ویکیپیدیا

خەتەنەکردنی کچان

نەریتێکی کلتووریی جێی مشتومڕ
ئەمە وەشانی جێگرتووە، لە ١٨ی ئابی ٢٠٢٣دا تاوتوێ کراوە. ٨ گۆڕانکاریی ھەڵواسراو چاوەڕێی بەسەرداچوونەوەن.

  ئەم وتارە سەبارەت بە خەتەنەکردنی کچان نووسراوە. بۆ بینینی وتارە هاوشێوەکان بڕوانە خەتەنە (ڕوونکردنەوە).
«FGM» ڕەوانەکەری ئێرەن. بۆ بەکارھێنانەکانی تر، بڕوانە FGM.

خەتەنەکردنی کچان یان سەقەتکردنی ئەندامی زاوزێی کچان (بە ئینگلیزی: Female genital mutilation یان بە کورتی FGM) یاخود لابردنی بەشێکی دەرەوەی ئەندامی زاوزێی مێینەکان کە ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی بەم شێوازە پێناسەی کردوە «ھەر پرۆسەیەک کە بەشێک یان کۆی لاچوونی ئەندامی زاوزێی مێینەی تێدا بێت بەبێ ھۆکاری پزیشکی» بریتییە لە خەتەنە.[٥] خەتەنەکردنی کچان وەک نەریتی کلتووری یان ئایینی لە زیاتر لە ٢٧ وڵاتی ئەفریقادا ئەنجام دەدرێت دوای ئەفریقا بە ژمارەیەکی تۆزێک کەمتر لە ئاسیا و وڵاتانی تری ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ئەنجام دەدرێت.[٦] یونیسێف ژمارەی مێینە خەتەنەکراوەکانی لە ساڵی ٢٠١٦ دا بە نزیکەی ٢٠٠ ملیۆن ژن مەزەندە کردووە کە لە وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقادا دەژین، لەگەڵ چەند ھەرێم و کۆمەڵگەی دیکەی جیھاندا.[٧]

Billboard with surgical tools covered by a red X. Sign reads: STOP FEMALE CIRCUMCISION. IT IS DANGEROUS TO WOMEN'S HEALTH. FAMILY PLANNING ASSOCIATION OF UGANDA
ڕیکلامێکی سەرشەقام لە کاپچۆروا، ئووگاندا، ٢٠٠٤
پێناسە«ھەر پرۆسەیەک کە بەشێک یان کۆی لاچوونی ئەندامی زاوزێی مێینەی تێدا بێت بەبێ ھۆکاری پزیشکی» (ڕێکخراوەی تەندروستیی جیھانی، یوونیسێف، لەگەڵ سندوقی دانیشتووانی نەتەوە یەکگرتووەکان، 1997).[١]
ناوچەئەفریقا، ئاسیا، ڕۆژھەڵاتی ناوین، لەگەڵ چەندین ناوچەی تری جیھان[٢]
ژمارەپتر لە ٢٠٠ ملیۆن ژن و کچ لە ٢٧ وڵاتی ئەفریقا و ئیندۆنیزیا و ھەرێمی کوردستان و و یەمەن خەتەنەکراون (بەپێی ھەڵسەنگاندنی ٢٠١٦)[٣]
تەمەنچەند ڕۆژێک دوای لەدایکبوون[٤]
ئامارەکان
تەمەنەکانی ١٥–٤٩
تەمەنەکانی ٠–١٤

شێوازی جێبەجێکردنی بەپێی شوێن و نەریتەکان جیاوازی ھەیە، بەڵام لە ھەندێک شوێن بەبێ ھیچ ڕەچاوکردنێکی تەندروستی ئەنجام دەدرێت کە ڕەنگە مووسێک یان چەقۆیەک بەکاربھێنن بەبێ ئەوەی ئەستێوربکرێن یان پاقژکردنەوەی ئەو ئامرازانەی لەم پرۆسەیەدا بەکاردەھێنرێ بەکاربھێنرێت. ئەو تەمەنەی کە ئەم نەشتەرگەرییە بچووکەی بۆ ئەنجام دەدریت، لە ماوی نێوان یەک ھەفتە لە لەدایکبوون بۆ تەمەنی گاگۆڵکەکردن بەپێی ڕاپۆرتی یونیسێف، زۆرینەی ئەو مێینانەی کە بە پرۆسەی خەتەنەکردن دادەڕۆن، لەژێر تەمەنی پێنج ساڵیدان.[٨] ئەم پرۆسەیە بریتییە لە لابردنی بەرگی دەرەوی باڵەکانی ئەندامی مێینە و کردنەوەونزیک خستنەوەی پەردەی کچێنی و منداڵدانی کەسەکە کە ڕاستەوخۆ دوای برینی قیتکەکانی سەرەوە و خوارەوەی کۆئەندامی زاوازێ شوێنی بڕینەکان داغ دەکرێن، تەنیا کردنەوەیەکی بچووک بەجێ دەھێڵن بۆ ئەوەی ڕێگە بە تێپەڕبوونی میز و خوێنی سەرەمانگان بدات، ھەروەھا کردنەوەی زێ بۆ ڕێگەدان بۆ جووت بوون و ئاسانی دووگیان بوون لە خەتەنەکردنەوەی دووەم (کاتی ھاوسەرگیری). لە ساڵی ٢٠١٠ دا، سندوقی دانیشتووانی سەر بە یوئێن مەزەندەی کرد کە ٢٠ ٪ ی مێینە خەتەنەکراوەکان بە تەواوی بەشی دەرەوەی ئەندامی زاوزێیان لابراوە و ھیچ ھەستێکی جووت بوونیان تێدا نەماوە، بە شێوازێک خەتەنە کراون کە بە «خەتەنەکردنی فیرعەونی» یان «تبتی» ناسراوە، کە بەتایبەتی لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا باوە.[٩]

ئەم نەریتانە ئێستا لە زۆربەی کۆمەڵگاکانی جیھاندا وەک یەکێک لە شێوەکانی جیاکاری سێکسی، یان وەک ھەوڵێک بۆ کۆنترۆڵکردنی سێکسی ژنان سەیر دەکرێت، لەکاتێکدا ئەو کۆمەڵگا یان گرووپانەی کە خەتەنەیان تێدا باوە وەک نیشانەی پاکی و دوورکەوتنەوە لە بەدکاری و باوەرداری دەبینن. ژنانی گەورە و دایکان زۆر جار شانازی بە کچەکانیان دەکەن کە خەتەنە کراون و بە شەرەفی دەزانن و کچێک کە خەتەنە نەکرابێت وەک نەنگی و شەرم سەیری دەکەن.[١٠] کاریگەرییە تەندروستییەکانی خەتەنەکردنی مێینە بەپێی سروشتی نەشتەرگەرییەکە جیاوازییان ھەیە، خەتەنەکراو لەوانەیە تووشی ھەوکردنی بەردەوام یان زەحمەتی میزکردن و لێشاوی خوێنبەربوون بێت لەکاتی دووگیان بووندا، ھەورەھا لەوانەیە توشی ھەوکردنی منداڵدان و گرانی ھەڵگرتنی کۆرپەلە بێت، بە گشتی ئەم پڕۆسەیە جگە لە زیانی تەندروستی ھیچ سودێکی نییە.[١١]

میسر لە ڕیزبەندی یەکەم دێت لەسەر ئاستی وڵاتانی جیھان کە زۆرترین خەتەنەکردنی تێدا ئەنجام دەدرێت دوای میسر ھەریەکە لە سۆماڵ، گینیا و جیبۆتی بەرزترین ژمارەی خەتەنەکردنیان تێدا ئەنجام دەدرێت.[٨] کوردستانیش ژمارەیەکی زۆری سەقەتکردنی ئەندامی زاوزێی ژنانی تێدایە.[١٢][١٣] یاساکانی زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە خەتەنەکردنیان تێدا دەکرێت وەھا نووسراونەتەوە کە خەتەنەکردن نایاسایییە بەڵام ئەم یاسایانە بە دەگمەن کاریان پێدەکرێت. لە دەیەی ١٩٧٠ەوە، ھەوڵ و کۆششەکان چڕترکراونەتەوە بۆ وازھێنان لەو کردارە، بە ھەوڵدان بۆ قایلکردنی خەڵک و ڕۆشنبیرکردنیان تا دەستی لێ ھەڵبگرن. لە کۆبوونەوەی ساڵی٢٠١٢ی ئەنجومەنی گشتی سەر بە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەندامان بە کۆی دەنگ دەنگیان دا بە چڕکردنەوەی ھەوڵەکان بۆ ڕاگرتنی خەتەنەکردن و لە سەرتاسەری جیھان وەک پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ ھەژمارکرا، نەتەوە یەکگرتووەکان ٦ی شوباتی بە «ڕۆژی جیھانی ڕەتکردنەوەی خەتەنەکردن» ڕاگەیاند. بەڵام ئەم بریارە بەرھەڵستی زۆری بۆ پەیدا بوو و ڕەخنەی توندی لێگیرا. بۆ نموونە دکتۆر ئیریک سیلفێرمان دەنووسێت کە خەتەنەکردن لە زانستی مرۆڤناسیدا بابەتێکی ئایدیالیستییە، چونکە بە جیھانی بوونی مافەکانی مرۆڤ و چۆنییەتی قبووڵکردنی داب و نەریتەکانی یەکتر پەسەند ناکات.[١٤]

ڕیشەسازی وشەکە

دەستکاری
 
کچانی نەتەوەی «سامبور» لە بانەکانی لایکیپیا لە کینیا لەساتی ئاھەنگی خەتەنکردنیان ،٢٠٠٤..

لەبەر ئەوەی لە کوردەواری پێش ھاتنی ئیسلام خەتەنەکردن نەبووە و ئەم کردارە تەواو نامۆ بووە لە نێوان کوردەکاندا بۆیە ھیچ وشە یان دەستەواژەیەکی دیاری کراوی کوردی بۆ نییە بۆیە وشەی (خەتەنە) «الخِتانُ والخِتانَةُ» ی عەرەبی بەکاردێنن کە لەگەڵ ھاتنی ئاینی ئیسلام بۆ کورد ھاتووە، وشەی خەتەنە لە زمانی عەرەبیدا بە واتای لێ بڕین یان پارچەکردنەوە دێت، لەبەرامبەردا لە زمانی ئینگلیزی (Female Circumcision) بەکارھاتووە.[١٥] لە زمانی بەمبەری کە بەزۆری لە مالی قسەی پێ دەکەن پێی دەڵێن (بۆلۆکی) کە واتای (دەست شۆردن) دەدات، ھەروەھا لە زمانی ئیگبۆیە کە بەزۆری لە ڕۆژھەڵاتی نێجیریا پێی دەدوێن پێی دەڵێن (ئیسا ئارۆ)کە بەواتای (سەرشۆردن) دێت، لە زۆرینەی کۆمەڵگەکانی جیھانی ئیسلامیدا وشەی سونەت کردن بەکاردێنن لە شوێنە گشتییەکاندا بەھۆی ئەوەی یەکێک بووە لە سونەتەکانی پێغەمبەری ئیسلام، محەممەد.[١٦] لە زمانی تورکیدا پێی دەڵێن Kadın sünnet لە زمانی ئینگلیزی یان لە کۆمەڵگای خۆراوایی وشەی «Infibulation» بەکاردێنن کە بەواتای «لە قەفەزنان» «بێرکم» دێت ئەم وشەیە لەکۆندا لەلایەن ڕۆمانەکانەوە بەکارھاتووە کاتێک خزمەتکار و کۆیلەکانیان خەتەنەکردووە تا ھەستی سێکسیان نەمینێت، لە سودان پێی دەڵێن «خەتەنەی فیرعەونی» ھەمان شێواز لە میسر پێی دەڵێن «خەتەنەی سودانی» بەڵام لە سۆماڵ پێی دەڵێن (جەمسەرکاری) کەمەبەستیان دوورخستنەوەی دوولای ئەندامی زاوزێی مێینەیە.[١٧]

 
ناوچەی بڕدراو لە خەتەنەی فیرعەونی.

ڕێگا و ئامرازەکانی خەتەنەکردن

دەستکاری
 
وێنەیەکی ھێلکاری کە بەشە بردراوەکانی ئەندامی مێینە نیشان دەدات.

بە زۆری ئەو کەسانەی کە ئەم نەشتەرگەرییە ئەنجام دەدەن کەسانێکی نەریتی و خۆماڵیین و زۆرجار ئەم کارە لەماڵی کچەکەدا ئەنجام دەدەن و بۆ سڕکردنی ئەندامی زاوزێی منداڵەکە شەق یان لێدانی بێ ھێز و بەردەوام بەکاردێنن بە پەنجەکانی دەست تاوەکو شوێنەکە سڕ دەبێت یان ڕەنگە ھەر بەکاری نەھێنن.[١٨] خەتەنەچییەکان بە زۆری ژنانی بەتەمەنن و لەناو کۆمەڵگە (ھاوسێ، یان گوند) دەژین، ھانی دایکانی گەنج دەدەن کە کچەکانیان خەتەنە بکەن، زۆربەی کات ئەو خەتەنەچیانە موس لە سەرتاشخانەکانی گەرەک وەردەگرن، لە کوردەواری ئەو ژنەی کاری خەتەنە دەکات نادیارە یان خۆی بە دیار نایەخێت بەڵام ئەو پیاوانەی کە خەتەنەی کوڕان (سونەت) دەکەن پێیان دەڵێن (کوێر بڕ).[١٩]

لە خەتەنەکردن و ھەموو چالاکییە شاردراوە نەریتییەکانی ھاوشێوەی خەتەنەکردن ئامرازی نادروست بەکاردێت کە ڕەچاوی باری پاقژی و ئەستێورکردن ناکرێت وەک چەقۆ، مقەست، پارچە شوشەی تیژ، بەردی تیژ، تەنانەت ھەندێک جاریش نینۆک.[١٠]

لە ھەندێک وڵات خەڵکانێک ھەن کە بڕوانامەی پزیشکی تایبەتمەند بەکار دەھێنن بۆ ئەنجامدانی ئەو کارە بەتایبەتی لە میسر و کینیا و ئەندەنوسیا و سودان.[٢٠] لە میسر ٧٧٪ی خەتەنەچییەکان خاوەن بڕوانامەی پزیشکیین، لە ئەندەنوسیاش ٥٠٪ی تێپەڕکردووە، بەپێی دوو توێژینەوە کە لە ساڵی ٢٠٠٨ و ٢٠١٦ ئەنجام دراوە دەرکەوتووە کە لە ٦٠ ٪ ی ژنان لە میسر شانازیان بەوە کردووە کە کچەکانیان بە خۆماڵی کردووە (خەتەنەکردووە)، و لە ١٣ ٪ ی ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە کچەکانیان تووشی بێھودەیی گشتیی بوونە، ٢٥ ٪ ی ئەو ژنانە ئاماژە بۆ ئەوە دەکەن کە کچەکانیان ھەرگیز ھیچ جۆرە دەرمانێکی سڕکردنیان پێنەدراوە لەکاتی خەتەنەکردندا، لەکاتێکدا ٢ ٪ بەشداربووان وەڵامیان داوە کە ھیچ شتێک دەربارەی خەتەنەکردن نازانن.[٢١]

