن کە چۆن بیرۆکەکانیان سەبارەت بە کۆمۆنیزم گۆڕیوە" بەکارهات. ئاناتۆلی گۆلیتسین و ئۆلێگ کالوگین هەردووکیان ئەفسەری پێشووی کەی گی بی بوون، ئەم دووەمیان ژەنەڕاڵ بووە. دیمیتری ڤۆڵکۆگۆنۆڤ ژەنەڕاڵێکی سۆڤیەت بوو کە دوای glasnost دەستی بە ئەرشیفی سۆڤیەت گەیشتوە، و ژیاننامەیەکی ڕەخنەگرانەی نووسی کە کولتوری لینینی هەڵوەشاندەوە بە پووچەڵکردنەوەی ئایدیۆلۆژیای لینینی.
ویتاکەر چەمبەرز پێشتر سیخوڕێکی یەکێتی سۆڤیەت بووە و لەبەردەم لیژنەی چالاکییە نائەمریکییەکانی ئەنجومەنی نوێنەران ئیفادەی لە دژی هاوڕێ سیخوڕەکانی داوە. [٨]
ئایینەکان
دەستکاریئیسلام
دەستکاریلە بەشە موسڵمانەکانی یەکێتیی سۆڤیەت (قەفقاز و ئاسیای ناوەڕاست)، دەوڵەت خواپەرستن، پەروەردە، درووستکردنی کۆمەڵە و دامەزراوە، زیارەتی دامەزراوە ئیسلامییەکانی سەرکوت کرد کە وەک بەربەست لەبەردەم گۆڕانکاری ئایدیۆلۆژی و کۆمەڵایەتی بە درێژایی هێڵە کۆمۆنیستییەکان سەیر دەکران. لەو شوێنانەی دەوڵەتی ئیسلامی دامەزران، زۆرجار سیاسەتی چەپ پەیوەست بوو بە قسەی ناشرین و لە یاسا دەرچوو. لە وڵاتانی وەک سودان، یەمەن، سوریا، عێراق و ئێران، کۆمۆنیستەکان و حیزبە چەپەکانی تر خۆیان لە کێبڕکێیەکی تاڵدا دەبیننەوە بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات لەگەڵ ئیسلامییەکان. [٩]
وێژە
دەستکاری
جۆرج ئۆروێڵ سۆسیالیستێکی دیموکراسی دوو لە ڕۆمانی دژە تۆتالیتاری بە شێوەیەکی بەرفراوان خوێندراو و کاریگەر نووسی، ئەوانیش ١٩٨٤ و مەزرای ئاژەڵان، کە هەردووکیان ئاماژەیان بە یەکێتی سۆڤیەت لە ژێر دەسەڵاتی جۆزێف ستالیندا هەبوو. [١٠]
چەپڕەو ئارسەر کۆستلەر - ئەندامی پێشووی پارتی کۆمۆنیستی ئەڵمانیا - لە ڕوانگەیەکی دژە کۆمۆنیستەوە لە چەندین بەرهەمی جۆراوجۆردا ئەخلاقی شۆڕشی لێکۆڵیەوە. سێبەری ڕۆمانە سەرەتاییەکانی شایەتحاڵی پەرەسەندنی قەناعەتی کۆستلێر بوو کە ئامانجە یۆتۆپیاییەکان پاساو بۆ ئەو ئامرازانە نادەن کە زۆرجار حکومەتە شۆڕشگێڕەکان بەکاریان دەهێنن. ئەم ڕۆمانانە بریتین لە ڕۆمانەکانی گلادیاتۆرەکان (کە بەدواداچوون بۆ ڕاپەڕینی کۆیلەکان دەکات بە سەرۆکایەتی سپارتاکۆس لە ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانیدا وەک ئاماژەیەک بۆ شۆڕشی ڕووسیا )، تاریکی لە نیوەڕۆدا (بە پشتبەستن بە دادگاییکردنەکانی مۆسکۆ, ئەمە ڕۆمانێکی زۆر خوێندراو بوو کە کۆستلەری کردە یەکێک لە دیارترین ڕۆشنبیرانی دژە کۆمۆنیستەکانی ئەو سەردەمە)، ڕۆمانی یۆگی و کۆمیساری و گەیشتن و ڕۆشتن . [١١]
شیکاری و وەڵامدانەوە
دەستکاریهەندێک لە ئەکادیمییەکان و ڕۆژنامەنووسان دەڵێن گێڕانەوەی دژە کۆمۆنیستەکان زیادەڕەوییان لە ڕادەی سەرکوت و سانسۆری سیاسی لە دەوڵەتانی ژێر دەسەڵاتی کۆمۆنیستدا کردووە یان بەراوردیان کردووە لەگەڵ ئەوەی کە بە دڕندەیی دەزانن کە لەلایەن وڵاتانی سەرمایەدارییەوە ئەنجامدراون، بەتایبەتی لە سەردەمی جەنگی سارددا. لەوانە مارک ئارۆنز، ڤینسێنت بیڤینز، [١٢] نوام چۆمسکی، [١٣] جۆدی دین، [١٤] کریستیان گێرلاچ، [١٥] کریستن گۆدسی، [١٦] سیوماس میلن، [١٧] و مایکل پارێنتی.[١٨]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Harvey A. Levenstein, Communism, anti-communism, and the CIO (1981).
