کۆتدیڤوار

کۆماری کۆتدیڤوار
کۆماری کۆتدیڤوار République de Côte d'Ivoire (فەڕەنسی)
	دروشم: ‘Union – Discipline – Travail’ (فەڕەنسی); 'یەکبوون – پەروەردە – کار'
	سروود: L'Abidjanaise; (بە ئینگلیزی: "Song of Abidjan");
پایتەخت	یامۆسۆکرۆ (سیاسی); ئەبیدجان (ئابوری)
گەورەترین شار	ئەبیدجان
زمانە فەرمییەکان	فەڕەنسی
زمانە ڕەسەنەکان	بێتێ; دیولا; باوۆلی; ئابرۆن; ئاگنی; سەناری سینوفۆ; ھیتر;
گرووپە ڕەگەزییەکان (٢٠١٨)	٤١٫١٪ ئاکان; ٢٧٫٥٪ دیولا، مانینکا; ١٧٫٦٪ ڤۆلتایقۆ / گوور; ١١٫٠٪ کرو; ٢٫٨٪ ھیترa;
ناوی هاووڵاتی	ئیڤۆرییەکان;
دەوڵەت	Unitary presidential republic
یاسادانەر	پەرلەمانی کۆتدیڤوار
مێژوو
ڕووبەر
ژمارەی دانیشتوان
GDP (PPP)	بەراوردی ٢٠٢٠
GDP (nominal)	بەراوردی ٢٠٢٠
Gini (٢٠١٥)	٤١.٥
HDI (2019)	٠.٥٣٨ (١٦٢nd)
دراو	فرانکی ڕۆژاوای ئەفریقی (XOF)
ناوچەی کاتی	GMT (UTC )
شێوازەکانی ڕێکەوتنووسین	dd/mm/yyyy
لای لێخوڕین	ڕاست
کۆدی ISO 3166	CI
پاوانی ئینتەرنێت	.ci
کۆدی تەلەفۆن	+225

پۆتانەکان: 8°N 5°W / 8°N 5°W / 8; -5

کۆتدیڤوار (بە عەرەبی: ساحل العاج) (بە فەڕەنسی: Côte d'Ivoire) ووڵاتی کەناری عاج یان دانە فیل بە کوردی، وڵاتێکە دەکەوێتە ڕۆژاوای ئەفریقاوە و لەسەر کەنارەکانی زەریای ئەتڵەسی نێوان ھەردوو بازنەی پانی (٧، ٤ – ١، ١١) ی باکوری ھێڵی یەکسان و ھەردوو ھێڵی درێژی (١، ٣ – ٩، ٨) ی خۆرئاوای گرنج. وە لە ڕۆژھەڵاتەوە غانا و لە ڕۆژئاواوە غینیا و لیبریا دەبینین و لە باکورەوە مالی و بۆرکینا فاسۆیە و لە باشورەوە ئەکەوێتە سەر خەلیجی غینیاو زەریای ئەتڵەسی.

پایتەختی سیاسی شاری یامۆسۆکرۆیە بەڵام گەورەترین شار و پایتەختی ئابوری شاری ئەبیدجانە لە باشورەوە و نزیک کەنارەکان و شارە گرنگەکانی بریتین لە جاجنۆ و بواکیە، وە زمانی فەرمیش زمانی فەڕەنسییەو وە ناونانیشی دەگەڕێتەوە بۆ بازرگانە فەڕەنسییەکان کە لەو کاتەدا بازرگانیان بە دان یاخود شاخی فیلەوە کردوە لە وڵاتەکەدا.

کۆتدیڤوار ئەندامی یەکێتی ئەفریقایە و ڕوبەری وڵاتەکەی بە پێی سەرچاوەی (ئیسکلۆپیدیای جوگرافیای ولاتانی جیھان) نزیکەی (٤٥٠، ١٢) میل چوارگۆشەیەوکە دەکاتە (٦٦٢، ٢٢٢) کیلۆمەتر چوارگۆشە.

بەڵام بە پێی سایتی ویکیپیدیا ڕوبەرەکەی بریتییە لە (٤٦٢، ٣٢٢) کم چوارگۆشەیە.

وە ژمارەی دانیشتوانی بە پێی ئاماری ساڵی ٢٠٢٠ دەگاتە (٢٦،٣٧٨،٢٧٤) کەس.

کۆتدیڤوار لەگەڵ وڵاتانی دراوسێی لە ڕۆژئاوای ئەفریقا پەیوەندی سیاسی و ئابوریان ھەیەو ھەروەھا لەگەڵ ڕۆژئاوادا پەیوەندی بەھیزی ھەیە بەتایبەتی لەگەڵ فەڕەنسادا.