پۆلینکردن

دەستکاری

شێوازەکان

دەستکاری
 

لە نیسانی ١٩٩٧ دا، ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی، یونیسێف و سندوقی دانیشتووانی نەتەوە یەکگرتووەکان بەیاننامەیەکی ھاوبەشیان دەرکرد کە پێناسەی خەتەنەکردن دەکات: «ھەر پرۆسەیەک کە بەشیک یان کۆی گشتی پارچەیەکی دەرەکی لە ئەندامی زاوزێی مێینەی لابردرێت بە ھۆکارێکی کلتوری یان کۆمەڵایەتی یان ھەر ھۆکارێکی تری ناپزیشکی».[٢٢]

پرۆسەکە بە ڕوونی جیاوازە لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر بگرە لە شارێکەوە بۆ شاریێکی تر جیاوازە، لەبەرئەوەی خەتەنەچییەکان ھیچ توێژینەوە و ئەنجامی خەتەنەکردنەکانیان تۆمار ناکەن و خەتەنەکراوەکانیش لەبەر شەرم و نەنگی کۆمەڵایەتی ئاماژە بە دەرەنجامی خەتەنەکردنەکەیان ناکەن.[٢٣] بۆیە لێرە ھیچ لێکۆڵینەوەیەکی پزیشکی یەکلاکەرەو نییە و نازانرێت کامە ڕێچکەی خەتەنەکردن تەواوە یان ئەنجامەکەی مەترسیدار نییە.[٢٤]

ڕاپرسییە ستانداردەکان کە لەلایەن دامەزراوەکانی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پەرەی پێدراوە داوا لە ژنان و کچان دەکەن کە پشکنین بکەن کە ئایا ئەمانەی خوارەوەیان بەسەر ھاتووە:

  1. برینەکە چۆن بووە، ئایا بەبێ ھیچ بڕینێک یان لابردنی شانەی (خەتەنەکردنی ڕەمزی) کراوە؟
  2. بڕانەوە، ئایا ھیچ بەشێکی یان ھەندێک شانەی بڕاوەتەوە؟
  3. دوورینەوە یان تەقەڵ.
  4. جۆرێکی دیاری نەکراو / نادیار / ناتیۆری.

زۆربەی وەڵامەکان بە زۆری لە بەشی «بڕینەوە و لابردنی ھەندێک لە شانەی» دا ھەن، ھەروەھا لابردن یان بەشێکی تەواوی لێکردنەوەی (clitoris) دەگرێتەوە.

 
ئامرازە کەلتورییەکان کە بۆ خەتەنەکردنی کچان بەکاردێت.

ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی خەتەنەکردنی بەسەر چوار شێوازی سەرەکیدا دابەش کردووە بە پشتبەستن بە بڕی شانەی کۆئەندامی زاوزێی بڕدراو (clitoris) و لەتەکانی تر.[٨] شێوازی یەکەم و دووەم بە بڕی لابردووی شانەیی دیاری دەکرێت، جۆری سێیەم «تەقەڵ و دورینەوە» یە، جۆری چوارەمیش خەتەنەکردنی ڕەمزییە[٢٥]

شێوازی یەکەم و دووەم

دەستکاری

ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی شێوازی یەکەمی دابەش کردووە بەسەر دوو جۆری لاوەکیدا: جۆری 1A، کە بریتییە لە تەنھا لابردنی بەرگی دەرەوی باڵەکان (قیتکە) کە جۆرێکی دەگمەنی خەتەنەکردنە و کەم کەس بەکاری دێنێت.[٢٦] جۆری دووەمیش 1B، کە بریتییە لە لابردنی بەشێک یان ھەموو باڵەکان جگە لە پێستەکە.[٢٤] ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی دەستەواژەی (clitoris) بەکاردێنێت بۆ ئەو باڵانەی کە دەبردرێن و بە چاو دەبینرێت لە کوردی پێی دەڵێن (قیتکە).[١٧]

شێوازی دووەمی خەتەنەکردن (بنککردن) بریتییە لە بڕینی کۆی یان بەشێکی میکرۆ-ئینسیپیورەکان لەگەڵ باڵەکان و (clitoris). ئەم شێوازە سێ جۆری لاوەکی لەخۆ دەگرێت: جۆری 2A لابردنی لابییە لاوەکییەکە؛ جۆری 2B، کە بریتییە لە لابردنی کلیتۆڕ لەگەڵ لابییەی بچووک؛ و جۆری 2C کە بریتییە لە لابردنی کلیتۆراو و لابییەی گەورە و بچووک پێکەوە.[٢٧] دەستەواژەی (Excision) بە زمانی فەرەنسی بەکاردێت بۆ ئاماژەکردن بە ھەر قاڵبێکی خەتەنەکردنی مێینە.[٢٨]

شێوازی سێیەم

دەستکاری

جۆری سێیەمی خەتەنەکردن ئەوەی بە خەتەنەکردنی فیرعەونی یان تبتی ناسراوە، کە خراپترین جۆری خەتەنەیە و دەکەوێتە ناو جۆری «تەقەل ودوورینەوە»، لەم شێوازەدا ھەموو بەشی دەرەکی کۆئەندامی زاوزێی مێینەی لادەبرێت و برینەکە داغ دەکرێت. جۆرەکانی لاوەکی لەم جۆرە: جۆری 3A کە تێیدا لێوی بچووک لادەبرێت و دادەخرێت، و جۆری 3B کە بریتییە لە لابردنی لابییە گەورەکە. ئەم جۆرە خەتەنەیە لە جیبۆتی و ئێریتریا و ئیتیۆپیا و سۆمال و سودان و باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەفریقادا زۆرترە. توێژینەوەیەک لە ساڵی ٢٠٠٨ دا دەریخست کە زیاتر لە ھەشت ملیۆن ژن لە ئەفریقا بەو شێوەیە خەتەنە کراون. بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتووان، نزیکەی ٢٠٪ی خەتەنەکراو بەخەتەنەکردنی فیرعەونییەکان خەتەنە کراون.[٢٩]

 
کچێک لە ھۆزێکی سەرەتایی کۆنگۆیی پاڵیان خستووە و کۆ ئەندامی زاوازێیان دەرپەراندووە تا خەتەنەچییەکەی گوند خەتەنەی بکات.

کۆمفۆرت مۆمۆ کە نووسەرێکی یاسایی ئینگلیزییە نوسراوەکانی تایبەت کردووە بە خوێندن و چارەسەری ژنانی خەتەنەکراو، دەربارەی جۆری سێیەمی ئەم پرۆسەیە نووسیویەتی: «ژنە بەتەمەنەکان کە خزم و ھاوڕێی کچەکەنە، کچەکە پاڵ دێخن لەسەر پشت و ھەردوو قاچی لێک دەکەنەوە، ژنە پیرەکە بە خێرایی چاوتروکانێک لابییە بچووکەکە دەبرێت، پاشان کلیتۆراس بە یەک بڕین لەگەڵ لابییەی گەورە پێکەوە بەھۆی چەقۆوە لادەبات، لە سۆماڵ وەھا باوە کە پارچە بڕاوەکەی کلیتۆری نیشانی خزم و کەسەکان دەدرێت لەگەڵ شوێنی بڕینەکە تاوەکو دڵنیا ببنەوە لە تەواوی بڕینەکە».

 
سیمینارێکی ھۆشیاری لەسەر مەترسییەکانی خەتەنەکردن بۆ سەر تەندروستی ژنان و کچان کە لەلایەن ڕێکخراوی (ئیمیلیسی یەکێتی ئەفریقا) لە سۆماڵ ئامادەکراوە بۆ پەنابەرانی WALIA Belawli لە مەقادیشۆ.

دامێنی کچە خەتەنەکراوەکە بەتەواوی دەدوورێتەوە تەنھا یەک کونی بچووک لە نێوان دوو بۆ سێ ملیمەتر بەجێدێڵن بۆ میزکردن و ھاتنە دەرەوەی خوێنی سەرەمانگان.[٣٠] ئەو کونە دوای دوورینەوە بەھۆی چیلکە دارێکەوە دروستی دەکەن یان ھەر ئامرازێکی تری نووک تیژ و باریک. دواتر شوێنی تەقەڵ و بڕینەکە بە ھێلکەی خاو و ڕوەکی بۆندار و شەکر دادەپۆشن.[٣٠] ھەندێک کەس بەشە بڕدراوەکان لە ناو پایەکی بچووکدا دەپارێزن بۆ کچەکە تاوەکو وەک ملوانکە بە جل یان ملییەوە ھەڵی بواسێت، تاوەکو وەک نیشانەیەک بۆ پاکی خۆی لە بەرامبەر خزمانی نیشان بدات.[٣١] بۆ یارمەتیدانی بڕینەکە، قاچی کچەکە لە ڕانیەوە بۆ قولەپێی دەبەسترێت، تا شەش ھەفتە بە بەستراوی دەمینێتەوە، ڕەنگە پاش خەتەنەکردنەکە ھەندێک کچ تەنھا بۆ دوو ھەفتە ببەسترێنەوە. مۆمۆش دەڵێت: لە دوای دوورینەوە و قەپات کردنی تەواوەتی لەبەرامبەر کونی زێ کونێک جێدەھێڵن. پێویستە تێبینی ئەوە بکرێت کە بارودۆخی کاتی خەتەنەکردن لەوانەیە بەپێی کچەکە جیاوازی ھەبێت، چونکە ڕەنگە بە توندی خۆی گرژبکات، لەو حاڵەتەدا خەتەنەکردن لەوانەیە ببێتە ھۆی چەندین بڕین و ھەندێک جاریش برینی کۆنترۆڵنەکراو. کچەکە بە تەواوی بە زەویدا دەبەسترێتەوە بۆ ئەوەی جولە نەکات، لەکاتی بەرگریکردن لەخۆی و ھەوڵدان بۆ جولەکردن دەبێتە ھۆی ئەوەی ھەندێک ئێسکی بشکێت.

ئەگەر خێزانی کچەکە پێیان وا بێت کە ئەو کونە بچووکەی بۆی ماوە ھێشتا گەورەیە، پرۆسەکە ھەر لەسەرەتاوە دووبارە دەبێتەوە.[٢٩] زێی کچ لەکاتی ھاوسەرگیریدا دووبارە بەھۆی چەقۆوە دەکرێتەوە لەلایەن کەس و کاری مێردەکەیەوە، لەھەندێک ناوچەش لەلایەن خودی مێردەکەیەوە لەشەوی زاوایاتی بەھۆی کوێرییەوە دەیکاتەوە بەتایبەت لە سۆماڵیلاند وا باوە کە خزم و کەسی زاوا لە ڕۆژی ھاوسەرگیرییاندا سەیری کردنەوەی زێی بچووک بکەن بۆ ئەوەی دڵنیا بن لەوەی کچەکە ھێشتا پاکیزەیە.[٣٠] لە ماوەی دەیەی ١٩٨٠ دا، ھانی لایتفوت-کلینی پسپۆڕی دەروونی ئەمریکی لە سودان چاوپێکەوتنی لەگەڵ سەدان ژن و پیاودا کردووە، کە چۆن پیاوێک سەرەتا ژنە خەتەنەکراوەکەی لە جۆری سێیەمدا ھێناوە کە گوتویانە: چوونە ژوورەوەی چوکی پیاوێک بۆ ناو زێی ژنی خەتەنەکراو، سێ بۆ چوار ڕۆژ یان بۆ چەند مانگێک دەخایەنێت. ھەندێک پیاو بە ھیچ جۆرێک ناتوانن بچنە ناو زێی ژنەکانیان. بەپێی توێژینەوەکە ئەوە دەردەخات کە لە ١٥ ٪ زیاترە، ھەروەھا زۆر جار زاوا بۆ دووبارەکردنەوەی زێی ژنەکە (گەزە) بەکاردێنێت، چونکە ئەگەر نەتوانێت بیدرێنێت ئەوە نەنگی و شەرمە بۆ ناوبانگی مێردەکە و بەچاوێکی سووک دەکەوێتە بەر چاوی خەڵک.[٣٠] زۆرێک لە پیاوان چەقۆیەکی تیژ بەکاردێنن کە سەرەتا بەھۆی چەقۆکەوە کونێک دروست دەکەن دواتر بەھۆی چوکیانەوە فراوانی دەکەن.[٣٢]

زێی ژنەکە کراوەتر دەبێت بۆ ئەوەی ڕێگە بە ژن بدات کە لەدایکبوونی ئاسایی بێت، پاشان بتوانێت دووبارە دایبخات، خەتەنەیەکی تر ھەیە کە پێی دەڵێن خەتەنەی تبتی کە ھەمان شێوەی خەتەنەی فرعۆنی دوورینەوەی تێدایە بەڵام جیاوازییەکەی ئەوەیە کە لە خەتەنەی تبتی دوای منداڵ بوون دووبارە خەتەنە دەکرێتەوە تاوەکو وەک خۆی لێ بکرێتەوە.[٣٣] ئەم پرۆسەیە دەکرێت پێش ھاوسەرگیری، دوای منداڵبوون، لە کاتی جیابوونەوە و بێوەژنیدا ئەنجام بدرێت.[٣٤]

شێوازی چوارەم

دەستکاری

ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی پێناسەی شێوازی چوارەمی خەتەنەکردن دەکات وەک «ھەموو کارە زیانبەخشەکانی تری ئەندامی زاوزێی مێینە کە بەبێ ھۆکاری پزیشکی ئەنجام دراوە»[٢٨] وەک دەستدرێژی، لەتکردن، لێدان و ھتد ڕێکخراوی ناوبراو ھەروەھا پۆلێنی ئەندامی زاوزێی کردووە کە لەم چەشنە بەتەواوی ھەست بە چێژی سێکسی ناکات،[١٧] ئەم پرۆسەیە بە تایبەتی باوە لە ڕۆژھەڵات و باشووری ئەفریقا، کە لەو بڕوایەدان کە بە تەسکتر کردنی شێوەی زێی ژن چێژی سێکسی پیاوان زیاد بکات.[٣٥] کچانی وڵاتانی ڕۆژھەڵات و باشووری ئەفریقا ھان دەدرێت کە لە تەمەنی ھەشت ساڵییەوە بچووکترین لێوەکانیان بە داری چۆپی و شێلان درێژ بکەن. تەنانەت وایان لە کچانی ئۆگەندا گەیاندووە کە ئەوان بە زەحمەتی منداڵیان دەبێت ئەگەر بێت و لێویان درێژ و زێیان بچووک نەبێت.[٣٦]

ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی لە ساڵی ١٩٩٥ دووجۆری خەتەنەکردنی ناساند بەناوەکانی "geicheri" و "angourioidamputation"، کە ھەردووکیان تەنیا لە نەیجەر و نایجیریا دا باون.[٣٤]

کاریگەرییە لاوەکییەکان

دەستکاری

کاریگەرییە کورتخایەن و درێژخایەنەکان

دەستکاری

خەتەنەکردن دەبێتە ھۆی تێکچوونی تەندروستی جەستەیی و دەروونی بە درێژایی تەمەنی کەسی خەتەنەکراو. لەبەر ئەوەی ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەکی زانستی و یەک شێواز نییە بۆیە بابەتێکی ئاڵۆز و تێکەڵاوە و ناتوانرێت ھیچ توێژینەوەیەکی یەکلاکەرەوی لەسەر بکرێت بەلکو پشت دەبەستێت بە جۆری خەتەنەکردنەکە و توانای بەرگری کچەکە،[٣٧] کە ئایا کەسی خەتەنەکراو پێش ئەنجامدانی ڕاھێنانی پزیشکیی وەرگرتووە، ئایا ئەو ئامرازانەی کە بەکارھێنراون پێش خەتەنەکردن ئەستێور کراون، و ئایا دوای خەتەنەکردنەکە کەسی خەتەنەکراو چەند ئەنتیبایتیکی پێ دراوە بۆ ئەوەی بەر بە ھەر پەتایەک بگیرێت کە دوای خەتەنەکردنەکە ئەگەری توشبوونی لێدەکرێت، و لە حاڵەتی خەتەنەکردنی جۆری سێیەمدا دەبێت ڕەچاوی ھۆکاری تر بکرێت،[٣٨] لەوانە ئەو کونە بچووکەی کە ماوە بۆ میز و خوێنی سەرەمانگ چەندە.

