شارەبان

شارەبان یەکێک لە شارەدێیەکانی قەزای شارەبان، لە پارێزگای دیالە، ناوەندی قەزای شارەبانە، لە باشووری کوردستان لە عێراق. وە دووەم گەورەترین شارۆچکەی دیالەیە دوای ناوەندی قایمقامیەت. بەم ناوە ناوی لێنراوە لە پێوەندی لەگەڵ (میقداد بن محمد الریفایی حاکمی سۆفیە کە لە دەوروبەری دەسەڵاتی دادوەری بە خاک سپێردراوە. پێکھاتەی دانیشتووانی تێکەڵەیەکە لە عەرەب و تورکمان و کورد. ئەم شارۆچکەیە دەکەوێتە نزیکەی ٨٠ کم(٥٠ میل) باکووری رۆژھەڵاتی بەغدا و ٣٠ کم(١٩ میل) لە باکووری رۆژھەڵاتی بەعقووبە.

شارەبان
شارۆچکە
المقدادیة - Miqdadiyah - Şareban
شارەدێی سەعدیە
وڵات	کوردستان عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان (ناوچە جێناکۆکەکان)
پارێزگا	دیالە
قەزا	شارەبان
دەسەڵات
• قایمقام	زەید ئیبراھیم عەلی
بەرزایی	٦٠ مەتر (٢٠٠ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٤)
• سەرجەم	١٥٥٬٩٦٨
زمان و ئایین
• زمان	کوردی(کەڵھوڕی) و عەرەبی و تورکمانی
• ئایین	ئیسلام(سوننە و شیعە)
ناوچەی کاتی	UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+٤:٣٠ (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٠٩٦٤

ناو

• شارەبان کە لە بەرھەمەکانی نووسەرانی کلاسیکی وەک بەتڵیمۆس و سترابۆدا بەو شێوەیە ئاماژەی پێکراوە. شارەبان (لە شەھرەبانەوە، لە ئێرانی کۆنەوە، شاتراپان) لە یۆنانیدا دەگۆڕێت بۆ سەترەپ و بە واتای حاکم یان پارێزگار دێت. ئەم ناوە تا ئێستاش لە ناوخۆدا بەکاردێت. بەڵام لەم دواییانەدا زاراوەی (میقدادیە) تا ڕادەیەکی زۆر جێگەی ناوە کۆنەکەی گرتۆتەوە.
• شیعەکانی ناوچەکە پێیان وایە میقدادیە بە ناوی میقدادی کوڕی ئەسوەد ئەلکیندی(مقداد بن الاسود الکندی) ناونراوە یەکێک بووە لە سەحابەکانی پێغەمبەری ئیسلام محەممەد(د.خ). لە ڕاستیدا مەزارگەیەکی میقداد ئەلسەیواری لە گەڕەکی ڕۆژئاوای شارۆچکەی ئێستا ھەیە. میقداد لەلایەن موسڵمانانی شیعەوە ڕێزی لێدەگیرێت وەک یەکێک لە چوار ھاوەڵ، موسڵمانانی سەرەتایی کە شوێنکەوتووی عەلی کوڕی ئەبی تاڵیب بوون. میقدادی کوڕی ئەسوەد لە نێو شیعەکانە کە بە یەکێک لە ڕێزدارترین سەحابە سەیر دەکرێت. لە یەکێک لە فەرموودەکاندا باسی کراوە سەبارەت بە شیعەی تەواو، ئەو یەکێک بووە لە موھاجیرونەکان. بەڵام ناتوانن بە تەواوی نیشان بدەن کە ئەم شارۆچکەیە چۆن بە میقدادی کوڕی ئەسوەدەوە بەستراوەتەوە بۆ ئەوەی ناوی لێ بنرێت.
• ناوەندی شارۆچکەکە بە ناوی شارەبان ناودەبرێت، کە سەدان ساڵە ناوێکی باو بووە و وەک مێژوونووس (یاقووت حەمەوی) لە پەرتووکی (موعجەم بولدان) بە (شارەبان، شارەوان) ئاماژەی پێکردووە. وە لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی ساسانیدا شارۆچکەیەکی بەناوبانگ بوو، وە بە کوردی بە ھەمان شێوە بە فارسی ئەم واتانە دەدات ( فەرمانڕەوای شارەکە: مانگ: شار، بان: ئاغا یان خاوەن)، سەبارەت بەوەی کە دەنگۆی ئەوە ھەیە کە ناوەکە لە (حاکمی شار: شەھر: شار، بانو: خانمێک یان ھاوڕێیەک) وەرگیراوە، لێکدانەوەیەکی دوور و درێژە.

