شارستانی ڕۆستەم

شارستانی ڕۆستەم
شارستانی ڕۆستەم
شارستان
	شھرستان رستم - Rostam County
	شارستانی ڕۆستەم لە پارێزگای فارسدا
	شارستانی ڕۆستەم
وڵات	ئێران; ڕۆژھەڵاتی کوردستان
پارێزگا	پارێزگای فارس
ڕووبەر
• سەرجەم	١٢٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە (٥٠٠ میلی چوارگۆشە)
بەرزایی	١٨٤٧ مەتر (٦٬٠٦٠ پێ)
ژمارەی دانیشتووان (٢٠١٦)
• سەرجەم	٤٤٣٨٦
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (لوڕی)
• ئایین	ئیسلام(شیعە)، یارسان
ناوچەی کاتی	UTC+3:30 (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+4:30 (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٤٤١

شارستانی ڕۆستەم (بە فارسی: شھرستان رستم، بە ئینگلیزی: Rostam County) یەکێکە لە شارستانەکانی پارێزگای فارس، لە باشووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان لە وڵاتی ئێران.^[٢] ناوەندی ئەم شارستانە شارۆچکەی مەسیرییە.^[٣]^[٤]

خەڵکی ئەم شارستانە لوڕن و دوو ناوچەی ھەیە بە ناوەکانی ناوەندی و سۆرینا کە پێشتر بەشێک بوو لە شارستانی مەمەسنی. لەڕووی کەشوھەواشەوە ئەم ناوچەیە سێ جۆر کەشوھەوای سارد و مامناوەند و گەرمی ھەیە. سێ دەشتی گەورەی ھەیە بە ناوەکانی ڕۆستەم یەک و ڕۆستەم دوو و ڕۆستەم سێ کە زەوییەکی زۆر بەپیتیان ھەیە.

ئەم شارستانە لە باکوورەوە بەرەو پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد، لە باشوورەوە بەرەو پارێزگای بووشێھر، لە ڕۆژھەڵاتەوە بە شارستانی شیراز و لە ڕۆژئاواوە بەرەو پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد دەورەدراوە. شارستانیی ڕۆستەم شاخی بەرز و بەفراوی (زنجیرەی چیای زاگرۆس) و ڕووەکی دارستانی ھەیە، بە تایبەت ڕووەکی دار بەڕوو کە تایبەتمەندی خواردن و شیفا و خۆشکردنی چەرم دروستکردن و ھتد. لە شارستانی ڕۆستەم چاندنی برنج لە سەردەمێکدا و لە ھاویندا ئەنجام دەدرێت کە یەکێکە لە باشترین و سروشتیترین برنجەکانی ئێران. وە لە زستاندا گەنم بە شێوەیەکی سەرەکی دەچێنرێت.^[٥]

مێژوو

ئەنشان خاکێکی شاخاوی شارستانیەتی ئیلام (باپیرانی لوڕەکانی ئێستا) بوو، کە پێش کۆچی ئارییەکان بۆ ئێران و نیشتەجێبوونیان لە ناوچەکانی ئێران بەشێکی سەرەکی ئەنشان یان ئەنزان بوو. گرنگی ڕۆستەم لەم کاتەدا بەسە کە تا ئەم دواییانە مێژوونووسان تل سپادیان بە پایتەختی خۆیان ناوبرد، لە سەردەمی زێڕینی ئیلامدا، لەلایەن پاشاکانەوە دامەزراوە کە لە دەوروبەری فەھلیانەوە ھاتبوون. خوێندەوارترین و بوێرترین خەڵکی ئیلام لەم ناوچەیەدا دەژیان. کاتێک ئارییەکان کۆچیان کرد بۆ ئێران، پارسێ بە درێژایی چیای زاگرۆس ھاتا فارس و بە ناوی خۆیانەوە ناوی "پارسەکان"یان لێنا. کۆمەڵێک ھۆزی فارس، لەوانە ھۆزی "مەردە" لە ناوچەی ڕۆستەم نیشتەجێ بوون.