دیارەترین کاریگەرییە کورتخایەنەکان، ئاوسان و ھەڵئاوسانەکانی برینەکەیە لەگەڵ خوێنبەربوونی زیاد و ئازار و ھێشتنەوەی میز و سەختی ساڕێژکردنی برینەکە لە ئەنجامی پەنجا و شەش توێژینەوە کە لە ساڵی ٢٠١٥ دا بە مەبەستی بە بەڵگەکردنی کاریگەرییەکانی ڕاستەوخۆی خەتەنەکردن دەرکەوت کە زیاتر لە یەک لە دە کچ تووشی ھەر جۆرە خەتەنەکردنێک بوون،[٣٩] لەوانە خەتەنەکردنی ڕەمزی، یانی بەھۆی دەرزی کلیتۆل (جۆری چوارەم)، بەڵام بە ڕوونی مەترسییەکە لەو کەسانەدا زیاد بووە کە خەتەنەی فیرعەونییان بۆ کراوە (جۆری سێیەم).[٤٠] لە کاریگەرییە کورتخایەنەکانی تر بریتین لە: خوێنبەربوونی کوشندە، کەم خوێنی، ھەوکردنی کۆشی میز، سپیس، تێتان، گانگرین، نەخۆشی گۆشت خواردن، ھەروەھا ھەوکردنی خوێن تا ئێستا نادیارە کە چەند ژن و کچ لە ئەنجامی ئاڵۆزیی خەتەنەکردندا دەمرن، چونکە ڕەنگە بەھۆی ئەو نەشتەرگەرییەوە کاریگەرییە لاوەکییەکان باس نەکرێن.[٤١] باوەڕ وایە کە بەکارھێنانی ھەمان ئامراز لەلایەن کۆئەندامی زاوزێی مێینە لەسەر زیاتر لە کچێک بەشداری دەکات لە گواستنەوەی ھەندێک نەخۆشی وەک ھیپاتیت B و ڤایرۆسی HIV، ھەرچەندە ھیچ لێکۆڵینەوەیەکی زانستی بۆ سەلماندنی ئەمە نییە.[٤٢]

 
کۆمەڵێک جوو لەکاتینوێژکردن لە نزیک دیواری ڕۆژاوا لە ئورشەلیم.

کاریگەرییە درێژخایەنەکانیش جیاوازییان ھەیە بەپێی جۆری خەتەنەکردن.[٤٣] ئەو برینانە لە شوێنی برین و دیوارەکانی دەمار دروست دەکرێن کە دەبێتە ھۆی گیران لە دەمارەکانی خوێندا، دەرکەوتنی کیسی ئاو کە لەوانەیە دواتر بگۆڕدرێت بۆ توێکڵ و دەرکەوتنی گرێدەمارەکان، ئەو دەمارانەی کە پێش بڕینەوە بە (clitoris) بەسترابوونەوە.[١٠]

پانتایی ئەو کونەی کە لە ئەندامی زاوزێی کچە خەتەنەکراوەکە دەکرێت لەنێوان ٢ بۆ ٣ ملیمەتر بێت، کە دەبێتە ھۆی ئازار و مەینەتییەکانی لەکاتی میزکردندا، ھەروەھا ڕەنگە میز لەژێر بریندا کۆ ببێتەوە، ئەو ناوچەیەی لە خوار پێستەوە بەجێدێڵن ھەمیشە شێدار دەبێت، دەبێتە ھۆی تووشبوون و دروستبونی بەردی بچووک.[٤٤] ھەروەھا کچ یان ژنێک دەکرێت توشی تێکەڵی ڕێچکەکان بن لە نێوان میز و ھێلکە چونکە ئەو کونانەی لە ئەنجامی خەتەنەکردن لە دیواری میزەرۆکان دروست دەبێت ڕێگە دەدات سپێرمی پیاو دزە بکات بۆ ناو میزڵدانی ژنەکە کە دەتوانێت ببێتە ھۆی پەرەسەندنی ھەوکردن، سووربوونەوە و ھەوکردنی خوێن بەربوون و نەزۆکی.[٤٥] ھەروەھا وا باوە کە کچان و ئەو ژنانەی کە خەتەنەی فیرعەون دەکەن لەکاتی سووری مانگانەدا برێکی زۆر خوێن لە منداڵدانی ژنەکە دەمینێتەوە کە دواتر دەبێتە ھۆی خوێنبەربوونی زێووی و سک کە لە ناو منداڵدان و زێدا پڕ دەبێت لە خوێنی مەیوو، لە ئەنجامدا بەھۆی ئەمەوە توشی ھەڵئاوسانی سک دەبێت.[٤٦]

وەچە خستنەوە

دەستکاری

خەتەنەکردن دەتوانێت ژنان تووشی ئەو کێشانە بکات کە پەیوەندییان بە دووگیانی و منداڵبوونەوە ھەیە، ئەم کێشانەش چەند ئەوەندە زیاد دەکات کە خەتەنەکردن دووبارە دەبێتەوە،[٤٧] یانی ھەتا ژنان زیاتر لە جارێک خەتەنە بکرێن لە ماوەی تەمەنیاندا ئەگەری توشبوون بە نەخۆشییەکانی منداڵ بوون زیاتر دەبێت، تەنانەت ھەندێک ژن کە خەتەنەی فیرعەونییان بۆ کراوە ئەو بڕە خۆراکەی کە لە کاتی دووگیانیدا دەیخۆن کەم دەکاتەوە تاوەکو کێشیان کەم بکاتەوە بۆ ئەوەی منداڵبوونیان بۆ ئاسانتر بێت.[٤٨] ھەروەھا لەکاتی پشکنینی میز لە تاقیگە پزیشکییەکاندا بە زەحمەت دەتوانرێت نموونەیەکی ڕونی دڵۆپی میز ئامادەبکات. باوترین ئەو کاریگەرییە لاوەکیانەی کە توشی ژنانی خەتەنەکراو دەبێتەوە، ئەمانەن: شکانی پلە دوو، زیان گەیاندن بە ئێسکە پەیکەر، ھەروەھا ناچاربوون بۆ پەنابردنە بەشی قەستەرەی فریاکەوتن بۆ ڕزگارکردنی ژنە دووگیانەکان[٤٩]

ڕێژەی مردنەکانی منداڵبوون لە نێوان ئەو ژنانەی کە خەتەنەی فیرعەونیان بۆ کراوە ڕوو لە زیادبوونە.[٥٠] ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی لە لێکۆڵینەوەیەک لە ساڵی ٢٠٠٦ دا مەزەندەی کردووە کە لە نێوان ١٠ بۆ ٢٠ منداڵ بە دەست خەتەنەوە دەمرن، بە پشتبەستن بە لێکۆڵینەوەیەک کە لەسەر ٢٨٬٣٩٣ ژندا ئەنجامدرا لە ٢٨ ناوەندی منداڵبوون لە بورکینا فاسۆ، گانا، کینیا، نایجیریا، سەنگال و سودان.[١٠] دەرکەوتووە کە ھەموو فۆرم و شێوازەکانی خەتەنەکردن کە لەلایەن ئەو ژنانەوە ئەزموون کراوە ئەگەری مردنی منداڵێکی تازە لەدایکبوو زیاتر دەکات و بەم شێوەیەی خوارەوە ڕێژەیان دابەش دەکرێت: ١٥٪ منداڵانی ژنانی خەتەنەکراوی جۆری ١، ٣٢٪ی منداڵانی ژنانی خەتەنەکراوی جۆری ٢، ھەروەھا ٥٥٪ی منداڵانی ژنانی خەتەنەکراوی جۆری ٣یان ھەیە ھۆکارەکانی ئەم جیاوازی و ڕێژەی مردنە تا ئێستا ڕوون نییە،[٥١] بەڵام وا بڕوا دەکرێت پەیوەندی بە ھەوکردنەکانی ناو زێ و میزەرۆ و بوونی ئەو شانەی ڕیڤەر و بریندارەوە ھەبێت کە دەبنە بەربەست لەبەردەم گەیاندنی ئاسایی. توێژەرەوان دەڵێن خەتەنەکردن ئەگەری تێکچوونی دایک بۆ سەر دووپەلەکەی و چڕیی ھەوکردنی پاش منداڵبوون و پێویستیی بە زیندووکردنەوەی کۆرپەکە دوای لێچوون و ڕێژەی لەباربردنی کۆرپەلە زیاد دەکات و وا بڕوا دەکرێت دووایان بەھۆی ماوەیەکی درێژی کارەوە بێت.[٥١]

کاریگەرییە دەروونی و زایەندییەکان

دەستکاری

پێداچوونەوەیەکی سیستماتیک کە ساڵی ٢٠١٥ بڵاوکراوەتەوە ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە، کە بڕی ئەو زانیاریانەی کە لە بارەی کاریگەرییە دەروونییەکانی خەتەنەکردن لەسەر کچان ڕەچاو دەکرێت زۆر کەم بووە و تەنھا چەند لێکۆڵینەوەیەکی بچووک بووە،[٣٩] کە بەو ئەنجامەش ھاتوون کە خەتەنەکەرەکان بەدەست سنوورداریی دەروونی و خەمۆکیی و ناڕێکیی فشاری پاش شۆکەوە دەناڵێنێت ھەروەھا حکوومەت چەند ڕێوشوێنێکی بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ژنان لەو وڵاتەدا گرتووە.[٥٢] لەگەڵ ئەوەشدا ھەندێک کچی دانیشتووی کۆمەڵگەکانی خەتەنەکردن ڕەنگە بە شانازییەوە دوای ئەو ڕێکارییە خۆیان نیشان بدەن،[٥٣] چونکە ڕەنگدانەوەی جوانی، ڕێزگرتن لە دابونەریت، بەدکاری و پاکی.[٤٢]

ھەروەک لەگەڵ تێکچوونی دەروونیدا، خوێندن لەسەر ئەدای سێکسی یان سێکسی ژنانی خەتەنەکراو کەم و پەرتەوازەن.[٣٩] مێتاشینەشیکاریی ١٥ لێکۆڵینەوەی ١٢٦٧١ ژن لە حەوت وڵاتی جیاوازەوە بۆیان دەرکەوت کە ژنانی خەتەنەکراو کەمتر نییەوە، یان ھەندێک جار بەتەواوی یێکبوون نییە، لە ژنانی خەتەنە نەکراو، و نزیکەی ٥٢٪ زیاتر تووشی جووتبوونی سێکسی دەبن. بە ھەمان شێوە یەک لەسەر سێیان ئاماژەی بە ساردیی ھەست و سۆزی سێکسییان دەکرد.[٥٤]

بەربڵاوی

دەستکاری

بەپێی ڕاپرسییە خۆجێیییەکان

دەستکاری
 
لێکۆڵینەوەکان دەریانخستووە کە لە سەدا ٤٩ ی کچانی ئەندەنوسیا لە نێوان تەمەنی ٠ بۆ ١١ ساڵ (١٣ , ٤ ملیۆن) ساڵی ٢٠١٣ خەتەنە کران. ئاماری ژنانی پێگەیشتوو لەبەردەستدا نییە.
 
ڕێژەی خەتەنەکردن لە ئەفریقا، کوردستانی عێراق و یەمەن، وەک لە ساڵی ٢٠١٥ دا دەرکەوتووە (بڕوانە نەخشەی ئەفریقا)

ڕێژەی خەتەنەکردن لە وڵاتێکی دیاریکراو دیاری دەکرێت بە ڕێژەی ئەو کچ و ژنانەی کە لەو وڵاتە خەتەنە کراون، ئەوانەی کە تەمەنیان لەنێوان ١٥ بۆ ٤٩ ساڵان دایە.[٢٤] ئەم ڕێژانە دیاری دەکرێت لەلایەن ئەو ڕاپرسیانەی کە لەلایەن کۆمەڵە تایبەتمەندییەکانی جیھانی ئەنجام دراوە، کە نوێنەرایەتی دانیشتووان و ڕاپرسی تەندروستی دامەزراوە نێودەوڵەتییەکان دەکەن، کە بەشێوەیەکی سەرەکی لەلایەن چەندین دامەزراوەی تر کە لە بواری ڕاپرسی کار دەکەن، و ھاوکاری دارایی و تەکنیکی زیاتر لە یونیسێف وەردەگرن.[٥٥]

ئەم ڕاپرسییانە بەشێوەیەکی سەرەکی لە وڵاتانی ئەفریقا و ئاسیا و ئەمریکای لاتین و لەھەندێک ناوچەی تریشدا نزیکەی ھەر پێنج ساڵ جارێک ئەنجامدەدرێن و لە ١٩٨٤ەوە دەستی پێکردووە و تا ئەمڕۆ بەردەوامە.[٥٦] یەکەم پرسیار لەسەر خەتەنەکردن لە ماوەی ساڵی ١٩٨٩–١٩٩٠ لە سودان ئەنجامدرا و یەکەم بڵاوکراوەی زانستیش لەسەر ئەم کردارە لەسەر بنەمای زانیاری ڕاپرسی دانیشتووان و تەندروستی (لە حەوت وڵات) لەلایەن توێژەرانەوە کۆکرانەوە، کە دواتر لە ساڵی ١٩٩٧ دا بڵاو کرانەوە.[٢٤]