جوگرافیا

ئەم شارۆچکەیە نزیکەی ٩٠کم لە باکووری رۆژھەڵاتی بەغدا و ٤٠کم لە باکووری رۆژھەڵاتی بەعقووبە دوورە. شارۆچکەی شارەبان لەسەر زەوییەکی کشتوکاڵی بەپیت درێژ دەبێتەوە کە ڕووبەرەکەی زیاتر لە ٢٠٠ ھەزار دۆنم دەبێت، و بە باخەکانی بەناوبانگە، بە تایبەت لە چاندنی خورما و ھەنار و پرتەقاڵ.

سدوری دیالە (بەنداوی جێگیری دیالە) کە دەکەوێتە سەر ڕووباری سیروان، بە پرۆژەیەکی ستراتیژی دادەنرێت کە سوودی گەشتیاری ھەیە. ڕووبارێک، کە یەکێکە لە لقەکانی ڕووباری سیروان، بەناو شارۆچکەکەدا تێدەپەڕێت، پێی دەوترێت ڕووباری شارەبان(میقدادیە)، ھەروەھا بە شێوەی ناوخۆیی پێی دەوترێت (شاخا)، کە لە شێوەزاری کوردی فەیلیدا بەواتای لقی ڕووبار دێت.

مێژوو

شارۆچکەکە لە ساڵی ١٩٢٠ز بەفەرمی بووە ناحیە، دواتر بە فەرمانی شاھانە لە ساڵی ١٩٥٠دا گۆڕدرا، بۆ ئەوەی ببێتە قەزایەک بەناوی قەزای شارەبان(میقدادیە).

لە دێر زەمانەوە شارەبان ئاوەدان بووە، و ملکەچی زۆرێک لە ئیمپراتۆریەت و رژێمەکان بووە، وەک سۆمەریەکان، ئەکەدیەکان، ئاشوورییەکان و بابلییەکان، پاشان ساسانییەکان و یۆنانیەکان، پێش ئەوەی موسڵمانان لە ساڵی ١٦کۆچیدا پارێزگای دیالە داگیر بکەن.

چەندین شوێنی دێرینی تێدایە و ژمارەیان لە ساڵی ١٩٧٠دا بە ٦٣ شوێنی شوێنەوار خەمڵێندراوە، لەوانە تل سەبع قەناتیر، تل سەخر، تل الیھود.

ھەروەھا مزگەوتەکانی شارۆچکەی شارەبان چەندین ھێرش و بۆردومان کران کە میلیشیا شیعەکان تێیدا بەشداربوون، ھاوکات مزگەوتەکان داخران و ژمارەیەکی زۆر لە ئیمامەکانیان کوژران. لە ڕۆژێکدا (١٢ی ژانویەی ٢٠١٦) میلیشیا شیعەکانی عێراق دە سوننەیان لە سێدارە دا و حەوت مزگەوتیان لەو شارۆچکەیە سوتاند. ھاوکات عومەر حومەیری پارێزگاری پێشووی دیالە لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠١٦ بە کەناڵی جەزیرەی راگەیاندبوو، میلیشیاکان نەوەد گەنجی ناوچەی شارەبانیان لە سێدارە داوە. بە دانپێدانانی بەرپرسانی عێراقی، بژاردەی مردن یان جێھێشتنی شارەکە بە خێزانە سوننەکان درا.

پارێزگای دیالە و شارە جیاوازەکانی - لەنێویاندا شارەبان، گەورەترین شەپۆلی ئاوارەبوونی زۆرەملێی لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٦ بۆ ٢٠٠٧ بەخۆیەوە بینی، دوای بۆردومانکردنی مەزارگەی ژئەلعەسکەری) لە سامەڕا لە شوباتی ٢٠٠٦.

