شارستانی مەمەسنی

شارستانی مەمەسنی (بە فارسی: شھرستان مَمَسَنی، بە ئینگلیزی: Kazerun County) یەکێکە لە شارستانەکانی پارێزگای فارس، لە باشووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان لە وڵاتی ئێران. ناوەندی ئەم شارستانە شارۆچکەی نوورابادە.

شارستانی مەمەسنی
شارستان
شھرستان مَمَسَنی - Mamasani County
وێنەی سەرەوە: شارستانی مەمەسنی لە پارێزگای فارسدا. وێنەی خوارەوە: مەمەسنی لە ساڵی ١٢٢٠ز
وڵات	ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان
پارێزگا	پارێزگای فارس
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٦)
• سەرجەم	١١٧٥٢٧
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (لوڕی)
• ئایین	ئیسلام(شیعە)، یارسان
ناوچەی کاتی	UTC+3:30 (ناوچەی کاتی)
• ھاوین (DST)	UTC+4:30 (ھاوین)
تەلەفۆن	٠٤٤١
وێبگە	فەرمانداری کازیرون

شارستانی مەمەسنی لە ڕووی جوگرافییەوە لە باشووری ڕۆژئاوای ئێران و ڕۆژئاوای پارێزگای فارس ھەڵکەوتووە. بەپێی ئەو سەرژمێرییەی کە لە ساڵی ٢٠١٦دا ئەنجامدراوە ژمارەی دانیشتوانی ئەم شارستانە یەکسانە بە ١١٧ ھەزار و ٥٢٧ کەس.

ئەو ناوچەیەی مەمەسنی تیایدا دامەزرا، سەرەتا سەرنجی ئەو ھۆزانە درا کە بەھۆی بوونی لەوەڕگەی دەوڵەمەندەوە بژێوی ژیانیان لەسەر بنەمای کشتوکاڵ و ئاژەڵداری ھەبوو.

خەڵکی ئەم شارستانە خەڵکی لوڕن. لە چەند ساڵی ڕابردوودا لەگەڵ دۆزینەوەی سامانی نەوت لە ناوچەی مەمەسنی، ئەم شارستانە زیاتر گرنگی پێدرا. کشتوکاڵ لە دێرزەمانەوە تا ئەمڕۆ جێگەی سەرنجی خەڵکی مەمەسنی بووە. بوونی بینای ھەخامەنی لیدۆما لەم شارستانەدا کە تەمەنی پێنج ھەزار ساڵە. ھەروەھا ھەبوونی چەندین بینای مێژوویی ئاماژەیە بۆ مێژووی دەوڵەمەندی ئەم ناوچەیە.

مێژوو

لەمێژوودا گەردیزی ھاتووە لەبەرئەوەی فەرەیدۆن زەھەکی بردووە بۆ دەماوەند لەکاتێکدا لە ڕفاندنی زەھەکدا خەوتبوو، بە پاسەوانەکەی وت ئەگەر ئازادم بکەیت دەتکەمە پاشای ئێران. ئەویش ھەستا و لە شوێنێکی تر داینا و لەوێ ناویان لێنا نۆبەنگات. لە نزیک شاری نووراباد شاری کۆنی نۆبەندانگ بوو.

پایتەختی ئەو پارێزگایەی کە مەمەسنی لێی بوو، شاری شاپور بوو کە چەند کیلۆمەترێک لە کازیرونەوە دوورە، کە لە سەردەمی لاوازبوونی حکومەتی دەیلامی و ساڵانی یەکەمی سەردەمی سەلجوقییەکان نووسیویانە. لەلایەن ئەبو سەعید شوانکارییەوە ڕووخێندرایە سەر زەوی؛ بەڵام دواتر لەلایەن مەمەسنییەکانەوە چاککرایەوە و نۆژەنکرایەوە و ئاوەدانی ڕابردووی خۆی وەرگرتەوە. ئەو ناوچەیەی مەمەسنی تیایدا دامەزرا، سەرەتا سەرنجی ئەو ھۆزانە درا کە بەھۆی بوونی لەوەڕگەی دەوڵەمەندەوە بژێوی ژیانیان لەسەر بنەمای بەخێوکردنی ئاژەڵ ھەبوو.