بەپێی ئەو وڵاتانەی کە خەتەنەکردن تێیدا بەردەوامە

دەستکاری

بەشێوەیەکی سەرەکی لە وڵاتانی ئەفریقادایە بەتایبەت لەو ناوچانەدا بڵاوە کە زانای سیاسی ئەمریکی جاری میکی ناوی «پەیرەوی ھاوسێداری» لێناون، ئەو ھەرێمەی کە لە سۆماڵەوە لەبەری ڕۆژھەڵاتەوە تا سێنیگال لە ڕۆژاواوە درێژ دەبێتەوە،[٥٧] ھەروەھا لە بەشی باکوور لە میسڕەوە دەست پێدەکات بۆ تانزانیا لە بەشی باشوور. لێکۆڵینەوەکان پشت بە ئەو زانیاریانە دەبەستێت کە لە ساڵی ٢٠١٦ دا بڵاوکراونەتەوە، ئاماژە بەوە دەکەن کە خەتەنەکردن لە ٢٧ وڵاتی ئەفریقادا چڕبووەتەوە، لەگەڵ ئەندەنوسیا و کوردستانی عێراق و یەمەن ژمارەی ئەو کچ و ژنانەی کە خەتەنە کراون لەو ٣٠ وڵاتەی کە باسکرا، وا بڕوا دەکرێت زیاتر لە ٢٠٠ ملیۆن کەس تێپەڕ بکات.[٥٨] توێژینەوەیەک کە لە ساڵی ٢٠١٣ دا بڵاوکراوەتەوە ئەوە دەردەخات کە ژمارەی کچانی خەتەنەکراو لە میسڕ گەیشتووەتە ٢٧٬٢ ملیۆن و لە ئیتیۆپیا ٢٣٫٨ ملیۆن و ١٩٫٩ ملیۆنیش لە نەیجیریا.[٥٦]

بەرزترین ڕێژەی مێینە خەتەنەکراوەکان ئەوانەی کە تەمەنیان لە نێوان ١٥–٤٩ ساڵان بووینە لە سۆماڵ (٩٨٪) تۆمارکراوە، دواتر لە گینێ بە ڕێژەی (٩٧٪) و جیبۆتی (٩٣٪) و میسڕ (٩١٪) و سیرالیۆن و ئەندۆنیسیا (٩٠٪)، بەڵام ئاماری ژنانی پێگەیشتوو کە بۆ دووەم جار خەتەنە کراون لە بەردەستدا نییە، لەکاتێکدا ڕێژەی کچانی خەتەنەکراو کە تەمەنیان لە نێوان لەدایکبوون و ١١ ساڵانن لە ٤٩٪ دان، ئەو کچانە زۆربەیان لە جۆری ١ و ٤ خەتەنەکراون.[٨]

ھەندێک لێکۆڵینەوەی بچووکی تر لەگەڵ ھەندێک لە تاوتوێی زارەکی ئەوەیان دەرخست کە خەتەنەکردن لە ناوچەکانی دیکەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بەردەوامە بە دیاریکراوی لە وڵاتانی سعودیە، عومان، ئیمارات، ئوردن و بیابانی نەگڤ و فەڵەستین؛ و ھەروەھا لە بەشە کوردییەکانی سووریا، ئێران و تورکیا و قەتەر و بەحرەین و لیبیا لەگەڵ وڵاتانی تری وەک کۆڵۆمبیا، کۆنگۆ، مالیزیا، پێرۆ و سریلانکا بوونی ھەیە ھەروەھا لە کۆمەڵگەی داوودی باھارا لە ھیندستان.[٥٥] جگە لەوەش لەنێوان پەنابەران و ئەو کچانەی کە لە کۆمەڵگاکانی کۆچبەراندا لە ئوسترالیا لەدایک دەبن خەتەنەیان بۆ دەکرێت بە نھێنی، ھەروەھا لەنێو پەنابەرانی ئەورووپا و ئەمریکای باکوور و ئەسکەندەنافیاوە ئەم دیاردەیە بوونی ھەیە.[٥٩]

بەپێی ئەو وڵاتانەی کە خەتەنەکردن بەرەو کەمبوونەوە دەبەن

دەستکاری

باش زانراوە کە ئەو ژن و کچانەی لە ڕێگەی ڕاپرسییەوە وەڵامی پرسیارەکانیان داوەتەوە، ماوەیەکی زۆرە خەتەنە کراون، ھەندێکیان دەیان ساڵە خەتەنە کراون، بۆیە دەکرێت ئەوە بڵێین کە وەڵامەکانی ئەو گرووپە تەمەن ١٥–٤٩ ساڵە ڕەنگدانەوەی واقیعی ھاوچەرخی ئەمڕۆی ئەو وڵاتانە نییە. بۆ نموونە لە میسڕ لە ٩٧ ٪ (١٩٨٥) دابەزیوە بۆ ٧٠٪ (٢٠١٥)؛ لەکینیا لە ٤١٪ (١٩٨٤) ەوە دابەزیوە بۆ ١١٪ (٢٠١٤).[٦٠][٦١]

لە ساڵی ٢٠١٠ دا ئەو ڕێکخراو و چاڵاکوانانەی کە لەسەر ڕاپرسییە ناوخۆیییەکان کار دەکەن لەسەر ڕێژەی خەتەنەکردن داوا لە دایکان دەکەن کە بزانرێت ئایا ھەموو کچەکانیان خەتەنە کراون یان نا؟ لە ئەنجامدا بۆیان دەرکەوت ئەو کچانەی کە لەسەرووی ١٤ ساڵانن و خەتەنەکراون لەم وڵاتانەن: گامبیا (٥٦٪)، مۆریتانیا (٥٤٪)، ئەندەنوسیا (٤٩٪ بۆ کچانی تەمەن ١١ ساڵ) و (گینێ) (٤٦٪).[٥٩]

زانیارییەکان ئەوە نیشان دەدەن کە ڕێژەی کچان لە ساڵی ٢٠١٤ دا کە مەزەندە دەکرێن خەتەنە بکرێن نزیکەی سێیەکی کەمترە لەچاو ٣٠ ساڵ پێش ئێستا. بەڵام ئەگەر بە گشتی سەیری ھەموو جیھان بکەین دەبینین کە ڕێژەی ژنانی خەتەنەکراو لە ساڵی ٢٠١٣ دا بە ڕێژەی ٣٬٦ ملیۆن ژن زیادی کردووە، کە ئەمەش دەبێتە ٤٬١ ملیۆن تا ساڵی ٢٠٥٠ بەھۆی زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی جیھانەوە.[٦٢]

بەپێی تەمەن

دەستکاری

گۆڕینی ئەندامی زاوزێی مێینە، ماوەیەکی زۆر ناخایەنێت لەنێوان منداڵی و گەورەبوون لە شارستانییە جۆراوجۆرەکان چونکە لە تەمەنێکی بچووک بە شوویان دەدەن،[٦٣] لەبەرئەوەی زۆرجار کچانی خەتەنەکراو لە تەمەنی زۆر منداڵی دەچنە ژیانی ھاوسەرگیرییەوە ئەمەش وا دەکات بەر لە قۆناغی گەورەبوون خەتەنەی دووەمیان بۆ دەکرێت (ھاوسەرگیری).[٦٤] نیوەی ئەو ئامارەی لە ھەندێک وڵات لە نێوان ساڵەکانی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٠ ئەنجام دراون، ئەوە نیشان دەدەن کە زۆرینەی ئەو کچانەی کە خەتەنەیان کردووە تەمەنیان لەنێوان یەک ھەفتە تا دوو ھەفتە دابووە بە تایبەتی لە یەمەن بەڵام دەبینین لە سۆماڵ و میسڕ و چاد و کۆماری ئەفریقای ناوەڕاست، بارودۆخەکە پێچەوانە بووەتەوە بەوەی کە زیاتر لە ٨٠ لە سەدی کچان لە نێوان تەمەنی ٥ بۆ ٤٧ ساڵی پتر لە سێ جار خەتەنە کراون.[٦٥] ھەروەھا شێوەی خەتەنەکردن و ھەندێک جاریش بەپێی ڕەگەزی خەڵکی ھەرێمەکان کاتی خەتەنەکردنەکان دەگۆڕدرێن وەک کچانی کەیسی کاتێک تەمەنیان دەگاتە ١٠ ساڵان ئینجا خەتەنە دەکرێن، لەکاتێکدا کچانی کامبەح لە تەمەنی ١٦ ساڵان خەتەنە دەکرێن.[٦٦]

بەپێی نەتەوەکان

دەستکاری

ئەو ئامارانەی بەردەستن لەبارەی مامەڵە لەگەڵ خوویەکی کۆمەڵایەتی دیاریکراو لەناو دەوڵەتدا، دەبینین زۆرجار ڕەنگدانەوەی ئەم خووە بەرزترە لە ھەرێمێکی دیاری کراوی ناو وڵاتەکە یان لەسەرتاسەری وڵاتەکە خووەکە نەماوە تەنھا لەلایەن نەتەوەیەک یان کەمینەیەکی ناو وڵاتەکە ماوە بۆ نموونە لە عێراقدا عەرەبەکان وازیان لە خەتەنەکردن ھێناوە بەڵام دەبینین کوردەکان ھێشتا بەردەوامن،[٦٧] سەرژمێرییەکان ئەوەیان دەرخستووە تەنھا لە شاری ھەولێر بە شێوەیەکی گشتی (٥٨ ٪ ی مێینەکان کە تەمەنیان لە نێوان ١٥ بۆ ٤٩ ساڵان دایە خەتەنە کراون، ھەروەھا لەناو شاری سلێمانی (٥٤ ٪) خەتەنەکراون،[٦٨] لەشاری کەرکووک (٢٠ ٪) خەتەنە کراون کە تەنھا کوردەکانن، ڕێژەی مێینە خەتەنەکراوەکان لە عێراقدا بە گشتی ٨ ٪ کە ئەم ڕێژەیە تەنھا ھی کوردەکانە لەسەر ئاستی عێراقدا.[٨]

لە ھەندێک حاڵەتدا ئەم پراکتیزەیە وەک بەڵگەیەک بۆ ڕەگەزی کەسێک دەبینرێت، بەڵام ڕەنگە ڕێژەی پراکتیزەکەی لە نێوان تاکی کەلتووریدا جیاوازی ھەبێت بە پشتبەستن بەو وڵاتەی تێیدا دەژی. لە ناوچەکانی باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەتیۆپیا و کینیا کە ھاوسنووری سۆمالن، بەھۆی کاریگەری سۆماڵییەکانەوە ئەوانیش کچەکانیان خەتەنە دەکەن.[٥٩] لە لایەکی ترەوە دەرکەوت کە ھەموو ژنانی فولانی لە گینێ کە لە ساڵی ٢٠١٢ دا لە لێکۆڵینەوەیەکی ئاماری تایبەت بە خەتەنەکردندا بەشداربوون، پێشتر خەتەنە کران، لەکاتێکدا تەنھا ١٢ لە سەدی ژنانی فولانی لە چاد خەتەنە کران، لە لایەکەی دیکەش ئەم نەژادە تەنیا نەژادێک بوو کە کچەکانیان لە نەیجیریا خەتەنە نەکرد.[٦٩]

بەپێی ڕووبەری شارستانی، ئاستی ئابووری و پەروەردەیی

دەستکاری

ڕاپرسییەکانی چارت ئاماژە بەوە دەکەن کە خەتەنەکردنی مێینە لە ناوچە لادێیییەکان زیاترە لەچاو شار و شارۆچکە گەورەکاندا و لە زۆربەی وڵاتاندا لە نێوان خێزانە دەوڵەمەندەکاندا بە ڕێژەیەکی بەرچاو کەمترەلەچاو خێزانە ھەژارەکاندا (جگە لە سودان و سۆماڵ)، ھەروەھا بە شێوەیەکی بەرچاو ڕێژەکە کەمترە لەو خێزانانەی کە دایکیان خوێندنی سەرەتایی و ناوەندی یان زانکۆییان تەواو کردووە. تەنھا لە سۆماڵ و سودان دۆخەکە پێچەوانەیە: لە سۆماڵ دەرکەوت ئەو ژنانەی کە ئاستێکی بەرزتری خوێندنی ناوەندی یان زانکۆیان تەواو کردووە تامەزرۆترن بۆ خەتەنەکردنی کچەکانیان، لە سودانیش دەرکەوت دەرچوونی ژنان لە ھەر پەیمانگایەکی پەروەردەیی ڕێژەی کچانی خەتەنەکراو زیاتر دەکات.[٧٠]

بەپێی شێوازی خەتەنەکردن

دەستکاری

لە ڕاپرسییەکەدا پرسیار لە ژنان کراوە دەربارەی شێوازی خەتەنەکردنیان کە لەم پرسیارانەی خوارەوەدا خۆی دەبینییەوە:

  • ئایا شتێک لە ناوچەی زێت لا براوە یان بڕدراوە؟
  • ئایا ھیچ شتێ (یان شتی تر) لە ناوچەی زێ لابراوە؟
  • ئایا ناوچەی زێی تۆ دووراوەتەوە؟

زۆربەی ژنە خەتەنەکراوەکان دەیانگوت کە لە دامێنیان شتێک لابراوە و ھەندێک لە قیتەکەکان بنبەست کراون، کە لەگەڵ شێوازی یەکەم و دووەمی پێناسەی ڕێکخراوی تەندروستی جیھانیی یەکی دەگرتەوە،[٧١] خەتەنەکردن بە شێوازی یەکەم و دووەم بە شێوەیەکی فراوان لە وڵاتی میسر ئەنجام دەدرێت، بەڵام ھەندێک لە توێژەرەکان دەڵێن جۆری دووەم باوترینە بەتایبەت بەپێی توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٠٣، لەکاتێکدا کە لە لێکۆڵینەوەیەکی تر لە ساڵی ٢٠١١ دا دەریخست کە جۆری یەکەم باوترینە.[٧١] ھەروەھا لە نایجیریا شێوازی یەکەم لە باشووردا زۆرترە، لەکاتێکدا لە باکووری ئەو وڵاتە زیاتر شێوازی توندڕەوانە بەکار دەھێنرێت (جۆری سێیەم).[٧٢]

جۆری سێیەمی خەتەنەکردنی مێینە (خەتەنەکردنی فیرعەونی یان تبتی) لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا و بە تایبەت لە جیبۆتی و ئێریتریا و سۆماڵ و سودان زۆر باوە: لێکۆڵینەوە ئامارییەکان کە لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٢ تا ٢٠٠٦ ئەنجام دراون دەریان خست بڕی ٣٠ لە سەدای کچانی خەتەنەکراو لە جیبۆتی لە خەتەنەکردنی جۆری سێیەمن، بە بەراورد بە ئێریتریا ٣٨ لە سەد لەجۆری سێیەمن و ٦٣ لە سەد لە سۆمالیا لە جۆری سێیەمن،[٧٢] ژنانی نەیجیری تا تەمەنی ١٣ ساڵان بە خەتەنەکردنی فیرعەونی خەتەنەکراون دواتر دەگۆڕدرێن بەجۆری دووەم یان یەکەم.[٧٣] جیاوازی تیرە و بنەماڵەکان ڕۆڵیان ھەیە لە جیاوازی خەتەنەکان چونکە زۆر جاران جۆری خەتەنە دەبێتە ناسنامەی تیرەیەیەک و بەھۆیەوە دەناسرێنەوە.[٧٤]

