مارکسیزم-لێنینیزم
مارکسیزم-لێنینیزم ئایدۆلۆژیایەکی کۆمۆنیستییە کە بە درێژایی سەدەی بیستەم بزووتنەوەی سەرەکی کۆمۆنیستی بووە.[١] لە ڕووسیا لەلایەن بۆلشێڤیکانەوە پەرەی پێدراوە، ئایدۆلۆژیای دەوڵەتی یەکێتی سۆڤیەت[٢] و دەوڵەتە گرداگردەکانی سۆڤیەت بوو لە بلۆکی ڕۆژھەڵات و وڵاتانی جۆراوجۆری بزووتنەوەی بێ لایەنەکان و جیھانی سێیەم لە سەردەمی جەنگی سارددا،[٣] ھەروەھا ئینتەرناسیۆنالی کۆمۆنیستی دوای بەلشەفییەکان.[٤]
| مارکسیزم-لێنینیزم | |
|---|---|
 | |
| لقی | مارکسیزم، لێنینیزم |
| ناونراوە لەدوای | کارڵ مارکس، ڤلادیمیر لێنین |
ئەمڕۆ مارکسیزم-لینینیزم ئایدیۆلۆژیای پارتە دەسەڵاتدارەکانی چین، کوبا، لاگۆس و ڤیێتنام (ھەموویان کۆمارە سۆسیالیستییە تاک حیزبییەکان)،[٥] ھەروەھا زۆرێک لە حیزبە کۆمۆنیستەکانی ترە. ئایدۆلۆژیای دەوڵەتی کۆریای باکوور لە مارکسیزم-لێنینیزمەوە وەرگیراوە.[٦] ھەرچەندە پەرەسەندنەکەی جێی مشتومڕە. دەوڵەتە مارکسیست-لینینیستەکان بە شێوەیەکی باو لەلایەن ئەکادیمیستە ڕۆژاوایییەکانەوە بە «دەوڵەتی کۆمۆنیست» ناودەبرێن.
مارکسیزم-لێنینیزتەکان ئەنارکیزم، کۆمۆنیزمی چەپ، ھەروەھا سۆسیالیزمی ڕیفۆرمخواز و دیموکراسیی کۆمەڵایەتی ڕەتدەکەنەوە. دژایەتی فاشیزم و ئیمپریالیزم و لیبراڵ دیموکراسی دەکەن. مارکسیزم-لێنینیزم پێی وایە شۆڕشێکی کۆمۆنیستی دوو قۆناغی پێویستە بۆ جێگرتنەوەی سەرمایەداری. پارتێکی پێشەنگ کە لە ڕێگەی ناوەندگەرایی دیموکراسییەوە ڕێکخرابوو، بە ناوی پرۆلیتاریا دەست بەسەر دەسەڵاتدا دەگرت و دەوڵەتێکی سۆسیالیستی تاک حزبی دادەمەزرێنێت، کە ناوی دیکتاتۆرییەتی پرۆلیتاریایە. دەوڵەت ئامرازەکانی بەرھەمھێنان کۆنتڕۆڵ دەکات و دژایەتی، دژە شۆڕش و بۆرژوازی سەرکوت دەکات و بەکۆمەڵگەرایی سۆڤیەت بەرەوپێش دەبات، بۆ ئەوەی ڕێگا بۆ کۆمەڵگایەکی کۆمۆنیستی کە بێ چینی کۆمەڵایەتی و بێ دەوڵەت بێت دواجار خۆش بکات.