بۆ یەکەمجار ناوی مەمەسنی لە سەدەی پێنجەمی کۆچیدا ھات و دواتر حەمدوڵڵا موستەوفی چیرۆکی ھاتنی مەمەسنییەکان دەگێڕێتەوە. لە ڕووداوەکانی پەیوەست بە ساڵانی ١١٦٥ و ١١٦٦ دەبینین کە جەعفەرخان زەند برای خۆی محەممەد خانی ناردووە بۆ ناوچەکە بۆ سزادانی خێڵی سێلاحشووری مەمەسنی و پێویستە بزانرێت بنەماڵەی زەندییەکان پەیوەندی خزمایەتییان لەگەڵ خێڵەکانی مەمەسنی ھەبووە. دایکی محەممەد خان زەند خەڵکی مەمەسنی بووە.

ئەو ڕێگایەی کە ئەو سەردەمە بە ناوچەی مەمەسنیدا تێدەپەڕی، ئەمڕۆ ڕێگای چنارشاھیجان- باشتە. لە ساڵی ١٢٤٥ی زایینیدا فەتح عەلی شا لە گەشتەکەیدا بۆ خوزستان و لوڕستان بە چنارشاھیجان و سەراب بەھرامدا تێپەڕی و لە فەھلیان کەمپێکی دانا. فەھلیان لەو سەردەمەدا ناوەندی ناوچەی مەمەسنی بووە.

بەپێی بەڵگەنامە و کتێبە مێژووییەکان، ھەڵکۆڵینە شوێنەوارییەکان و تیۆرییە ئەنترۆپۆلۆژییەکان، مێژووی شارستانی مەمەسنی بەسەر سێ بەشدا دابەشکراوە:

• قۆناغی پێش مێژوو

بوونی دارستان و لەوەڕگە فراوانەکان، سەرچاوەی دەوڵەمەندی ئاو و خاک، دەشتە بەپیت و نزمەکان، کەشوھەوا و فرەچەشنی ڕووەک و ڕاوکردنی زۆر، ھەموویان ھەلومەرجێکی لەبار و لەبار بوون بۆ ئەوەی شارستانیەتەکانی سەرەتای پێش مێژوو لەم کەشوھەوا فراوانەدا پێکبھێنن و گەشە بکەن و داھێنان بکەن .وە با بۆ چەندین سەدە بەردەوام بێت و کاریگەرییەکانی تا ئەمڕۆش بمێنێتەوە. مەمەسنی وەک پردێک لە نێوان بۆیەر ئەحمەد، پارس، خوزستان، زاگرۆس، بووشێھر، و کەنداوی فارس دانراوە و دەتوانرێت لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەی زانستی و شوێنەوارەوە ھەموو کولتوور و شارستانییەتی پێش مێژووی پارێزگاکانی دراوسێی تێدا بگەڕێن. پاشماوەی سەردەمی پێش مێژوو لەم شارستانەدا سەر بە ھەزارەی دووەم تا ھەشتەمی پێش زایین، کە لە شێوەی گردی دێریندا دیارە.

• قۆناغی مێژوویی

قۆناغی مێژوویی ئەم شارە پەیوەندی بە سەرەتای ھەزارەی سێیەمی پێش زایینەوە ھەیە، لەوانە ئەم شارستانیەتانە:

• • نەخشی قوڕەنگون لە سەردەمی ئیلام لە ساڵی ٢٤٠٠ پێش زایین.
  • گۆڕێکی بەرد، پەیوەندی بە سەردەمی مادەوە ھەیە لە حەوت سەد ساڵ پێش زایین.
  • گورداخمە داود خەتاری گوندی مێراخان کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٦٥٠ ساڵ پێش زایین (گۆڕێک کە دەگەڕێتەوە بۆ دایک و باوکی کورشی گەورە).
  • کۆشکەکانی ھەخامەنی گوندی سەروان.
  • تل کاخۆداداد گاچگاران مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ پێنج سەد ساڵ پێش زایین.
  • کۆشکی ئارەزووی ئەژدیھاکە سەر بە سەردەمی ئەشکانییە لە سەد و بیست ساڵ پێش زایین.
  • نەخشی سیراب بەھرام.
  • شاری تۆج.
  • شاری نۆبادانگ.
  • شاری خوبزان (فھلیان) و بەنداوی مەنسورئاباد لە سەردەمی ساسانییەکانەوە.
  • نەخشی فەرھادر جۆزەر.

• قۆناغی ئیسلام

بەرھەم و بینای مێژوویی ئیسلامی لە سەرانسەری مەمەسنی بەردەستە، لەنێویاندا دەتوانرێت باس لە شارەکانی خەفراک و تەشغە لە شۆسانی و مەسیری و شاری چاھەربازار تەل سپید بکرێت. ناوی کۆنی ئەم شارستانە لە سەرەتای دروستبوونی (ئەنبوران) و لە کۆتایی بنەماڵەی سەفەوییەکاندا گۆڕدرا بۆ مەمەسنی.