ھۆکارەکانی خەتەنەکردن

دەستکاری

پشتیوانی ژنان

دەستکاری

زەھەب موسای شاعیری سۆمالی لە ساڵی ١٩٨٨ دا ھۆنراوەیەکی نووسی سەبارەت بە خەتەنەکردن بەناونیشانی «سێ بێچوە مێیەکە»،[٧٥] کە تێیدا ئاماژەی بە سێ قۆناغی خەتەنەکردن کرد کە ژنان لە ژیانیاندا ئەزموونی دەکەن: خەتەنەکردن لە تەمەنێکی کەمدا دووەم کردنەوەی زێی بچووک لە شەوی زەماوەنددا و سێیەم دووبارەکردنەوەی خەتەنکردن لەسەر منداڵبووندا کە سەرەڕای ئەو ئازارانەی کە ژنان لە ئەنجامی ئەو کارەدا بە سەریاندا دێت،[٧٦] بەڵام ھێشتا دەبێت بیکەن چونکە ئەو ژنانەی کە ھەموو شتێکی پەیوەست بە پرۆسەکە دەکات ژنانی ئازا و چاک و ڕەسەنن و لەبەرامبەردا ھەموو کۆمەڵگە لە پشتی دەوەستن و خۆشیان دەوێن، دکتۆری مرۆڤناس ڕۆز ئۆلدفیلد ھایس نووسیویەتی پیاوانی سوودانی ڕۆشنبیر ئارەزووی خەتەنەکردنی کچەکانیان نییە بە تایبەت (خەتەنەی فیرعەونی) بەڵام دایک و داپیرەیان بە زۆری کچەکان دەبەن بۆ خەتەنەکردن.[٣٠]

زانای سیاسی ئەمریکی جاری میکی بەراوردێکی کردووە لە نێوان خەتەنەکردنی مێینە بەتایبەت ئەوانەی کە دەبەسترێنەوە لەگەڵ ئەو کچانەی کە لە چین قاچەکانیان دەشکێندرێت تا پێیەکانیان بچووک دەربکەوێت بە بیانووی شەرەف و بەدکاری و شکۆمەندی تێبینی ئەوەی کردووە کە ھەردووکی یەک شتن بەڵام لە دوو شێواز و قالبی جیاوازدا، لە ھەردوو کرداردا کچان ئازار دەکێشن و ھەردوو کرداریش لەلایەن ژنانەوە دروست کراوە چونکە لە چین دایکان و داپیرەکان ھانی کوڕەکانیان دەدەن کە تەنھا کچانی پێ بچووک مارە بکەن و لە ئەفریقاش ھانی کوڕەکانیان دەدەن کە کە تەنھا کچانی خەتەنەکراو بخوازن، بۆیە کچان بە ناچاری دەبنە قوربانی دەستی مێینە پێگەیشتووەکان لەکاتێکدا بۆ ھەردوو کردار پیاوان پشتگیریان ناکەن.[٧٧]

 
ھومانست، فمیب ئەحمەد، خەتەنەکردنی وەک ژنێکی پێگەیشتوو بە ئیرادەی خۆی ھەڵبژارد.

لە دیبەیتێکی ساڵی ٢٠٠٠ دا سیرا لیۆنان - کە مرۆڤناسێکی ئەمریکییە لەگەڵ فوامبی ئەحمەد گوتیان «لابردنی کەلتووری ژنانی ئەفریقا و گۆڕینی بیروباوەڕ و داب و نەریتیان بریتییە لە دوورخستنەوەو شانازی نەکردنیان بە ئەفریقایان چونکە دانیشتووانی بیابانی مەزن پێیان وایە خەتەنەکردن بریتییە لە قۆناغێک و ھەنگاوێک کە تەواوکەری ژنبوونییەتی، باوەڕی زۆربەی وڵاتانی ئەفریقی ئەوەیە کە ژنبوونی ژن لە منداڵدانیدایە نەک لە قیتکە و میتکەکەی.[٧٨] لەسەر ئەم باوەڕە دەڵێت کە لە ساڵی ١٩٩٢ دا کە تەمەنی ٢٣ ساڵ بووە لە کاتی مەراسیمی خەتەنەکردنیدا لە شارۆچکەی خۆی، بەخۆی چووە بۆ خەتەنەکردن» ئەو زیاتر دەڵێت «خەتەنەکردنی مێینە لە کلتووری ئەفریقیای ڕەشدا واتە بەپیتبوونی ژن و پاراستنی باشی ھاوسەرەکەی»،[٧٩] ئەو خەتەنەکردنەش دوایین پرۆسەیە کە تێیدا ئەفریقییەکان لە نوێترین دەرھاونیشانەکانی بڵاوکردنەوەی سێکسی لە منداڵدا دووردەکەونەوە و ڕەگەزەکەشی وەک مێ بە تەواوی دیاری دەکرێت “مرۆڤناسی کەنەدی جانیس بۆدی لە ساڵی ٢٠٠٧ نووسیویەتی: «جەستەی مێیینە کە داپۆشراوە، خوێنی کۆسیستەمی زاوزێی داخراوە و لە ناویدا قوفڵ دراوە.[٨٠]

پەسەندی ئەندامی زاوزێی مێینەی نەرم و وشک و بێ بۆن لەو کۆمەڵگا گەرمانەدا باوە کە خەتەنەی فیرعەونی ئەنجام دەدەن، ھەروەھا بە بیرورای ئەوان ھەردوو ژن و پیاو بەسروشتی ناتەواون بە خەتەنەکردن تەواو دەبن. ڕێکخراوی تەندروستی جیھانی ئەم کردارە پۆلێن دەکات وەک جۆرێک لە جۆری چوارەمی خەتەنەکردنی مێینە، چونکە پەیوەندی لە ڕادەبەدەری نێوان پیاو و ھاوسەرەکەی لە کاتی جووت بووندا دەتوانێت ئەندامی زاوزێی مێینە برینداربکات و ئەگەری تووشبوون بە خوێنبەربوون زیاتر بکات.[٣٠]

ئەو ژنانەی لێکۆڵینەوەیان لەسەر ھۆکارەکانی پەسەندکردنیان بە خەتەنەکردن کرد ئاماژەیان بە چەند ھۆکارێک کرد بۆ پشتگیرییان لە وانە: قبوڵکردنی کۆمەڵایەتی، ئایین، پاکی و پاکژی کەسی، پاراستنی پاکیزەیی، زیاد بوونی ھەلی ھاوسەرگیری و زیادبوونی چێژی سێکسیی.[٨١] توێژینەوەیەک کە لە ساڵی ١٩٨٣ لە سودان ئەنجامدراوە، دەریخست، کە تەنھا ٤ تا ١٧ لە سەدی ژنان دژی خەتەنەکردنی مێینە (٥٥٨ لە ٣٢١٠) بوون، و زیاتریان خەتەنەکردنیان پەسەندکردووە، لە لێکۆڵینەوەیەکی تردا کە ساڵی ٢٠١٠ لەسودان ئەنجامدراوە ئەوەشی بۆ دەرکەوتوە کە لەسەدا ٤٢ ی ئەو ژنانەی خەتەنەکراون ویستویانە درێژە بەو خووە بدەن و بەردەوام بن، ساڵی ٢٠٠٦ زیاتر لە ٥٠٪ ی ژنان لەوڵاتانی مالی و گینێ و سیرالیۆن و سۆماڵ و گامبیا و میسر لەگەڵ ئەوەدان کە خەتەنەی مێینە بپارێزێت و لەوڵاتەکانیان ون نەبێت، لەکاتێکدا ژنانی دیکە لەوڵاتانی تری ئەفریقا، لەگەڵ یەمەن و عێراق، گوتیان ئەمانە لەوڵاتانی تری ئەفریقان.[٨١] دەبێت خووەکە بوەستێت و ون ببێت، بەڵام ھەندێک لە جیاوازی نێوان ئەو لایەنگر و ڕەتکردنەوەیانە زۆر سادەیە.[٨٢]

خوو و ئاکاری کۆمەڵایەتی

دەستکاری
 
مۆڵی مێڵجی لەگەڵ کچان و ژناندا لە گوندی مەلەکوندای ئەگەیممە لە ساڵی ٢٠٠٧ لە میانەی ئاھەنگی دەساڵەی دەستبەرداربوونی خەتەنەکردن

یونیسێف ئەو ژنانەی کە بە ویستی خۆیان خەتەنەکردن پەسەند دەکەن یاخود بە ویستی خۆیان داوای خەتەنەکردن دەکەن کەوتونەتە ژێر کاریگەری «عورفی کۆمەڵایەتی خۆسەپێن»، بۆ ئەوەی خێزانەکانیان پەسەندیان بکەن پەنا دەبەنە بەر ئەم کردارە بۆ ئەوەی تووشی ڕەگەزپەرستی کۆمەڵایەتی نەبن.[٨٣]

ئەنثرۆپۆلۆجیستی ئەمریکی (ئیلین گرونباوم) ڕایگەیاند خەتەنەکردن گاڵتەکردنێکە کە بە کچان دەکرێت لە سودان بەتایبەت لە ماوەی دەیەی ١٩٧٠ دا؛ و خەتەنەکردن وەک ئەوە دەچوێنێت کە چۆن جوتیارێک زەوی دەکێڵێت و تۆوی دەکات و دواتر جووتەکانی دادەپۆشێت تاوەکو تۆوەکان چەگەرە بکەن و دوتر کە بەرووبوومەکەیان دوورییەوە ھەم دیسان دەیکێڵنەوە تاوەکو بەروبومیان زیاد بکات،[٨٤] بەو شێوەیە بەردەوام دەبن ھەروەھا گرونباوم ئەوەش زیاد دەکات کە دواتر وا لە کچان دەکەن ئەو پرسیارەیان لا دروست بێت ئەگەر بێت و خەتەنە نەکرێن، لە دایکیان بپرسن بۆچی ئەو کاتەی کە منداڵ بووینە وەک کچانی عەرەب خەتەنە نەکراوە.[٨٥]

نەزانی و نەخوێندەواری

دەستکاری

زۆر لەو وڵاتانەی کە خەتەنەکردنی مێینەی تێدا ئەنجام دەدرێ بەدەست خراپی پەروەردە و خوێندنی نزم و نەزانی بەربڵاو لە نێو ھاوڵاتیاندا دەناڵێنن، گەیشتن بە زانیاری نووسراو یان ئەلیکترۆنی ئەستەم بووە، بەم ھۆیە دەبینین کە پەیوەندی ھۆکاری نێوان خەتەنەکردن و زیانە تەندروستییەکەی کاریگەرییان نەبووە بەسەر تێگەیشتنی کردارەکە لەلایەن ژنانەوە.[٦٠] زانای سیاسی ئەمریکی (جاری میکی) ئاماژەی بەوەداوە کە سەرۆکی کۆمەڵەی ژنان لە گوندی «شاری شێریف» لە سێنگال بە ناوی «لا ئەڵڵا بەلەدە» گوتی ئەو کچانەی بەھۆی خەتەنەوە لە ساڵی ١٩٩٨ تووشی ھەندێک نەخۆش دەگمەن بوون، گوترا ئەم نەخۆشییە بەھۆی ئەو کەسانەوە بووە کە ھەوڵ دەدەن خەتەنە نەمینێت.[٨٦] کاتێک مەککی پێی ڕاگەیاندن کە ھۆکاری نەخۆشییەکەیان بەھۆی خەتەنەکردنەوە بووە، کەچی ژنان ڕووبەرووی وەستاونەتەوە و داوای دەرکردنیان کردووە لە ئاوایییەکەیانەوە. دامەزراوەی توتستانی ئەمریکی کە لە ساڵی ١٩٩١ دامەزراوە، لە ژمارەیەک وڵاتی جیھان چاڵاکی ھەیە کە ئامانجیان خوێندەواری و ڕۆشنبیرکردنی خەڵکە لەگەڵ پاراستن و پشتگیریکردنی ژنانە تاوەکو لە ھەوڵەکانیان بۆ سەقامگیرکردنی دیموکراسی و پێدانی توانای ڕەوشتی پشت بەخۆیان ببەستن، لە ساڵی ١٩٩٧ دامەزراوەکە لە گوندی مالێکۆندا باھامما لە ڕۆژاوای سەنیگال توانی ببێتە یەکەم ڕێکخراو کە یەکەم گوند لەو وڵاتانەدا ھۆشیار بکاتەوە و پشتگیریان بکات تا واز لە خوە کەلتووری و زیانبەخشەکان بھێنن کە بە سوپاسەوە ژنان لە گوندەکە بە دەم داواکاری ڕێکخراوەکە ھاتن و وازیان لە خەتەنەکردن ھێنا،[٨٧] تا ساڵی ٢٠١٦، زیاتر لە ٧٣٠٠ ژن لە کۆمەڵگە جیاوازییەکانی سەرتاسەری شەش وڵات بەڵێنی وازھێنانیان لە خەتەنەکردن دا و بەڵێنیان دا کە دەست بەرداری ھاوسەرگیری منداڵانیان بن.

 
گوندی کێور سمبارا لە سێنگال لە ساڵی ١٩٩٨ دوای بەرنامەی پەروەردەی سێ ساڵ، خەتەنەکردنی نەھێشت .

پاڵنەرە ئاینییەکان

دەستکاری

ڕاپرسییەکان نیشانیان دا کە بەشێکی زۆری خەڵکی لە مالی، مۆریتانیا، گینێ و میسر لەو باوەڕەدان کە خەتەنەکردن پێویستی و ئەرکی ئاینییە. ئێلین گرونباوم باس لەوە دەکات کەسانێکی بەرژەوەندی خواس و بیرکۆڵ ھانی مانەوەی ئەو پرۆسەیە دەدەن بەبێ ئەوەی جیاوازی بکەن لە نێوان ئەو شتانەی ئەرکی ئاینین و ئەو شتانەی کە عورفی و داب و نەریتی کۆمەڵایەتین.

لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا پێش ئەوەی ئیسلام و پێش ئەوەی ئیسلام لەو وڵاتە بڵاوببێتەوە خەتەنەکردن بوونی نەبووە، سەرەتا لە باکووری ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا دا بڵاو بوویەوە کاتێک کە خەتەنەکردنیان بەستەوە بە ئیسلامەوە، و بەھۆی سەرنجخستنە سەر ئەوەی کە خەتەنەکردن یەکێکە لە ئەرکەکانی ئیسلام بەسەر ژنانەوە کە دەبێت جێبەجێی بکەن،[٨٨] لەبەر ئەوەی ھەندێک لە زانا موسوڵمانەکان دەیانگوت ئەمە ناچارییە، ھەرچەندە قورئان بە ھیچ شێوەیەک ئاماژە بە خەتەنەکردن ناکات، بەڵام لە ژمارەیەک فەرموودەی پێغەمبەردا باسی کراوە بەڵام نەیکردووەتە ناچاری بەسەر مێینەکاندا.[٨٨] لە ساڵی ٢٠٠٧ دا ئەنجومەنی باڵای توێژینەوەی ئیسلامی لە زانکۆی ئەزھەر لە قاھیرە بەیاننامەیەکی دەرکردووە و دەڵێت خەتەنەکردن بە وشێوەیە نەبووە کە ئێستا ھەیە؛ و خەتەنەکردن شتێکە ھیچ کاتێک نەسەپێندراوە بەسەر ژناندا ھەروەھا نەسەپێندراویشە بەسەر کەنیزە و خزمەتکارانیش [٩٠]

پەرتووکی پیرۆز باسی لە خەتەنەکردن نەکردوە، بەڵام زۆربەی کۆمەڵگە مەسیحییەکانی ئەفریقا بە تایبەتی بەبێ گوێدانە برگەکانی پەرتوکی پیرۆز ئەو کارە دەکەن، بەپێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی یونیسێف لە ساڵی ٢٠١٣دا، ٥٥٪ی ژنانی مەسیحی لە نایجیریا خەتەنەکراون، بە بەراورد بە تەنھا ٢٪ی ژنانی موسڵمانی نەیجیری. ھەروەھا لە ئایینی جوودا بێتی ئیسرائیلی ھابیشە خەتەنەکردنی نێر دەسەپێنێت و خەتەنەکردنی مێینە قەدەغە دەکات.[٧٢]

خەتەنەکردن لە ئایینەکاندا

دەستکاری

لە ئیسلامدا

دەستکاری
 
دانانی ناوی ئیبراھیمی پێغەمبەر کە ساڵی خەتەنەکردنی منداڵەکانیان عەرەب بەدوایدا بوو.