مارکسیزم – لینینیزم لە ساڵانی ١٩٢٠دا لە بەلشەفیزمەوە لەلایەن جۆزێف ستالین لەسەر بنەمای تێگەیشتنی ئەو و کۆکردنەوەی مارکسیزمی ئۆرتۆدۆکس و لینینیزم پەرەی پێدراوە.[٧] دوای مردنی ڤلادیمێر لینین لە ساڵی ١٩٢٤، کاتێک جۆزێف ستالین و لایەنگرانی کۆنترۆڵی حیزبەکەیان بەدەستھێنا مارکسیزم – لینینیزم بوو بە بزووتنەوەیەکی جیاواز لە یەکێتی سۆڤیەتدا. ئەو تێڕوانینە ھاوبەشەی لەنێوان مارکسیستە ڕۆژاوایییەکاندا سەبارەت بە شۆڕشی جیھانی وەک پێشمەرجێک بۆ بنیاتنانی سۆسیالیزم ڕەتکردەوە، لە بەرژەوەندی چەمکی سۆسیالیزم لە وڵاتێکدا. بە بڕوای لایەنگرانی، گواستنەوەی وردە وردە لە سەرمایەدارییەوە بۆ سۆسیالیزم بە ھێنانەکایەی پلانی پێنج ساڵەی یەکەم و دەستووری سۆڤیەتی ساڵی ١٩٣٦ نیشانە بوو. بەڕای لایەنگرانی، گواستنەوەی وردە وردە لە کاپیتالیزمەوە بۆ سۆسیالیزم بە ناساندنی پلانی پێنج ساڵەی یەکەم و دەستووری ١٩٣٦ی سۆڤیەت دیاری کراوە.[٨] تا کۆتایییەکانی بیستەکانی سەدەی ڕابردوو، ستالین ئۆرتۆدۆکسی ئایدیۆلۆژی لە حزبی کۆمۆنیستی ڕووسیا (بۆلشێڤیک)، یەکێتی سۆڤیەت و ئینتەرناشناڵی کۆمۆنیست دامەزراند بۆ دامەزراندنی پراکسیسی مارکسیستی-لینینی گشتگیر.[٩] داڕشتنی وەشانی سۆڤیەتی ماتریالیزمی دیالکتیکی و مێژوویی لە ساڵانی ١٩٣٠ لەلایەن ستالین و ھاوکارەکانییەوە، وەک لە دەقی «ماتریالیزمی دیالکتیکی و مێژوویی»ی ستالیندا، بووە لێکدانەوەی فەرمی سۆڤیەت بۆ مارکسیزم،[١٠] و لەلایەن مارکسیست-لینینیستەکانی وڵاتانی دیکەوە وەک نموونە وەرگیرا. بەپێی ئینسایکلۆپیدیای گەورەی ڕووسیا، ئەم دەقە بووە بناغەی فەلسەفەی مارکسیزم-لینینیزم. لە ساڵی ١٩٣٨دا، کتێبی دەرسی فەرمی ستالین، مێژووی حزبی کۆمۆنیستی یەکێتی سۆڤیەت (بۆلشەفییەکان) مارکسیزم – لینینیزمی بەناوبانگ کرد.
دامەزراندنی دەوڵەتە کۆمۆنیستەکانی تر لە دوای جەنگی جیھانی دووەم بووە ھۆی بە سۆڤیەتبوون و ئەم دەوڵەتانە مەیلیان بۆ پەیڕەوکردنی مۆدێلی مارکسیستی–لێنینی سۆڤیەت ھەبوو کە پلانی پێنج ساڵە و پیشەسازی خێرا و ناوەندگەرایی سیاسی و سەرکوتکردن بوو. لە سەردەمی شەڕی سارددا مارکسیزم-لێنینیزم ھێزێکی بزوێنەر بوو لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان. لەگەڵ مردنی ستالین و ستالین سڕی بەدوای خۆیدا، مارکسیزم – لینینیزم چەندین پێداچوونەوە و گونجانی بەخۆیەوە بینی وەک گیڤاریزم، فیکری ھۆشی مین، ھۆکسایزم، ماویزم، سۆسیالیزم بە تایبەتمەندی چینی و تیتۆیزم. لەم دواییانەدا پارتە کۆمۆنیستەکانی نیپاڵ دیموکراسی فرە حزبی گەلیان گرتووەتەبەر. ھەروەھا ئەمەش بووە ھۆی چەندین دابەشبوون لە نێوان دەوڵەتە مارکسیست-لینینیستەکاندا، کە لە ئەنجامدا دابەشبوونی تیتۆ-ستالین، دابەشبوونی چین و سۆڤیەت و دابەشبوونی