گیریشمان بەرھەمەکانی داودیوار دایکی کچەکە لە حسێن ئاباد ڕۆستەمدا بە گۆڕی پاشا سەرەتاییەکانی بنەماڵەی ھەخامەنی دەزانێت. وە بەو پێیەی پاشاکانی سەرەتای ھەخامەنییەکان، پاشاکانیان ئەنزان بوون، ئەوا گومانی تێدا نییە کە شارەکەیان لە مەمەسنی بووە، و تل مێلیان کە لە خاکی ئاریارمانە شای پارسدا بووە، ناتوانێت ھی ئەوان بێت و کۆشکی لیدۆما لە پەرسەپۆلیس کۆنترە و پاسارگارد، شوێنی دەسەڵاتی ئەنزان.. بوون. ناوی تیرەی ماردی کە یەکێکە لە دە تیرەی گەلی پارس، بە ناوی خێڵەکانی مەمەسنی: دێھمەردە، مەردان شاھی، تیرمەردانی و مەرزۆنی (مەرزۆنی) پارێزراوە. بە وتەی کورتیۆس لە جەنگی گوگمێلدا فەرماندەی سەربازە فارسەکان سۆغدیان بووە و پیاوێک بووە لەگەڵ ئاریۆبارزێن. لە لێکۆڵینەوەکاندا ڕوونە کە خێڵی ماردا لە نێو مەڕدارە فارسەکان بووە کە لە مەمسانی و ئێستا ڕۆستەم دەژیان. مێژوونووسی یۆنانی کات پاس، کۆرشی گەورە (بە لوڕی مەمەسنی دادەنێت) بە کوڕی شوانێک لە ھۆزی ماردا دەزانێت، بەم شێوەیەش پێیان وایە کۆرش پەیوەندی بە ھەخامەنی و ھۆزەکەیەوە نەبووە.

لەو کاتەدا کە سەربازە موسڵمانەکان ھاتنە ئێران، دەتوانین بوێرانە بڵێین خوێناویترین بەرخۆدان و شەڕی نێوان موسڵمانان و ئێرانییەکان لە سەردەمی حەسەن قازی مەمەسنی "توز"دا ڕووی داوە. مێژوونووسان نووسیویانە کە بەرگری لە ئێران لە توز لەلایەن کریتییەکان (کۆچەرەکان)ەوە ئەنجامدراوە کە بە کۆمەڵ لە چیاکانەوە ھاتنە خوارەوە بۆ بەرگریکردن. خەڵکی ڕۆستەم وەک خەڵکی دیکەی ئێران مەیلیان بەرەو ئیسلام ھەبووە و ئایینەکەیان شیعە بوو.

لە سەردەمی ئەتاباکاندا شولستان لەلایەن ئەتاباکانی فارسەوە پاڵپشتی دەکرا و دوای ئەوە مەمەسنی بە ڕۆستەمەوە بوو بە بابەتی فارس و ھیچ پەیوەندییەکی بە ناوچەکانی دیکەی ئێرانەوە نەبوو، لە کۆتایی سەردەمی سەفەوییەکان و سەرەتای سەردەمی ئەفشارەکان، ناوی شولستان بەسەرچووبوو و مەمەسنی جێگەی شولستانی گرتەوە.

لە سەردەمی سەفەوییەکاندا کە مەحمودی ئەفغان ڕێپێوانی کرد بەرەو ئێران و گەمارۆی شاری ئەسفەھانی دا، خەڵکی مەمەسنی و خەڵکی ڕۆستەم گیانی خۆیان بەخت کرد و لەشکرێکیان بەرەو ئیسفەھان ئامادە کرد بۆ بەرگریکردن لەو وڵاتە. وە ئەگەر ناتەواوی شای سەفەوی نەبوایە، ئەوان لەگەڵ ئێرانییەکانی دیکەدا، داگیرکارییەکانی ئەفغانستانیان لە ناودەبرد و وێرانکارییەکانی دواتر ڕووی نەدەدا.

لە سەردەمی قاجاڕەکاندا ناوبانگی خان عەلی خان رۆستەم ھێندە بەرزبووەوە کە حکومەتی ترساند، بەجۆرێک فەتح عەلی شای قاجار خۆی بۆ سەرکوتکردنی خەڵکی ڕۆستەم تارانی بەجێھێشت و لە ئیسفەھان دەستبەرداری کاتەکانی نەبوو و کۆچی دوایی کرد. لە مێژووی ئەم شارەدا بەسە کە ئەشکەوتی بووفی تێدایە کە یەکێکە لە کۆنەترین شوێنەکانی نیشتەجێبوونی مرۆڤی یەکەم.