دانیشتوان

ژمارەیەکی ناکۆک ھەیە سەبارەت بە دانیشتوانی شارەبان، نزیکە لەسەر ئەوە کۆک بن کە ژمارەیان نزیکەی ٢٨٠ ھەزار کەسە، نزیکەی ٧٠٪یان عەرەبن، ٢٠٪یان کوردن، ئەوانی دیکە تورکمان و کەمینەکانی دیکەی عێراقن. لە ڕاپۆرتەکانی پێشوودا باس لەوە کرابوو کە ژمارەی دانیشتووانەکەی لە ساڵی ٢٠١٤دا نزیکەی ١٥٥ ھەزار کەس بووە. رێژەی لە نێوان ٨٠-٩٠٪ی دانیشتووانی عەرەبن، ٥٪ی کوردن، و لەنێوان ٣٪-٤٪ی تورکمانن و تێیدا کەمینەیەکی چیچانی ھەیە کە زیاتر لە ١٥٠ ساڵ لەمەوبەر لە قەوقازەوە ھاتوون ، ھەڵاتن لە ستەمکارییەکانی (تزاری ڕووسیا) لە ڕۆژانی شۆڕشی (ئیمام شامیل داغستانی) ھەموو دانیشتووانەکەی موسڵمانن.

گەڕەک و شوێنە گرینگەکانی

شارەبانی کۆن لە چەند گەڕەکێک پێکھاتووە، لەوانە گەڕەکی حەدادین، گەڕەکی ئەلنەجارین، گەڕەکی ئەلجەروان، گەڕەکی ئەلقەرەد، گەڕەکی ئەلمەسەلیخ، گەڕەکی ئەلرەمەدی، قەڵای حەسەن ئاغا، گوندی بەلوور، گوندی سەلام، سەیدسادق ، و بازاڕی سەرەکی شارەکە کە بریتی بوو لە خان حەسەن ئاغا و خان ساڵح و خان ھۆبی.

سەبارەت بە گەڕەکە نوێیەکانی نیشتەجێبوون لەناو شارۆچکە گەورەکەدا کە ئەمڕۆ پێی دەوترێت (المقدادیە: بەعەرەبکردنێک بە ناوی ئەو شارۆچکە کە بۆ یەکەمجار لە سیەکانی سەدەی بیستەمدا جێبەجێکرا کاتێک دامەزرا - ناحیەی المقدادیە - بە شێوەیەکی کارگێڕی)، دیارترینیان بریتین لە گەڕەکەکانی ئەلموعەلیم، ئەلعەسکەری، فەلەستین، ئەلعەسری، ئەلعەزی، گەڕەکی ئەلنیدال (گوندی بەلور پێشتر)، ئەلحوریە، ئەلڕەمەدی، و گەڕەکی شوھەدا، جگە لە گوندی قزڵجە.

گەڕەکەکانی شارەبان تا ساڵی ٢٠١٤

ناوی گەڕەک	ژمارەی گەڕەک	ژمارەی دانیشتوان
العروبة	١١٤	٣٣١
الأشبال	١١٨	١٨٤
النور	١٢٢	١٨٩
الکرامة	١٢٤	٧٠
الفداء	١١٥	١٧٥
الثائر	١٢١	٧٤
الثورة / ١ (السلامة)	١٠٤	٥٦٦
النصر (العصری)	٢٠١	٦٠٤
الشموخ (الجزیرة والمحطة)	٢١٩ - ٢٠٨	٢٤٧
الحریة	١٠١	٢٣٤
دور الضباط	١٠٥	٢١٢
السلام	٢٠٤	٣٣٢
الثورة/٢	١٠٦	٤٤٥
التحریر (العِزّی)	١٠٨	٥٣٥
التأمیم	٢١٠	٧٢١
المعلمین	٢٠٣	٥٠٤
فلسطین	٢٠٥	٣٩١
الأبرار (برشتة)	٢١١	٢٧٠
الجھاد (الحاج محسن)	١١٢	٣٥٦
النضال (بلور)	٢١٢ - ٢١٤ - ٢١٦	٨٢٩
آشور (العسکری/١)	٢٠٧ - ٢٠٩	٨٥٧
الصمود	١٠١ - ١٠٣ ١٠٥	٣٠٨
الخلود (النواب ضباط)	١٠٢	٢٠١
الکندی (العسکری/٢)	٢١٥ - ٢١٧ - ٢١٩	١٠٤٦
الشھداء	١٠٧	٣٧٧
الحسین	٢٢١	١٢٢
سەرجەم		١٠١٨٠