چین و ئەلبانی لێکەوتەوە. سروشتی ئابووری کۆمەڵایەتی دەوڵەتە مارکسیست-لێنینیستەکان، بەتایبەتی یەکێتی سۆڤیەت لە سەردەمی ستالیندا، مشتومڕێکی زۆری لەسەر بووە، بە شێوەیەکی جیاواز بە فۆرمێکی بەکۆمەڵگەرایی بیرۆکراتی، سەرمایەداریی دەوڵەتی، سۆسیالیزمی دەوڵەتی، یان شێوازێکی بەرھەمھێنانی تەواو ناوازە ناوزەد کراوە. بلۆکی ڕۆژھەڵات، لەوانەش دەوڵەتە مارکسیست-لێنینیستەکان لە ئەورووپای ناوەڕاست و ڕۆژھەڵات و ھەروەھا ڕژێمە سۆسیالیستییەکانی جیھانی سێیەم، بە شێوەیەکی جۆراوجۆر وەک «سیستەمی بیرۆکراتیک-دەسەڵاتگەر» وەسف کراون؛ و پێکھاتەی ئابووری کۆمەڵایەتی چین بە «کاپیتالیزمی دەوڵەتی نەتەوەیی» ناوبراوە.[١١]
ڕەخنە لە مارکسیزم-لێنینیزم بە زۆری لەگەڵ ڕەخنە لە حوکمی حیزبی کۆمۆنیستدا تێوەگلاوە و بە شێوەیەکی سەرەکی جەخت لە کار و سیاسەتەکانی سەرانی مارکسی - لینینی دەکات کە دیارترینیان جۆزێف ستالین و ماو تسی تۆنگن. دەوڵەتە مارکسیستی–لێنینیستەکان بە پلەیەکی بەرزی کۆنترۆڵی ناوەندگەرایی لەلایەن دەوڵەت و حزبی کۆمۆنیست، سەرکوتی سیاسی، بێدینی دەوڵەت، بەکۆمەڵکردن و بەکارھێنانی ئۆردوگاکانی کار، ھەروەھا خوێندن و چاودێری تەندروستی گشتگیر بەخۆڕایی، کەمی بێکاری و دابەزینی نرخ بە دڵنیایییەوە دیار بووە کەلوپەلەکان. مێژوونووسانی وەک سیلڤیۆ پۆنس و ڕۆبەرت سێرڤیس ڕایان گەیاندووە کە سەرکوت و تۆتالیتاریزم لە ئایدۆلۆژیای مارکسیستی – لینینیستەوە ھاتووە.[١٢][١٣][١٤]مێژووناسانی وەک میشێل گێر و شیلا فیتزپاتریک ڕوونکردنەوەی دیکەیان پێشکەش کرد و ڕەخنەیان لە تیشک خستنە سەر ئاستەکانی بەرزی کۆمەڵگا و بەکارھێنانی چەمکەکانی وەک تۆتالیتاریزم کرد کە ڕاستەقینەی سیستەمەکە دەشارنەوە.[١٥]لەکاتێکدا سەرھەڵدانی یەکێتی سۆڤیەت وەک یەکەم دەوڵەتی جیھانی بە ناو کۆمۆنیستی بووە ھۆی پەیوەندی بەرفراوانی کۆمۆنیزم لەگەڵ مارکسیزم-لینینیزم و مۆدێلی سۆڤیەت، زۆرێک زانیار دەڵێن مارکسیزم-لینینیزم لە بەکردەوە جۆرێکە لە سەرمایەداری دەوڵەتی.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Communism (بە ئینگلیزی). نیویۆرک: Marshall Cavendish Benchmark. ی ی 2008. pp. 9–24, 36–44. ISBN 978-0-7614-2628-8. لە 11ی شوباتی 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Soviet Marxism-Leninism: The Decline of an Ideology (بە ئینگلیزی). Westport, Conn.: ABC-CLIO. ی ی 1993. pp. 1–2. ISBN 978-0-275-94763-7. لە 11ی شوباتی 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ «Marxism/Leninism». International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences: 9298–9302. 1ی کانوونی دووەمی 2001. doi:https://doi.org/10.1016/B0-08-043076-7/01174-8.