ھیچ کام لە فقییەکانی ئیسلامی نەیانگوتووە کە خەتەنەکردن حەرامە یان نا. شەرعییەتی ھەیە و بۆ ھەمووان لە حوکمدا ڕێگەپێدراوە، ئەوانەی لەسەر مەزھەبی شیعەن خەتەنەی کچەکانیان ناکەن بەڵام شوێنکەوتووانی مەزھەبی سوننە دەڵێن خەتەنەکردن یەکێک بووە لە سونەتەکانی پێغەمبەری ئیسلام. ھەرچەندە لە سنووری یاسایی ڕێککەوتوو تێپەڕدەبێت، ھەروەھا ئایینی ئیسلام قەدەغەی کردووە کە پلەی باوەرداری ژنی موسڵمان ببەسترێتەوە بە خەتەنەکردن یان سەپاندنی وەک ئەرکێکی ئایینی.[٩١] لەناو ئیسلامی سوننەدا حیزبییەکان ڕێزیان لە خەتەنەکردن گرتووە و مالیکییەکان کردویانەتە سونەت و شافیعییەکان وەک ئەرک تەماشایان کردووە بەڵام حەنبەلییەکان ڕێزیان لێگرتووە بەگشتی ھیچ قوتابخانە و ڕێچکەیەکی سوننەکان بە ئەرک نەیانبینیوە جگە لە شافیعییەکان.[٩٢]

سونییەکان دەڵێن: خەتەنەکردن بریتییە لە بڕینی پێستی زیادەی سەر کۆ ئەندامی زاوزێی نێر و مێ و لەسەر پیاوان ئەرکە و لەسەر ژنانیش سونەتە. موفتی ئەزھەر (ئیمام عەلی ئەلحەق) دەڵێت: خەتەنەکردنی کچان لە ئیسلام یەک جارەو شێوازی خۆی ھەیە کە نابێت زێدە ڕەوی تێدا بکرێت، بەڵکو دەبێت گرنگی بدرێت بەخەتەنەکردنیان بەو شێوەو وەسفەی کە پێغەمبەری خودا بۆ ئوم حەبیبەی کردووە و فێری کردووە. ئیبن باز دەڵێت: خەتەنەکردن کردارێکی تەواوکەری سروشتی مرۆڤە کە نێر و مێی دەبێت بۆیان بکرێت، بەڵام لە نێردا ناچارییە و لەمێدا سوننەتە و شەرەفمەندانەیە.[٩٣] ئەبوحەف سیراجودین ئەلحەمبەلی دەڵێت: «دامێنی ژنان، پێک ھاتووە لە سێ بەش: بەشی خوارەوەی کونێکە بۆ ئەوەی ئەندامی زاوزێی نێرینە بچێتە ناوی و بێتە دەرەوە، لە سەرووی ئەم کونە کونێکی تر ھەیە کە تێیدا میز دێتە دەرەوە لەسەرووی ئەم کونە پێست یان گۆشتێکی زیادە ھەیە کە پەیوەندی بە خەتەنەکردنەوە ھەیە، ئەم پارچە گۆشتە پێستاویە دەبردرێت بەمە دەوترێت خەتەنەکردن. شێخ عەلەم نەسار دەڵێت: «خەتەنەکردنی مێینە لە ئیسلامدا ڕێسا و ڕێوشوێنی تایبەتی خۆی ھەیە و سوننەتی پێغەمبەرە و فەرموودەی پێغەمبەرمان ھەیە لەسەری کە دەبێت پیاوان و ژنان بۆیان بکرێت بەڵام لە ژنان نابێت وەھا بکرێت کە بنبڕبکرێت بەلکو دەبێت حەزو ئارەزووی جنسی کەم بکرێتەوە بۆ ئاستی ناوەندی و ئەگەر لە کچێک ئەم پێستەی کەم بوو یان بچووک بوو ئەوە ھەر بۆی ناکرێت».[٩٤]

 
ئیمام و لێکۆلەری ئیسلامی ھاوچەرخ، محەممەد میتوەلی ئەلشەرەفی ڕایگەیاند، کە خەتەنەکردنی کچان سونەتێکە لە سونەتەکانی پێغەمبەری ئیسلام .

ھەروەھا شێخ ئەحمەد بن تەیمییە دەڵێت: «ژنەکەی خەتەنە کراوە و خەتەنەکردنەکەشی وەک برینی پۆپیتەی کەلەشێر وابووە». ئیبن قیام جەوزییە دەڵێت: «ھیچ ناکۆکییەک لەسەر زەرورەتی خەتەنەکردنی مێینە نییە و لە ئەرکی خۆیدا جیاوازە». شێخ عەتییە سەقر دەڵێت: «ھاوار بۆ بێتوانایی شەریعەتی خەتەنەکردنی مێینە کە پێچەوانەی شەریعەتی ئیسلامە، چونکە لە قورئان و سوننەت ھیچ دەقێکی ڕاشکاوانە نییە لەسەر کردن و نەکردنی».

 
ئیمام یوسف قەرەزاوی، بڕیاری دا کە خەتەنەکردنی مێینە بۆ ئەو کەسانە ڕێگەپێدراوە، کە دەیانەوێت بە چەند مەرجێک ی دیاریکراو ئەو کارە بکەن،[٩٥] بڕیاری دا کە خەتەنەکردنی فیرعەونییەکان لە مافەکانی بێبەش بکرێت و مەترسی تەندروستی لەسەر دروست بکرێت

ئوم عەتییە ئەلئەنسەرییە ڕایگەیاند کە جیاوازی نێوان خەتەنەکردنی شەرع و خەتەنەکردنی فیرعەونییەکان ئاشکرایە، بەڵام بە ئەنقەست سەرلێشێوان بۆ خانمان دروست دەکەن.[٩٦] کەمکردنەوەکە بۆ ژنێکە کە پێویستی بە خەتەنەکردن ھەیە شەرعییە و زانراوە کە دەبێت پزیشکێکی موسوڵمانی شارەزا ئەنجامی بدات، ئیمام یوسف ئەلقەرەزاوی دەڵێت: قەدەغەکردنی خەتەنەکردنی مێینە لە حاڵەتی تەجاویلی سوێند خواردندایە تا کۆتایی، واتا ڕیشەکردن و زیادەڕۆیی پارچەکان، کە بێ بەشکردنی ژنان لە چێژی شەرعی بەبێ پاساوی، کە ئەو شتەیە کە پێی دەڵێن «خەتەنەکردنی فیرعەونییەکان» یان بەردەوام بوون لەسەر ئەم خەتەنەیە جاھیلییە، پێویستە پزیشکانی شارەزا لەسەر شەریعەتی ئیسلامی ئەم کارە بکەن و ئەو ئامرازانەی کە بەکار دەھێنرێن دەبێت ئەستێور بکرێن، و گونجاو بێت بۆ پرۆسەکە، ھەروەھا ئەو شوێنەش گونجاو بێت کە ئەو کارەی لێ ئەنجام دەدرێت وەک نۆرینگە و نەخۆشخانە و بنکەی تەندروستی. دکتۆر ئەمەل ئەحمەد ئەلبەشیر ئەوەی خستەڕوو کە ھەنگاوی دروست لەخەتەنەکردنی ئەو کەسانەی کەپێویستیانەھیچ مەترسییەک دروست ناکات، ڕوونیشیکردەوە کەھەنگاوەکان دەست دەکەن بەئامادەکردنی منداڵەکە لەباری دەروونییەوەو ھەڵبژاردنی کاتی گونجاو بۆ منداڵەکەو دڵنیابوون لەوەی کە ھیچ حاڵەتی ھەوکردنی بۆماوەیی لەناو خێزانەکەیدا نییە،[٩٧] ھەروەھا ئەو گوتی: ئەو کەسانەی کە ھەڵدەستن بەم کارە دەبێت بە کەرەستەی ئەستێورکراو ئەم کارە ئەنجام بدەن بەبێ زیادە ڕەوی لە بڕین و بە پاککردنەوە و سڕینی بە ڤازلین و دانانی لۆکە و چاودێریکردنی خاوێنی برینەکە لە ڕۆژانی دوایدا کە دەبێت بە ئاو و سابوون و خوێ بشۆردرێن. دکتۆر محەممەد عەلی ئەلبار، وتی: پێی باشە شێوازی پزیشکیی/ئەتۆمی بەکاربھێنیت بۆ خەتەنەکردن.[٩٧]

لەناو جولەکە و فەلان

دەستکاری

خەتەنەکردنی مێینە بەپێی نەریتە کۆمەڵایەتییەکان لەناو مەسیحییەکانی قبتی لە میسڕ و سودان دا پڕاکتیزە دەکرێت. دوور لە بنەماکانی ئاینی مەسیحی وەک نەریتێکی باو کچەکانیان خەتەنە دەکەن ھەروەک چۆن موسڵمانان دوور لە بنەما ئاینییەکانی ئیسلام کچەکانیان خەتەنە دەکەن.[٩٨] ئەم پڕاکتیزەکردنەیان وەک ئەرک خستە سەر ژنان لەکاتی پێش ھاوسەرگیری و پاش ھاوسەرگیری، ھەرچەندە کڵێسای میسڕ ھەمیشە خەتەنەکردنی ڕەت کردووەتەوە و ڕایان گەیاندووە ئەمە پەیوەندی بە مەسیحییەتەوە نییە و لە کۆتایی سەدەی سێزدەھەمەوە ھاتووەتە ناویان. پرسیاری ئەوە لە قەشەی شاری قووس کرا کە ئایا خەتەنەکردنی کچان ڕێگەپێدراوە، وەڵامەکەی بەم شیوازە بووە: «ھیچ مۆڵەتێکیان نییە بۆ ئەو کارە، نە پێش ھاوسەرگیریان و نە دوای». ھەروەھا زانا مەسیحییەکان ئاماژەیان بەوەداوە کە کاتێک خودا پیاوی دروست کردووە، ھەموو شتێکی لە خۆیدا بەباشی دروست کردووە و ھەموو ئەندامێکی لەشی کار و ڕۆڵی خۆی ھەیە.[٨٨] ئەم خووە دروستبوونی چاکەی خودا دەشێوێنێت، ھەروەھا ئەندامی مێینەی ژنیش بەھەمان شێوە، کە خودا بۆی دروست کردووە. مەسیحییەت ڕێگا نادات بە خەتەنەکردن بۆیە پشتگیری لە شێواندنێکی بە ئەنقەستی جەستەی ژن ناکات، کە خودا ڕێزی لێ گرتووە و لە باشترین ڕۆژمێردا دروستی کردووە.[٩٩] کڵێسەی کاسۆلیکی قۆپتی ئاماژەی بەوەدا کە لە ئایینی مەسیحیدا خەتەنەکردن تاوانێکی گەورەیە. ھەروەھا کڵێسا لەم بارەیەوە دەڵێت ئەم خووە کچەکە لە لادانەشەرعییەکان ناپارێزێت، وەک ھەندێک وای بۆ دەچن پەیوەست بوون بە ڕەوشت شەریعەت لە دڵەوەیە و پاکی لە ناوەوە دەست پێ دەکات، ھەروەک مەسیح گوتی: «پیاوی چاک لە گەنجینەی چاکەی دڵەوە ڕاست و دروستی دەردەکات، پیاوی خراپیش لە دڵەوە خراپەکەی دەردەخات». دەربارەی جولەکەکانیش ئەوا ژنەکانیان خەتەنە ناکەن تاکە کەسی جولەکە کە ڕێگە بە خەتەنەکردن دەدات فلاشا ئەھباش-ی جولەکەیە.[١٠٠]

خەتەنەکردن بە درێژایی مێژوو

دەستکاری

میسڕی کۆن

دەستکاری

ڕەگ و ڕیشەی خەتەنەکردن تاوەکو ئێستا نەزانراوە بە تەواوی بەڵام یەکەم شارستانییەتی مرۆییی کە ئەم کارەی ئەنجام دابێت شارستانییەتی ئیریگاتی (نزیکی ٨٠٠ پ. ز - ٣٥٠ ز) بووە کە دەکاتە چەند سەدەیەک پێش لەدایکبوونی ئیسلام، ڕەنگە ئامانجیش لەم کردارە سەلماندنی باوکایەتی منداڵ و دڵنیابوونەوە بێت لە باوکایەتییان بۆ ڕێگەگرتن لە تێکەڵبوونی ڕەچەڵەک.[١٠١] بە گوێرەی مێژووناس ماری نایت، نەفرەتی ژمارە ١١١٧ (دەوروبەری ١٩٩١–١٧٨٦ پ. ز)) کە لەسەر ھیرۆگلیفیای میسری کۆن دۆزراوەتەوە، ڕەنگە مەبەستی بێت ئاماژە بە کچانی خەتەنە نەکراو بکات، ھەروەھا لە «خاڵە ئات» نزیکەوە دەنوسرێ:

ama
X1		 D53B1

دەقی ئەم نەفرەتە لەسەر کانیاوێک دۆزرایەوە کە سەر بە کەسێکە ناوی «سانت حەدجوتەپ» ە، لە ئێستادا لە مۆزەخانەی میسر لە قاھیرەدا پارێزراوە و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شانشینی میسری ناوەندی، بەڵام زانای ئەمریکی پۆل ئۆڕۆڕکێ دەڵێت مامی ناوبراو لە نووسراوەکە مەبەست لێی ئاماژەدانە بەو ژنەی کە مردووە و خەتەنە نەکراوە.[١٠٢]