تیرەی ڕۆستەم لە ئێستادا لە زەوییەکدا دەژین کە شارستانێکە بە ھەمان ناوەوە. باس لەوە کراوە کە خوسرەو کاتێک دەستی لە شانشینی ھێناوە و کاتێک بۆ تەعقیم دەچووە چیای دانا، لە مەمەسنی ئێستا وەستا و لەبەرامبەر خزمەتەکانی بۆ ئێران ئەم ھەرێمەی پێدا و وتی: دەشتێکی زێڕینتان بۆ بەجێدەھێڵم.^[٦]

تایبەتمەندیەکانی شارستان

بوونی ڕووباری بەناوبانگی فەھلیان، ڕووباری تەنگ شیو(نۆگاک) و نەخشی کورانگۆن، بوونی ڕووباری سەراب سیا کە ھەمیشەییە و چوار وەرزی ھەیە و ئاودارترین ڕووباری شارستانەکەیە. بوونی شاخی جوانی زاراوارد کە زۆربەیان دەکەونە شارستانی ڕۆستەم.

دابەشی کارگێڕی

ناوچەی ناوەند
- گوندەواری ڕۆستەم یەک
- گوندەواری ڕۆستەم دوو

شارۆچکە: مەسیری و شوسەنی و زامنی

ناوچەی سورنا
- گوندەواری پشتکۆ ڕۆستەم
- گوندەواری ڕۆستەم سێ

شارەدێ: کۆپن

زمان

خەڵکی شارستانی ڕۆستەم بریتین لە لوڕ. زمانی لوڕی ڕۆستەم جیاوازی ھەیە لەگەڵ زمانەکانی تری لوڕی وەک لوڕستان و بەختیاری، بەڵام زۆرجار ھاوشێوەی بۆیەر ئەحمەدییەکانی دیکە قسە دەکەن. لوڕەکانی ڕۆستەم و مەمەسنی لە ناوەڕاست و کۆتایی وشەکاندا ثی ئینگلیزی دەڵێنەوە، لە کاتێکدا لە دوو سەد ساڵی ڕابردوودا، بێژەکردنی "د" لە ناوەڕاست و کۆتایی وشەکاندا گۆڕاوە بۆ "ی". " لە زۆرێک لە ناوچەکانی لوڕنشین."^[٧]

سەرچاوەکان

^ https://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری
^ http://www.kazeroonnema.ir/fa/news/18177/جزئیات-محدودھ-جغرافیایی-و-ترکیب-جمعیتی-کازرون-و-کوھ-چنار-پس-از-تقسیمات-جدید^{[بەستەری مردوو]}
^ https://www.gitashenasi.com/En/Product/Index.cfm?I=9 ٢٧ی ئازاری ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
^ https://www.amar.org.ir/Portals/0/census/1385/results/all/07.xls
^ یوسفی، جلال- دانش بومی استفادە از بلوط در شھرستان ممسنی- پایاننامە دورە کارشناسی ارشد مدیریت توسعە روستایی، گروە توسعە روستایی دانشگاە تھران 1383
^ https://fa.wikipedia.org/wiki/شھرستان_رستم#سرچشمھ_گجستان^{[بەستەری مردوو]}
^ https://www.gitashenasi.com/En/Product/Index.cfm?I=9 ٢٧ی ئازاری ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[1] ttps://www.amar.org.ir/سرشماری-عمومی-نفوس-و-مسکن/نتایج-سرشماری

[2] ttp://www.kazeroonnema.ir/fa/news/18177/جزئیات-محدودھ-جغرافیایی-و-ترکیب-جمعیتی-کازرون-و-کوھ-چنار-پس-از-تقسیمات-جدید^{[بەستەری مردوو]}

[3] ttps://www.gitashenasi.com/En/Product/Index.cfm?I=9 ٢٧ی ئازاری ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[4] ttps://www.amar.org.ir/Portals/0/census/1385/results/all/07.xls

[5] یوسفی، جلال- دانش بومی استفادە از بلوط در شھرستان ممسنی- پایاننامە دورە کارشناسی ارشد مدیریت توسعە روستایی، گروە توسعە روستایی دانشگاە تھران 1383

[6] ttps://fa.wikipedia.org/wiki/شھرستان_رستم#سرچشمھ_گجستان^{[بەستەری مردوو]}

[7] ttps://www.gitashenasi.com/En/Product/Index.cfm?I=9 ٢٧ی ئازاری ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.

[٢]

[٣]

[٤]

[١]

[٥]

[٦]

[٧]