مزگەوتەکان

سەبارەت بە مزگەوتەکانی، چەندین مزگەوتی کۆن و بەناوبانگی تێدایە، دیارترینیان مزگەوتی گەورەی شارەبان کە لە ساڵی ١٠٣٤ی کۆچی / ١٦٢٥ی زایینی دروستکراوە. مزگەوتی ئۆرفالی، مزگەوتی نەزەندە خاتوون لە گەڕەکی مۆدێرن، مزگەوتی گەڕەکی ئەلموعەلەمین، مزگەوتی الحوریە، مزگەوتی حوزەیفە بن الیەمان، مزگەوتی ئەبو زەڕی غەفاری، مزگەوتی شەھید خەلیل عەبدولکەریم الصالح، مزگەوتی ئەلعروبە ، جگە لە مزگەوتی المقدادیە و مزگەوتەکانی تر.

لە سەرەتای چلەکانی سەدەی بیستەمدا ناوەندی شاری شارەبان لە (١٠٠) خانوو پێکھاتبوو. شەستیان موسڵمانن و چلیان جوون (بەو پێیەی تا ئێستا پاشماوەی کەنیسەی جولەکەکان لە داربۆنەی تەوراتدا ھەیە و کەس داگیری نەکردووە)، شارۆچکەی شارەبان بە بەرخۆدانی ئیسلامی لە سەردەمی داگیرکارییەکانی ئەمریکا بۆ سەر عێراق بەناوبانگ بوو.

لە شارەبان، کەمپی ئەلمەنسوریە ھەڵکەوتووە، یەکێکە لە گرنگترین شوێنەکانی سوپای عێراق، لەوێوە سەرکردە عەبدولکەریم قاسم، فەرماندەی لیوای ١٩ لە شۆڕشی ١٤ی تەمموزدا دەستی پێکرد، کەمپی ئەلمەنسوریە بە یەکێک لە گەورەترین شوێنەکان دادەنرێت کۆگاکانی تەقەمەنی بەھێزکراوی سوپای عێراق لە ژێر زنجیرەچیای حەمرین.

خوێندنگە

لە شارۆچکەی شارەبان چەندین قوتابخانە ھەیە کە کۆنترین و بەناوبانگترینیان قوتابخانەی موقدادییە بنەڕەتییە کە لە ساڵی ١٩١٠ی زایینی دامەزراوە. بیناکەی نەخۆشخانەیەکی سەربازی بووە لە سەردەمی دەسەڵاتی بەریتانیادا پێش ئەوەی قوتابخانەکە لە ناوچەی نەجاجیرەوە بچێتە ئەوێ، و قوتابخانەی ھەڵوەشاوەی نەوجەوانان، قوتابخانەی ئەلمیقدادیە بنەڕەتی بۆ کچان، قوتابخانەی ناوەندی ئەلمیقدادیە بۆ کوڕان کە دواتر ناوەکەی کرد بە (الشەرقیە)، ھەروەھا قوتابخانەی ناوەندی ئەلمیقدادیە بنەڕەتی بۆ کچان، کە دواتر ناوەکەی گۆڕی بۆ (المعالی) و کۆنترین قوتابخانەی ناوەندیش قوتابخانەی ناوەندی ئەلکیندی بۆ کوڕان کە لە ساڵی ١٩٣٤ دامەزراوە، ھەروەھا قوتابخانەی ئامادەیی ئەلمقدادیە بۆ کوڕان، لە ساڵی ١٩٧٠ وانەی تیادا دەخوێندرێت، و پزیشکی تێدایە کلینیک و نەخۆشخانەکان بە ھەمان شێوە.

دۆخی ئەمنی

• چەند چەکدارێکی نەناسراو پەیامنێر و وێنەگری کەناڵی ئەلشەرقیەی عێراقیان تیرۆرکرد لە یەکەم تیرۆری رۆژنامەنوساندا لە ساڵی ٢٠١٦دا. کە تێیدا فەرماندەی ئۆپەراسیۆنەکانی دیجلە لیوا موزھەری عەززەوی یاوەری بوون، لە گەشتێکی پشکنیندا لە شارەبان، دوای ئەوەی کاروانەکەی ئەلعەزەوی رۆیشت، جوڵەیان کرد بۆ ئەوەی بچنە پاڵی، بەڵام رێگەکەیان لەلایەن چەند چەکدارێکی دەمامکدارەوە بە سێ ئۆتۆمبێل رێگری لێکرا.