{{cite journal}}:|ڕێکەوتی سەردان=پێویستی بە|ناونیشان=ھەیە (یارمەتی); بەستەری دەرەکی لە|doi=|pages=و|page=دیاری کراوە (یارمەتی); نرخی|doi=بپشکنە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ A Dictionary of Marxist Thought (بە ئینگلیزی). Oxford, UK: Wiley. ی ی 1992. p. 54. ISBN 978-0-631-18082-1. لە 11ی شوباتی 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Dictionary of historical terms: a guide to names and events of over 1,000 years of world history (بە ئینگلیزی) (1st American ed.). New York: Peter Bedrick Books. ISBN 978-0-911745-16-0. لە 12ی شوباتی 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی) - ^ «The Political Philosophy of Juche». Docslib. لە 12ی شوباتی 2023 ھێنراوە.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی) - ^ Communism (بە ئینگلیزی). New York: Marshall Cavendish Benchmark. ی ی 2008. p. 17. ISBN 978-0-7614-2628-8. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ The Oxford Handbook of the History of Communism (بە ئینگلیزی). OUP Oxford. ی ی 2014. p. 126. ISBN 978-0-19-166752-7. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ The New Fontana Dictionary of Modern Thought (بە ئینگلیزی). London: HarperCollins. ی ی 2000. ISBN 978-0-00-686383-0. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Soviet Marxism-Leninism: The Decline of an Ideology (بە ئینگلیزی). Westport, Conn.: ABC-CLIO. ی ی 1993. ISBN 978-0-275-94763-7. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: دەقی «مارکسیزم-لێنینیزمی سۆڤیەت: دابەزینی ئایدۆلۆژیایەک» چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ International Encyclopedia of the Social & Behavioral Sciences-ئینسایکلۆپیدیای نێودەوڵەتی زانستە کۆمەڵایەتی و ڕەفتارییەکان (بە ئینگلیزی) (دووەم ed.). ئەمستەردام: Elsevier Science. ی ی 2015. p. 661. ISBN 978-0-08-097086-8. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Comrades!: A History of World Communism (بە ئینگلیزی). Cambridge, Mass.: Harvard University Press. ی ی 2007. pp. 5–6. ISBN 978-0-674-02530-1. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: دەقی «چاپەمەنی زانستگەی ھارڤارد» چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); دەقی «ھەڤاڵان!: مێژوویەک لە کۆمۆنیزمی جیھان» چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ A dictionary of 20th-century communism (بە ئینگلیزی). Princeton: Princeton University Press. ی ی 2012. p. 307. ISBN 978-0-691-15429-9. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: دەقی «فەرھەنگێکی کۆمۆنیزمی سەدەی بیستەم» چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ - A Dictionary of 20th-Century Communismby -فەرھەنگێکی کۆمۆنیزمی سەدەی بیستەم (بە ئینگلیزی). Princeton: Princeton University Pres. ISBN 978-0-691-15429-9. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی) - ^ Beyond Totalitarianism: Stalinism and Nazism Compared-لەودیو تۆتالیتاریزمەوە: ستالینیزم و نازیزم بەراورد دەکرێن (بە ئینگلیزی). New York, N.Y.: Cambridge University Press. ی ی 2008. ISBN 978-0-521-89796-9. لە 1ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی)
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە مارکسیزم-لێنینیزم تێدایە. |