- ^ Markku Ruotsila, British and American Anti-communism Before the Cold War (2001).
- ^ Paul Corthorn and Jonathan Davis (2007). British Labour Party and the Wider World: Domestic Politics, Internationalism and Foreign Policy. I.B. Tauris. p. 105. ISBN 9780857711113.
- ^ «Fuck Your Red Revolution». The Anarchist Library (بە ئینگلیزی). لە ٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
- ^ Schmemann، Serge (April 21, 1995). «Milovan Djilas, Yugoslav Critic of Communism, Dies at 83». The New York Times. داڕێژە:ProQuest.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ «TimesOnline.co.uk». لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی حوزەیرانی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٤ی تەممووزی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ "Polish anti-Marxist thinker dies", Adam Easton, BBC News, 17 July 2009.
- ^ Chambers، Whittaker (1952). Witness. Random House. ISBN 0-89526-571-0.
- ^ Sidel، John T. (2017-10-09). «Opinion | What Killed the Promise of Muslim Communism?». The New York Times (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ISSN 0362-4331. لە 2023-07-10 ھێنراوە.
- ^ Rosalind Marsh (2017). Images of Dictatorship: Stalin in Literature. Taylor & Francis. p. 99. ISBN 9781351762021.
- ^ Edward Saunders (2017). Arthur Koestler. Reaktion Books. pp. 59–60. ISBN 9781780237633.
- ^ Bevins، Vincent (2020). The Jakarta Method: Washington's Anticommunist Crusade and the Mass Murder Program that Shaped Our World. PublicAffairs. p. 240. ISBN 978-1541742406.
... we do not live in a world directly constructed by Stalin's purges or mass starvation under Pol Pot. Those states are gone. Even Mao's Great Leap Forward was quickly abandoned and rejected by the Chinese Communist Party, though the party is still very much around. We do, however, live in a world built partly by US-backed Cold War violence ... Washington's anticommunist crusade, with Indonesia as the apex of its murderous violence against civilians, deeply shaped the world we live in now ...
- ^ Chomsky، Noam. «Counting the Bodies». Spectrezine. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٨ی ئەیلوولی ٢٠١٦ ھێنراوە.
- ^ Dean، Jodi (2012). The Communist Horizon. Verso. pp. 6–7. ISBN 978-1844679546.
- ^ Gerlach، Christian، ed. (2020). The Palgrave Handbook of Anti-Communist Persecutions. Palgrave Macmillan. pp. 1–7. ISBN 978-3030549657.
- ^ Ghodsee, Kristen R.; Sehon, Scott; Dresser, Sam, ed. (22 March 2018). "The merits of taking an anti-anti-communism stance". Aeon. Retrieved 11 February 2020.
- ^ Milne، Seumas (16 February 2006). «Communism may be dead, but clearly not dead enough». The Guardian. لە 5 September 2018 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|date=(یارمەتی) - ^ Parenti، Michael (1997)، Blackshirts and Reds: Rational Fascism and the Overthrow of Communism، San Francisco: City Lights Books، p. 58، ISBN 978-0872863293
بەستەرە دەرەکییەکان
دەستکاری- ستیفان کۆرتوا (١٩٩٧). کتێبی ڕەشی کۆمۆنیزم .
- دامەزراوەی لێکۆڵینەوە لە تاوانە کۆمۆنیستەکان .
- مۆزەخانەی جیهانی کۆمۆنیزم .
- مۆزەخانەی کۆمۆنیزم .
- ڕووسەکان بۆ پشتگیریکردن لە بیرۆکەی ئیدانەکردنی نێودەوڵەتی کۆمۆنیزم . نامەیەکی کراوەی سەرکردەکانی ڕێکخراوە دژە کۆمۆنیستەکانی ڕووسیا بۆ ئەنجومەنی پەرلەمانی ئەنجومەنی ئەوروپا.
- دامەزراوەی یادەوەری قوربانیانی کۆمۆنیزم .
- قوربانیانی مێژووی کۆمۆنیزم .
- قوربانیانی توێژینەوەی کۆمۆنیزم .
- بینینی سوور: هەوڵەکانی دژە کۆمۆنیزم لە میسیسیپی، ١٩٤٤-١٩٦٨
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە دژە کۆمۆنیزم تێدایە. |