خەتەنەکردنی کچێکی میسڕی بەناوی تاتریس لەیەکێک لە پاپیروسەکانی یۆنانی ساڵی ١٦٣ پ. ز دا ھاتووە کە لەمۆزەخانەی بەریتانیادا ھەڵگیراوە و وتراوە:پاش ماوەیەکی کورت، دایکی تاتەریس خەتەنەی کرد، کە لە کاتی خەتەنەکردنی کچەکەی نیگەران بوو، وەک نەریتێکی خەڵکی میسڕ. ئەو داوای لێکردم ١٣٠٠ دراخماکەی پێ بدەمەوە بۆ داپۆشینی کچەکە بۆ ئەوەی کە خەتەنەی بۆ نەکەم ئەگەر ھیچ کام لەو شتانەی کە ئاماژەت پێ کرد یان خەتەنەی تەتمیس مەکە لە مانگی (ئەمشیر) ەوە لە ١٨ [١٦٣ پ .ز] یەکسەر ٢٤٠٠ درەخما م پێ دەدەیت.[١٠٣] تاقیکردنەوەکان لەسەر ژنە مۆمیاکانی میسڕ، ھەبوونی شوێنەواری خەتەنەکردنی پشتڕاستکردەوە و ماری نایت ئاماژەی بە دەرەنجامی نەخۆشیناس «گێراڤێتۆن ئیلیۆت سمیس» کرد، دوای پشکنینی سەدان مۆمیای ژنان لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، کە پێدەچێت بە جۆری ٣ خەتەنە کراون،[١٠٤] چونکە لە کاتی مۆمیاکردنیاندا پێستی دوو لابییە گەورەکە بەرەو لای ئەنووسەکە توند کرابوو بۆ ئەوەی ڤوپەکە داپۆشێت، بەڵام ئەم بۆچوونە ڕەت کرایەوە چونکە دوو پارچە پێست یان گۆشت بە درێژایی کات شی دەبنەوە.[١٠٥]

جوگرافیناسی یۆنانی ئێسپانیۆن (٦٤ پ. ز) دەربارەی دیاردەی خەتەنەکردنی مێینە لە میسردا نووسیویەتی کاتێک لە ٢٥ پ. ز سەردانی میسری کردووە، وەک لەلایەن فەیلەسوف فیلۆن ئەسکەندەرییەوە ئاماژەی بۆ کراوە. ٢٠ پ. ز- ٥٠ ز)، گوتی: «کوڕە میسڕییەکان لەگەڵ کچانی گەنج دەست بە خۆشەویستی دەکەن ئەو کوڕ و کچە گەنجانە دەتوانن ھاوسەرگیری بکەن کە خەتەنەکراون و کوڕان تەنھا ئەو کچانە ھەڵدەبژێرن کە دووراونەتەوە.» ئەم خوویەش بە کورتی لە نووسەری دکتۆری یۆنانی گالین (١٢٩–٢٠٠ ز) دا باسی دەکرێت، کە لەوێ گوتراوە: کە لە چواردەیەمین ساڵی تەمەنیدا، کە کوڕەکە دەست بە دووگیانبوون دەکات، و لە کچەکەش دەست بە ھەڵوەشاندنەوەی خەتەنەکردن دەکات.[١٠٦]

لە کتێبی شازدەیەمی زانستنامەدا بە ناونیشانی: «شازدە کتێبی دەرمان»، دکتۆر ڕومی ئاتیوس ئەلئەمدی (لە ناوەڕاستی سەدەی پێنجەم و ناوەڕاستی سەدەی شەشەمی زایینی ژیاوە) ئاماژەی بە وردەکاری زیاتر کردووە سەبارەت بە خیانەتی پزیشکی، گوتی کاتێک میسڕییەکان پێیان وابوو ھەرکاتێک کچەکانیان ھەراش بووە و سینگ و مەمکیان دروست کردووە ئەوە کاتی ئەوە ھاتووە کە پێش ئەوەی بە شووی بدەن دەبێت بیبەستنەوە نەشتەرگەرییەکە بەو شێوەی خوارەوە دەکرێت: کچەکە لەسەر کورسییەک دابنیشێت و گەنجێکی بەھێز لە پشتییەوە توند بیگرێت؛ و یەکێکیش ھەردوو قاچەکانی لێک دەکاتەوە. دواتر خەتەنەچییەکە بە دەمکێکی درێژ و تیژ بە دەستی چەپ بۆی دەبڕێت دواتر گاڵتەی پێ دەکات و بە دەستی ڕاستی دەیبڕی. دواتر ئەو ناوچەی کە بردراوە بە بەکارھێنانی پەڕۆیەکی ئیسفەنجی شەراب یان ئاوی ساردی پێ دادەکرێت و دوای حەوت ڕۆژ بە گەڵای کەتانی سەرمێوی دادەپۆشرێت، لە ڕۆژی ھەشتەمدا بە پەڕەی گوڵ، تۆوی خورما، یان بە «پاودەری ویزی لە قوڕی برژاو یی دروستکراو» خاوێن دەکرێتەوە.

عەرەب پێش ئیسلام

دەستکاری

لە سەردەمی پێش ئیسلامەوە عەرەب خەتەنەیان ناسیوە، عەرەبەکانیش لە نەزانییان خەتەنەیان کردووە، لەدوای ساڵی ئیبراھیمی پێغەمبەرەوە کە ئیسماعیلی کوڕی و لە باوکانی عەرەب بەدواوە ھاتە ناو عەرەب، پێغەمبەر محەممەد فەرمووی: «اخْتُتِنَ إِبْرَاھِیمُ النَّبِیُّ (علییە الصلاة والسلام) وَھُوَ ابْنُ ثَمَانِینَ سَنَةٍ بِالْقَدُومِ» و واش پێشبینی دەکرێت کە ئەو نەریت و کەلتوورە لە لە میسرە فیرعەونییەکان گەیشتبێتە نیمچە دورگەی عەرەبی، دوای ئەوە لە ڕێگای عەرەبەکانەوە گوازرایەوە بۆ حەوزی نیل و ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا و کوردستان، دیارە ئەم کردارە ھەرچەندە پێش ئیسلام لای عەرەبەکان ناسراوە بەڵام دەگمەنیش بووە کە کچێک خەتەنە بکرێت. یەکێک لە بەناوبانگترینی ئەمانە «ئوم عەنمار» بووە، وەک لە سەحیحی بوخاری ھاتووە لە کوشتنی حەمزە کوڕی عەبدولموتەلەبدا. ئەمە بۆ عەرەب و پیاوێکی دەست و دەست شەرم بوو، بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە کە لە سەحیحی بوخاریدا دەوترا: خرج سباع فقال: «ھل من مُبارز؟» قال فخرج إلییە حمزة بن عبد المُطَّلب. فقال: «یا سباع با ابن أمَّ أنمار مُقطِّعة البُظور أتُحاد اللە ورسولە (صلی اللە علییە وسلم)؟»

ئەورووپا

دەستکاری
 
دکتۆر ئیسحاق بەیکەر براون، بە باشترین شێوە ناسراوە بە لابردنی نەخۆشە ژنەکانی ھەر کاتێک ھەلی بۆ ڕەخسابێت.

لە کاتی ڕێنەسانسدا، ئەورووپییەکان خەتەنەیان بەستەوە بە کۆیلایەتییەوە، دۆمینیکەنێری ئەرکجۆن سانتۆس نووسیویەتی کاتێک سەردانی سوڵتانی وۆرسینگی کرد لە قۆچەکانی ئەفریقا لە ساڵی ١٦٠٩ کە کۆمەڵێک کەس لە ناوخۆی وڵات لە دەرەوەی مەقادیشۆ ھەن کە «خوویەکیان ھەیە کە دامێنی کچەکانیان دەدورنەوە بە منداڵی بۆ ئەوەی ڕێگریان لێ بکەن لە تێکەڵ بوونیان لەگەڵ پیاوان کە ئەم کردارە نرخی ھەر یەکێکیان بەرز دەکاتەوە و زوتر بە شوو دەدرێن چونکە جێی ڕەزامەندی گەورەکانیانن».[١٠٧] ساڵی ١٧٩٩ گەڕیدەی ئینگلیزی ویلیام جۆرج براون نووسیویەتی کە میسڕییەکان خەتەنەکردن پڕاکتیزە دەکەن، لە وڵاتی میسریش سەرنۆدەکان بە خەتەنەکردنی فیرعەونییەکان خەتەنە کران بۆ ئەوەی بە زینا سکیان پڕ نەبێت. ئەم تێبینیانە وای لە ھەندێک لە زانستی ھاوچەرخی وەک جاری مەککی کردووە ئەم پڕاکتیزەیە بە «کۆیلەیەکی شەرمنانەی مێینە» ناو ببات کە بووەتە ھێمای شەرەف ".[١٠٨]

لە ماوەی سەدەی ١٩دا، پزیشکی ژنان لە ئەورووپا و ئەمریکا بۆ چارەسەری شێتی و بەرزی توانای سێکسی، کلیتۆرییان لابرد ساڵی ١٨١٣ پزیشکی بەریتانی ڕابێرت تۆماس پێشنیاری لابردنی (clitoral) ی کرد وەک ڕێگەچارەیەک بۆ نەھێشتنی داوێن پیسی.[١٠٩] یەکەم حاڵەتی ناسراو بە (clitoral resection) لە جیھانی ڕۆژاوادا لە گۆڤاری پزیشکیی سکاڵپێڵ لە ساڵی ١٨٢٥ دا ڕاگەیەندراوە، کە دەوترێت لە ساڵی ١٨٢٢ لە بەرلین لەلایەن نەشتەرگەر کارل فێردیناند ڤۆن گارڤا، کچە ھەرزەکارێکی تەمەن ١٥ ساڵانی خەتەنە کردووە، کە دەوترێت بە شێوەیەکی زۆر ھەستی سێکسی ھەبووە.[١١٠]

دکتۆری نەخۆشییەکانی ژنان ئیشاک بیکەر براونی ئینگلیزی کە ئەویش سەرۆکی کۆمەڵەی پزیشکی لەندەنە و یەکێکە لە دامەزرێنەرانی نەخۆشخانەی سانت ماری، لەو بڕوایەدا بوو کە خۆبەکەمگرتن یان «بێزارکردنی نائاسایی» ی کلیتۆریس بووە ھۆی بێزارکردنی دەماری پۆبیک، کە لە نۆرە بووە ھۆی ھەوکردنی ھەستریا، ھەڵگەڕانەوە، دەستگرتن، گێلایەتی، سیاسەتکردن و مردن.[١١١] بڕاون بۆیە ھەموو نەخۆشێک کە ھەر کاتێک توانیبێتی ڕووبەڕووی بوویەوە و لایبردووە، بەپێی تۆماری مردنەکەی کە لە گۆڤاری پزیشکی تایمز و گازێت لە ساڵی ١٨٧٣ بڵاوبووەتەوە براون لەنێوان ١٨٥٩ بۆ ١٨٦٦ چەندین سەکۆلەی مێینەی لابردوە، کاتێک بۆچوونەکانی خۆی لە کتێبەکەیدا بەناونیشانی «بیروڕاکانی ساڕێژکردنی چەند فۆڕمێکی تایبەت بەشێتی، بڵاوکردەوە، ئیپیلپسی، فەنتینگ، وتینگ و ھیستریا لە مێینەدا» لە ساڵی ١٨٦٦ دا،[١١٢] لەلایەن پزیشکانی لەندەنەوە ھێرشیان کرایە سەر و تۆمەتی بێ ڕەوشتیان خرایە پاڵ و دواتر لە کۆمەڵگەی منداڵبوون دەرکران.[١١٣]

ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا

دەستکاری

پزیشک و نەشتەرگەری ئەمریکیی جەیمس ماریۆن سیمس لە ساڵی ١٨٦٢ دا قیتکەی ژنێکی بڕیووە «لە دۆخی دەماریی و ھیستریک کە بە پێشنیاری بیکەر براون تووشی بووە» دواتر لە سەدەی نۆزدەیەمدا، نەشتەرگەری دیکەی ئەمریکی لە ئۆرلیانی نوێ، (ئەی جەی بلۆک، لەسەر دامێنی کچێکی بچکۆڵانە کە تەنیا دوو ساڵ بوو، ئەنجام داوە.[١١٤] بەپێی ئەو توێژینەوەیەی کە لە ساڵی ١٩٨٥ لە لێکۆڵینەوەی ئۆبێسترایکاڵ و گینەۆلۆجیدا بڵاوکراوەتەوە، لە ئەمریکا تا دەیەی ١٩٦٠ بۆ چارەسەری ھیستریا، شێتی ئێرۆتیک و لێبلێزیزم بەردەوام خەتەنە ھەبووە.[١١٥]

لە کوردستان

دەستکاری

کوردستان یەکێک لەو شوێنانەیە کە دیاردەی سەقەتکردنی ئەندامی زاوزێی ژن تێیدا باوە. بەپێی نووسراوەیەک کە ساڵی ٢٠٠٨ لە واشینگتن پۆستدا بڵاو بووەتەوە نزیکەی ٦٠٪ی ژنانی باشووری کوردستان خەتەنە کراون.[١٢] خەتەنەی ژنان لە زۆر شوێنی ڕۆژھەڵاتی کوردستانیشدا گوزارشت کراوە، ئەگەرچی لە سەدەی بیست و یەکدا لەنێوان ئەو بنەماڵانەدا کە باوک و دایکەکە خوێندەوارن کەم بووەتەوە.[١٣]