• توخمەکانی میلیشیا شیعەکان کە حکومەت لە ھێزەکانی سوپادا خستبووە ناوی دەیان سوننەی نیشتەجێی شارەکەیان ڕفاند و کوشتیان. ماڵ و دوکان و مزگەوتی سوننەیان روخاند، لەوانە مزگەوتی گەورەی شارەبان، مزگەوتی ئەلئۆرفالی، مزگەوتی ئەلئوروبە، مزگەوتی نەزەندە خاتوون و مزگەوتەکانی دیکەی شوێنەوارناسیی دێرین، ھەروەھا بە ئامێری تەقینەوە تەقێنرانەوە.

• رۆژی ٢٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ گروپەکانی ھێزەکانی حەشدی شەعبی و بەشێک لە ئەندامانی خێڵی بەنی تەمیم ھێرشیان کردە سەر گوندی ئەلئیمام و بەھۆیەوە ١٠ ھاوڵاتی خەڵکی ئەو گوندە کوژران. سوتانی ٢٠ ماڵ و بنکەیەکی تەندروستی و مزگەوتێک کە بووە ھۆی کۆچی بەکۆمەڵی خەڵکی گوندی ئەلئیمام کە ٩٣ بنەماڵەن، بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی کۆچ و کۆچبەران، کە وەزیرەکەی لە پەراوێزی سەردانەکەیدا بۆ ماتەمینی ڕاگەیاند قوربانیانی ئەلڕەشاد و بەدواداچوون بۆ بارودۆخی ئاوارەکان و بە سەرۆکایەتی شاندێکی باڵای ئەمنی. پێدانی یەک ملیۆن دینار بە خێزانە ئاوارەکان، و دە ملیۆن دینار بە بنەماڵەی ھەر شەھیدێک. نەتەوە یەکگرتووەکان داوای پێکھێنانی کۆمیسیۆنێکی لێکۆڵینەوە لە بەئامانج کردنی عێراقییەکان لە قەزای شارەبان لە پارێزگای دیالە کرد. ھۆکاری ھێرشەکە بانگەشەی ئەوە بووە کە کامێراکانی چاودێری ئەمنی چاودێری ژمارەیەک ھێرشبەری ئەلڕەشادیان کردووە کە لە گوندی ئەلئیمامەوە لەکاتی ئەنجامدانی تاوانەکەیاندا ڕۆیشتوون و گەڕاونەتەوە.

گەشتیاری و شوێنەوارە دێرینەکان

• ئەم شارۆچکەیە چەندین شوێنەواری شوێنەوار لەخۆدەگرێت، لە کتێبی (شوێنە شوێنەوارەکان لە عێراق) کە لە ساڵی (١٩٧٠) لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی گشتی دێرینەکانەوە دەرچووە، ئاماژەی پێکراوە کە شارەبان شەست و سێ شوێنی شوێنەواری تێدایە کە لە مێژوودا لە سەردەمی عوبەیدەوە تا پێش سەردەمی ئیسلام. وەک: گردی ھندیبە، گردی سەبع قەناتیر، گردی وەتفە، گردی ئەلدولەب، گردی ئەلزیندان، گردی بنت الئەمیر، گردی سەخر، گردی یەھود، گردی جەعار.

• لە رووی گەشتوگوزاریشەوە خاوەنی شوێنێکی گەشتیارییە (السودور)، پرۆژە گرنگەکانی بریتین لە پرۆژەی ئاودێری مەندەلی، پرۆژەی ئاودێری صدور دیالە، پرۆژەی ئاودێری شارەبان، خشتەی مێھرات و خشتەی ساریا.

ناودارەکانی

شارەبان پڕە لە چەندین ھێمای ئایینی و فیکری، لە نێو خەڵکەکەیدا ئەمانەی خوارەوەن:

• الوالی سۆفی میقداد بن محمد الرفاعی.
• مێژوونووس د.عبد الرحمن علی الحجی، پسپۆڕی مێژووی ئەندەلوس.
• شاعیر محمد سەعید الصکار، شاعیری ناسراوی عێراقی.
• قورئانخوێن الحافز مەھدی عەززەوی.
• د.مەحمود غەنناوی الزوھەیری پرۆفیسۆری ئەدەبی عەرەبی لە زانکۆی بەغداد.