مێژووی لوڕستان

بڵاوبوونەوەی لوڕەکان

لوڕستان بە واتای نیشتەجێبوونی لوڕ دێت. وشەیەکە ئاماژەیە بۆ خاکی لوڕ و بە واتای ئەو ناوچە جوگرافییە دێت کە لوڕەکانی تێیدا دەژین. بەم ڕوونکردنەوە سنوورەکانی لوڕستان لە دەشتەکانی ڕۆژئاوای خانەقین و مەندەلی لە عێراقەوە تا دەشتی ئەرجان لە پارێزگای فارس لە ئێران و لە باکوورەوە لە پارێزگای ھەمەدان دەبینرێت، تا کەناراوەکانی کەنداوی فارس. پێش دەسەڵاتی سەفەوییەکان، پانتایی ناوی لوڕستان نیشتەجێبوونی بۆیار ئەحمەدی و ھۆزەکانی بەختیاری لەخۆ گرتبوو. بەڵام دوای دەسەڵاتی سەفەوییەکان، نشینگەی لوڕی بەختیاری بە ناوچەی بەختیاری ناونرا و جوگرافیای ناوی لوڕستان تەنیا لە سنووری پارێزگاکانی ئێستای لوڕستان و ئیلام سنووردار بوو. ھەروەھا ئەم ناوچەیە لە سەردەمی دەسەڵاتی قاجاڕەکاندا بەسەر دوو بەشدا دابەش بووە بە ناوەکانی پشتکۆ و پێشکۆ. ئەمڕۆ لوڕستان ناوی یەکێک لە پارێزگاکانی ڕۆژئاوای ئێرانە.

جوگرافیا

شوێن

شارۆچکەی نووراباد کە ناوەندی شارستانەکە، دەکەوێتە ٥١ پلە و ٣١ خولەک درێژی و ٣٠ پلە و ٧ خولەک لە پانی و لە بەرزی ٩٢٠ مەتر لە ئاستی دەریاوە بەرزە. شارستانی مەمەسنی لە باکوور و ڕۆژئاواوە لەگەڵ پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد، لە ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ شارستانی سێپیدان، لە باشووری ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ شارستانی شیراز، لە باشوورەوە لەگەڵ شارستانی کازیرون و لە باشووری ڕۆژئاواوە لەگەڵ پارێزگای بووشێھر ھاوسنوورە.

کەش و ھەوا

لە ڕووی کەشوھەواشەوە شارستانی مەمەسنی سێ کەشوھەوای ھەیە:

• کەشوھەوای سەردسیری: سەر بە ناوچەی دوشمن زیاری کە تەنیشت شارستان سێپیدان و بوان و ناوچەی پشت چیای ڕۆستەم و ناوچەی تانگ لێلێ و ناوچەی جۆزەرە.
• کەشوھەوای مامناوەند و شێدار: ئەم کەشوھەوایە ناوچەیەکی شارستانەکە دەگرێتەوە کە دەکەوێتە دەوروبەری شارستانی کازیرون و پارێزگای کۆھگیلوویە و بۆیەر ئەحمەد و دەشتە بەپیتەکانی مەسیری، نووراباد، فەھلیان، دێھنو و حوسەین ئاباد لەو ناوچانەن.
• کەشوھەوای گەرم و وشک: ئەم کەشوھەوایە دەکەوێتە دەوروبەری پارێزگای بووشێھر.

بەرزترین پلەی گەرما لە مانگی ئابدا ٤١.٥ پلەی سەدییە و نزمترین پلەی گەرما لە مانگی یەکدا ٤.٥ پلەی سەدییە، تێکڕای بارانبارینی شارستانەکەش ٥٥٠ ملیمەتر لە ساڵێکدا دەبێت.

بەرزایی و ئاوەکان

گرنگترین بەرزاییەکان: دۆڵی چیھل کفتاری بەشێکە لە دوشمان زیاری، چیای ڕەنج، چیای زەراوەر، چیای تاسک و چیای عەنا، دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاوای حوسێن ئاباد.

ڕووبار و دەریاچە: شارستانی مەمەسنی زۆرترین ڕووباری ھەیە لە پارێزگاکەدا. گرنگترین ڕووبارەکانی ئەم شارستانە بریتین لە: ڕووباری ھەفت بارام و شور لە دۆشمان زیاری، ڕووباری فەھلیان، ڕووباری کاتی، ڕووباری تانگ شیڤ لە بەشی ڕۆژئاوای گوندی حوسێن ئاباد، ڕووباری کێر سیا، و تاڵاوەکانی بارام شۆر لە ڕۆژئاوای بابامۆنیر دەتوانرێت باسیش بکرێت.