سەرچاوەکان

دەستکاری
  1. ^ WHO 2014.
  2. ^ UNICEF 2013, 5.
  3. ^ ئ ا ب UNICEF 2016.
  4. ^ UNICEF 2013, 50.
  5. ^ «تشويه الأعضاء التناسلية الأنثوية». www.who.int (بە عەرەبی). لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  6. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2015-03-29. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  7. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٢ی ئایاری ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ٢٢ی ئایاری ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  8. ^ ئ ا ب پ ت «UNICEF DATA – Child Statistics». UNICEF DATA (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  9. ^ «Female genital mutilation (FGM) frequently asked questions». www.unfpa.org (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  10. ^ ئ ا ب پ Abdulcadir، J. (2011-01-06). «Care of women with female genital mutilation/cutting». Swiss Medical Weekly (بە ئینگلیزی). 141 (0102). doi:10.4414/smw.2011.13137. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  11. ^ «Female genital mutilation». www.who.int (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  12. ^ ئ ا «Widespread Female Circumcision Highlights the Plight of Kurdish Women» (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). ISSN 0190-8286. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-04-04 ھێنراوە.
  13. ^ ئ ا Welle (www.dw.com)، Deutsche. «چگونگی و چرایی ختنە دختران در کردستان | DW | 17.10.2008». DW.COM (بە فارسی). لە ڕەسەنەکە لە ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-04-04 ھێنراوە.
  14. ^ «News». www.unfpa.org (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی شوباتی ٢٠١٢ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  15. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢١ی شوباتی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  16. ^ Kouba، Leonard J. (1985). «Female Circumcision in Africa: An Overview». African Studies Review. 28 (1): 95–110. doi:10.2307/524569. ISSN 0002-0206. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  17. ^ ئ ا ب «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٦ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  18. ^ Karanja، James (2009). The Missionary Movement in Colonial Kenya: The Foundation of Africa Inland Church (بە ئینگلیزی). Cuvillier Verlag. ISBN 978-3-86727-856-0. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  19. ^ Toubia، N. F. (2003). «Female genital mutilation: have we made progress?». International Journal of Gynecology & Obstetrics (بە ئینگلیزی). 82 (3): 251–261. doi:10.1016/S0020-7292(03)00229-7. ISSN 1879-3479.[بەستەری مردوو]
  20. ^ «Current opinion in obstetrics & gynecology: review articles: recommended reading ; bibliography of the world literature». Current opinion in obstetrics & gynecology: review articles: recommended reading ; bibliography of the world literature. (بە English). 1989. ISSN 1040-872X. OCLC 260206603. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  21. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  22. ^ https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/43839/9789241596442_eng.pdf;jsessionid=1C0C8D36D5F5B629D3019B3DD18D8148?sequence=1
  23. ^ Elmusharaf، Susan (2006-07-15). «Reliability of self reported form of female genital mutilation and WHO classification: cross sectional study». BMJ: British Medical Journal. 333 (7559): 124. doi:10.1136/bmj.38873.649074.55. ISSN 0959-8138. PMC 1502195. PMID 16803943. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  24. ^ ئ ا ب پ Yoder، P. Stanley (2013). «Estimates of Female Genital Mutilation/Cutting in 27 African Countries and Yemen». Studies in Family Planning (بە ئینگلیزی). 44 (2): 189–204. doi:10.1111/j.1728-4465.2013.00352.x. ISSN 1728-4465. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  25. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  26. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2011-06-01. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  27. ^ «female genital mutilation». web.archive.org. 2013-09-21. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  28. ^ ئ ا «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ٢١ی ئەیلوولی ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  29. ^ ئ ا Momoh، Comfort (2005). Female Genital Mutilation (بە ئینگلیزی). Radcliffe Publishing. ISBN 978-1-85775-693-7. لە ڕەسەنەکە لە ٣٠ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  30. ^ ئ ا ب پ ت ج Abusharaf، Rogaia Mustafa (2013-03-01). Female Circumcision: Multicultural Perspectives (بە ئینگلیزی). University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0102-4. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  31. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ٢٣ی ئەیلوولی ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  32. ^ Kelly، Elizabeth (2005-10-XX). «Female genital mutilation». Current Opinion in Obstetrics and Gynecology (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). 17 (5): 490–494. doi:10.1097/01.gco.0000183528.18728.57. ISSN 1040-872X. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  33. ^ Kelly، Elizabeth (2005-10-XX). «Female genital mutilation». Current Opinion in Obstetrics and Gynecology (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). 17 (5): 490–494. doi:10.1097/01.gco.0000183528.18728.57. ISSN 1040-872X. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  34. ^ ئ ا «Wiley Online Library». Wiley Online Library (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  35. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٤ی ئەیلوولی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  36. ^ African Sexualities.
  37. ^ Berg، Rigmor C. (2014-11-01). «Effects of female genital cutting on physical health outcomes: a systematic review and meta-analysis». BMJ Open (بە ئینگلیزی). 4 (11): e006316. doi:10.1136/bmjopen-2014-006316. ISSN 2044-6055. PMID 25416059. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  38. ^ «زیانەکانی خەتەنەکردنی کچان». xendan. 25/09/2017. لە ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. {{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی)
  39. ^ ئ ا ب Reisel، Dan (2015-01). «Long term health consequences of Female Genital Mutilation (FGM)». Maturitas. 80 (1): 48–51. doi:10.1016/j.maturitas.2014.10.009. ISSN 1873-4111. PMID 25466303. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  40. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  41. ^ Iavazzo، Christos (2013-06-01). «Female genital mutilation and infections: a systematic review of the clinical evidence». Archives of Gynecology and Obstetrics (بە ئینگلیزی). 287 (6): 1137–1149. doi:10.1007/s00404-012-2708-5. ISSN 1432-0711. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  42. ^ ئ ا European Menopause and Andropause Society (0000 u). «Maturitas: an international journal of midlife health and beyond: the official journal of the European Menopause and Andropause Society (EMAS)». Maturitas: an international journal of midlife health and beyond: the official journal of the European Menopause and Andropause Society (EMAS). (بە English). ISSN 1873-4111. OCLC 67282310. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  43. ^ Kelly، E. (2005). «Female genital mutilation». Current opinion in obstetrics & gynecology. doi:10.1097/01.GCO.0000183528.18728.57. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  44. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  45. ^ «Female genital mutilation: A tragedy for women's reproductive health». African Journal of Urology (بە ئینگلیزی). 19 (3): 130–133. 2013-09-01. doi:10.1016/j.afju.2013.03.002. ISSN 1110-5704. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی کانوونی دووەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  46. ^ Dermatologic clinics (بە English). Amsterdam: Elsevier. 2002. OCLC 723524035. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  47. ^ Rashid، Mumtaz (2007). «Obstetric management of women with female genital mutilation». The Obstetrician & Gynaecologist (بە ئینگلیزی). 9 (2): 95–101. doi:10.1576/toag.9.2.095.27310. ISSN 1744-4667. لە ڕەسەنەکە لە ٢٤ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ٢٤ی شوباتی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  48. ^ Rashid، M. (2007). «Obstetric management of women with female genital mutilation». doi:10.1576/toag.9.2.095.27310. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  49. ^ Kelly، Elizabeth (2005-10). «Female genital mutilation». Current Opinion in Obstetrics & Gynecology. 17 (5): 490–494. doi:10.1097/01.gco.0000183528.18728.57. ISSN 1040-872X. PMID 16141763. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  50. ^ «The lancet international edition». The lancet international edition. (بە English). 1823. ISSN 0140-6736. OCLC 900971638. لە ڕەسەنەکە لە ٢٢ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  51. ^ ئ ا «Female genital mutilation and obstetric outcome: WHO collaborative prospective study in six African countries». The Lancet (بە English). 367 (9525): 1835–1841. 2006-06-03. doi:10.1016/S0140-6736(06)68805-3. ISSN 0140-6736. PMID 16753486. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئازاری ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  52. ^ Berg، Rigmor C. (2013-10-01). «A Tradition in Transition: Factors Perpetuating and Hindering the Continuance of Female Genital Mutilation/Cutting (FGM/C) Summarized in a Systematic Review». Health Care for Women International. 34 (10): 837–859. doi:10.1080/07399332.2012.721417. ISSN 0739-9332. PMC 3783896. PMID 23489149. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: PMC format (بەستەر)
  53. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  54. ^ Berg، Rigmor C. (2013-10). «A Tradition in Transition: Factors Perpetuating and Hindering the Continuance of Female Genital Mutilation/Cutting (FGM/C) Summarized in a Systematic Review». Health Care for Women International. 34 (10): 837–895. doi:10.1080/07399332.2012.721417. ISSN 0739-9332. PMC 3783896. PMID 23489149. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  55. ^ ئ ا Yoder، P. Stanley (2013-06). «Estimates of female genital mutilation/cutting in 27 African countries and Yemen». Studies in Family Planning. 44 (2): 189–204. doi:10.1111/j.1728-4465.2013.00352.x. ISSN 0039-3665. PMID 23720002. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  56. ^ ئ ا «The DHS Program – Demographic and Health Survey (DHS)». www.dhsprogram.com. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  57. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  58. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٠ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  59. ^ ئ ا ب Okeke، TC (2012). «An Overview of Female Genital Mutilation in Nigeria». Annals of Medical and Health Sciences Research. 2 (1): 70–73. doi:10.4103/2141-9248.96942. ISSN 2141-9248. PMC 3507121. PMID 23209995. لە ڕەسەنەکە لە ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
  60. ^ ئ ا «UNICEF West and Central Africa» (PDF). www.unicef.org (بە ئینگلیزی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٠ی حوزەیرانی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  61. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ٨ی ئازاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  62. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  63. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2013-10-29. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  64. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  65. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٨ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  66. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  67. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  68. ^ Yasin، Berivan A (2013-09-08). «Female genital mutilation among Iraqi Kurdish women: a cross-sectional study from Erbil city». BMC Public Health. 13: 809. doi:10.1186/1471-2458-13-809. ISSN 1471-2458. PMC 3844478. PMID 24010850. لە ڕەسەنەکە لە ٩ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: unflagged free DOI (بەستەر)
  69. ^ Population Council (2004). «Studies in family planning». Studies in family planning. (بە English). ISSN 0039-3665. OCLC 847852424. لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
  70. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  71. ^ ئ ا «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  72. ^ ئ ا ب «Fresh progress toward the elimination of female genital mutilation and cutting in Egypt». UNICEF. لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە. ٢٩ی ئازاری ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  73. ^ WHO Guidelines on the Management of Health Complications from Female Genital Mutilation. WHO Guidelines Approved by the Guidelines Review Committee. Geneva: World Health Organization. 2016. ISBN 978-92-4-154964-6. PMID 27359024. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  74. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ٨ی ئازاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  75. ^ EL DAREER، ASMA (1983-06-01). «Attitudes of Sudanese People to the Practice of Female Circumcision». International Journal of Epidemiology. 12 (2): 138–144. doi:10.1093/ije/12.2.138. ISSN 0300-5771.
  76. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  77. ^ Abusharaf، Rogaia Mustafa (2013-03-01). Female Circumcision: Multicultural Perspectives (بە ئینگلیزی). University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0102-4. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  78. ^ Hayes، Rose Oldfield (1975). «female genital mutilation, fertility control, women's roles, and the patrilineage in modern Sudan: a functional analysis1». American Ethnologist (بە ئینگلیزی). 2 (4): 617–633. doi:10.1525/ae.1975.2.4.02a00030. ISSN 1548-1425. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  79. ^ Tamale، Sylvia (2011-06-23). African Sexualities: A Reader (بە ئینگلیزی). Fahamu/Pambazuka. ISBN 978-0-85749-016-2. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  80. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٦ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ٢٦ی نیسانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  81. ^ ئ ا Boddy، Janice (2007-07-22). Civilizing Women: British Crusades in Colonial Sudan (بە ئینگلیزی). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-12305-9. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  82. ^ Gruenbaum، Ellen (2005). «Socio‐cultural dynamics of female genital cutting: Research findings, gaps, and directions». Culture, health & sexuality. doi:10.1080/13691050500262953. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  83. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٧ی ئازاری ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  84. ^ Gruenbaum، Ellen (2005-09-01). «Socio‐cultural dynamics of female genital cutting: Research findings, gaps, and directions». Culture, Health & Sexuality. 7 (5): 429–441. doi:10.1080/13691050500262953. ISSN 1369-1058. PMID 16864214. لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  85. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2013-10-14. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  86. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٢ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  87. ^ «United Nations Official Document». www.un.org. لە ڕەسەنەکە لە ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  88. ^ ئ ا ب Mackie، Gerry (1996). «Ending Footbinding and Infibulation: A Convention Account». American Sociological Review. 61 (6): 999–1017. doi:10.2307/2096305. ISSN 0003-1224. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  89. ^ Maggie Michael, "Egypt Officials Ban Female Circumcision", Associated Press, 29 June 2007, p.  2. 20 September 2017[Date mismatch] لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
  90. ^ ماغی میخائیل، أسوشیتد پرس، ٢٠٠٧: «إنَّ السُلطات الدینیَّة العُلیا فی مصر أفتت بأنَّ الإسلام یقف ضدَّ خِتان الإناث. «إنَّھُ حرامٌ، حرامٌ، حرام،» کما قال الإمام الأکبر علی جُمُعة علی شبکة المحور التلفازیَّة الخاصَّة».[٨٩]
  91. ^ «الختان … الفوائد … مقالات … دراسات شرعية وطبية». majles.alukah.net. لە ڕەسەنەکە لە ٨ی نیسانی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  92. ^ «ختان البنات وإنكار بعض الأطباء له - islamqa.info». web.archive.org. 2017-11-09. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  93. ^ «ما حكم ختان البنات؟ - دار الإفتاء المصرية». ar.islamway.net (بە عەرەبی). لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی ئایاری ٢٠١٤ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  94. ^ «ختان الإناث - الموقع الرسمي لمسجد التوحيد ببلبيس | جماعة أنصار السنة المحمدية». web.archive.org. 2017-12-19. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  95. ^ «Wayback Machine». web.archive.org. 2015-07-11. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  96. ^ «صحيفة 26سبتمبر- فتوى الشيخ القرضاوي في حكم ختان الاناث». web.archive.org. 2016-09-16. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  97. ^ ئ ا «منظمة أم عطية الانصارية ختان الانثى بين الطب والإسلام». web.archive.org. 2014-05-31. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  98. ^ «رأي المسيحية في الختان». yomgedid.kenanaonline.com. لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە. {{cite web}}: پارامەتری نەناسراوی |بەستەری شکاو= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  99. ^ «جريمة ختان الأناث من وجهة نظر مسيحية للأب الدكتور يوأنس لحظي جيد – كنيسة الاسكندرية للاقباط الكاثوليك بمصر» (بە عەرەبی). لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  100. ^ Why Aren’t Jewish Women Circumcised?.
  101. ^ Knight، Mary (2001). «Curing Cut or Ritual Mutilation?: Some Remarks on the Practice of Female and Male Circumcision in Graeco-Roman Egypt». Isis. 92 (2): 317–338. ISSN 0021-1753. لە ڕەسەنەکە لە ٢ی ئایاری ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  102. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٦ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ٢٦ی نیسانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  103. ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. 2013-10-29. لە 2021-05-13 ھێنراوە.
  104. ^ Seligmann، C. G. (1913). «Some Aspects of the Hamitic Problem in the Anglo-Egyptian Sudan». The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 43: 593–705. doi:10.2307/2843546. ISSN 0307-3114. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  105. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢ی ئایاری ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ٢ی ئایاری ٢٠١٩ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  106. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  107. ^ Allen، Peter L. (2000-06). The Wages of Sin: Sex and Disease, Past and Present (بە ئینگلیزی). University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-01460-9. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  108. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٦ی نیسانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە. ٢٦ی نیسانی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  109. ^ Elchalal، Uriel (1997-10-XX). «Ritualistic Female Genital Mutilation: Current Status and Future Outlook». Obstetrical & Gynecological Survey (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). 52 (10): 643–651. ISSN 0029-7828. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |date= (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  110. ^ Rodriguez، Sarah W. (2008-07-01). «Rethinking the History of Female Circumcision and Clitoridectomy: American Medicine and Female Sexuality in the Late Nineteenth Century». Journal of the History of Medicine and Allied Sciences. 63 (3): 323–347. doi:10.1093/jhmas/jrm044. ISSN 0022-5045.
  111. ^ Shorter، Edward (2008-06-30). From Paralysis to Fatigue: A History of Psychosomatic Illness in the Modern Era (بە ئینگلیزی). Simon and Schuster. ISBN 978-1-4391-0564-1. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
  112. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ١٨ی ئازاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  113. ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو» (PDF). لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٦ی نیسانی ٢٠٢١ ھێنراوە.
  114. ^ «Error». journals.lww.com. لە ڕەسەنەکە لە ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە 2021-05-13 ھێنراوە. ١٣ی ئایاری ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
  115. ^ Hoberman، J. (2005-02-21). Testosterone Dreams: Rejuvenation, Aphrodisia, Doping (بە ئینگلیزی). University of California Press. ISBN 978-0-520-22151-2. لە ڕەسەنەکە لە ٦ی حوزەیرانی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |ڕێکەوتی بەدەستھێنان= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)

بەستەرە دەرەکییەکان

دەستکاری



وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=خەتەنەکردنی_کچان&oldid=1099617»