کەلتوور

زمان

ئەو ناوچانەی باشووری ئێران کە بە زمانی لوڕیی باشووری قسە دەکەن (زەردی تۆخ)

خەڵکی شارستانی مەمەسنی بە شێوەزاری لوڕی مەمەسنی قسە دەکەن؛ ئەم زاراوەیە یەکێکە لەو زاراوانەی لوڕی کە لە نێو خەڵکی لوڕی کۆندا باوە. زاراوەی سەرەوە لە پۆلی زاراوەی لوڕیی باشووریدا ھاتووە.

نەریتەکان

خەڵکی شارستانی مەمەسنی وەک ناوچەکانی دیکە لە مێژە نەریتی فەرھەنگی خۆیان لە باوباپیرانیان بۆ ماوەتەوە و ئەم نەریت و داب و نەریتانە لە سەرەتاوە لە شارستانی مەمەسنی باو بووە. وە خەڵکی ئەم شارستانە پابەندن پێیەوە، و لە جێبەجێکردنیدا، تایبەتمەندییان ھەیە وەک میوانداری، ئازایەتی، میھرەبانی، خۆنەویست، زەوق، ڕاستگۆیی لە قسەکردن و کرداردا، بیروباوەڕی ئایینی و داب و نەریتی ماتەمینی و ئاھەنگگێڕانی خۆشی (ھاوسەرگیری و ماتەمینی). فەرھەنگی خەڵکی ئەم شارستانەیە.

ناوەندەکانی خوێندنی باڵا

ئەم شارستانە زانکۆی ئازادی ئیسلامی، پەیام نوور، فریاگوزاری، کۆلێژی تەکنیکی، مەدرەسەی ئیمام سدیق (ع)، مەدرەسەی نەرگسیە، زانکۆی دەوڵەتی مەمەسنی و زانکۆی ناحکومی ئاریۆبەرزان ھەیە.

جل و بەرگ

جل و بەرگی ژن و پیاوی مەمەسنی وەک خەڵکی تری پارێزگا و شارەکانی دراوسێ، جوانی و شکۆیەکی تایبەتی ھەیە. بە پێی ئەو لێکۆڵینەوەیانەی لە کتێبەکانی نیگارکێشانی قوتابخانەی شیرازدا ئەنجام دراون، ئەم جۆرە جلوبەرگە کۆنترە لە سەردەمی تەیمووری لە سەدەی ٨ی کۆچی. جل و بەرگی ناوخۆیی و نەریتی ژنانی لوڕی مەمەسنی لە سێ بەشی سەرەکی پێکدێت: سەر، سەرەوەی جەستە و خوارەوەی جەستە، کۆی ئەم سێ بەشەیە، ڕووماڵێکی تەواو بۆ خانمان دابین دەکات.

• 
  جل و بەرگی ژنانی مەمەسنی
• 
  جل و بەرگی ژنانی مەمەسنی

لە ڕوانین بۆ جل و بەرگی لوڕی مەمەسنی، کە جیاوازییەکی ئەوتۆی نییە لە چاو جل و بەرگی کورداندا، گەواھیدەری ئەوەیە کە لوڕ و کورد یەک نەتەوەن و بوارەکانی ڕامیاری و ئایینی و جوگرافیا و داگیرکاری و ناحەزانی کورد بوونەتە ھۆی ئەوەی کورد و لوڕ بە دوو نەتەوەی جودا لەقەڵەم بدەن.

دابەشی کارگێڕی

شارستانی مەمەسنی چوار ناوچەی ھەیە:

• ناوچەی ناوەند
  • بکوش یەک
  • بکوش دوو
  • جاوید ماھوری
  • فھلیان

شارۆچکە و شارەدێ: نووراباد، خومەزار

• ناوچەی ماھور میلاتی
  • گوندەواری ماھور
  • گوندەواری میشان

شارەدێ: بابامونیر

• ناوچەی دووشمنزیاری
  • گوندەواری دووشمنزیاری
  • گوندەواری مەشایخ

شارەدێ: –

• ناوچەی جەوزار
  • گوندەواری جەوزار
  • گوندەواری پراشکەفت

شھرھا: –

شارستانی مەمەسنی نزیکەی ٦٠٠ گوندی ھەیە.