کۆتدیڤوار لە ١٩ یەکەی ئیداری پێکھاتوە و دراوەکەی بریتییە لە فرانکی ئەفریقی و کۆی دەرئەنجامی ناوخۆیی ٠٠٠، ٠٠٠، ١٨١، ٣٢ میلیارد دۆلارە.

وە داھاتی تاکەکەس لە کۆی دەرئەنجامی ناوخۆیی ٥٢٦، ١ دۆلارە.

داھاتی بەرگری %١٠، ٤ لە کۆی دەرئەنجامی ناوخۆیی پێکدەھێنێت و سوپاکەی ٩٠٠٠٠ کەسە.

٢- کەش و ھەوا:

کۆتدیڤوار کەش و ھەوایەکی تا ڕادەیەک کەشوھەوایەکی ھێڵی یەکسانی ھەیە (استیوائی) وە گەرمتر و شێدارترە، وە دوو وەرزی باران بارین بەخۆیەوە دەبینێت لە باشوردا کە وەرزێکی وشک لە یەکتریان جیا دەکاتەوە، وە ناوچەکانی باکوری باران و شێی کەمترە لە چاو باشوردا.

ئابوری کۆتدیڤوار

زۆربەی دانیشتوانی کۆتدیڤوار پشت دەبەستن بە کشتوکاڵ و %٥، ٨ لە خاکی وڵتەکەی، و لە ڕێگەی بەرھەم ھێنانی کاکاو و قاوەوە وە نزیکەی چارەکێکی دانیشتوانی وڵات لە ژێر ھێڵی ھەژارییەوەن و داھاتی ڕۆژانەیان ٢٥، ١ دۆلارە لە ڕۆژێکدا. وە وڵات دابەشکراوە بەسەر دوو ناوچەدا ناوچەکانی باکوری بەروبومە خۆراکییەکان بەرھەم دەھێنن وەک گەنم و جۆو برنج و گەنمە شامی و مۆز وە ناوچەکانی باشور لاستیک و کاکاو و ماست بەرھەم دەھێنن. کۆتدیڤوار پلەی سێھەمی ھەیە لە بەرھەمھێنانی ماستدا وە پلەی پێنجەمی ھەیە لە بەرھەم ھێنانی مۆز ئەناناس و مۆزدا، وە ھەروەھا لۆکە و پەتاتە و میوەھات و چەوەندەری شەکریش بەرھەم دەھێنێت، وە ھەروەھا تەختە بەشێکی گەورەی داھاتی ئەو وڵاتە پێک دەھێنێت، وە ھەروەھا ئاسن و ئاڵتون و ئەڵماس لە کانەکانی کۆتدیڤواردا دەردەھێنرێت.

سامانی ئاژەڵ

مەڕ ٤٠٠، ١ ملیۆن سەر بزن ٠٣٥، ١ ملیۆن سەر مانگا ٤٥٠، ١ ملیۆن سەر بەراز ٢٧٥٠٠٠ ھەزار سەر پەلەوەر ٣٥ ملیۆن سەر.

پیشەسازی

پیشەسازی گالیسکە و ڕستنو چنین و ئامادەکردنی خۆراک، بەرھەمی دار. کارەبا: ١٥٠، ٢ میلیارد کیلۆ وایت.

سامانی سروشتی

نەوت و ئەڵماس و موگناتیس و کبریت و نوحاس و ئاسن و کیمیا، ئاسن و ئاڵتون و ئەڵماس لە کانەکانی کۆتدیڤواردا دەردەھێنرێت.

بازرگانی

داھاتی دەروەی: سوتەمەنی و کەلو پەلی بەکارھێنان و کەلو پەلی سەرمایەداری و پێداویستی خۆراک. دەرچوەکانی: نەوت و مۆز و ئەناناس و ڕۆنی دارە بەردارەکانی و کاکا و وقاوەو داریی کەمەرەیی. ھاوبەشەکانی لە بازرگانیدا: ژاپۆن، چین، ھۆڵەندا، نەیجیریا، بەلجیکا، ئەڵمانیا، فەڕەنسا.

ھەڵبژاردنی ٢٠١٠


ئالاسانێ ئۆوتارا سەرۆک لە ساڵی ٢٠١٠ ـەوە	دانیال کابلان دونکان سەرۆک وەزیران لە ساڵی ٢٠١٢ بۆ ٢٠١٧

لە ساڵی ١٨٤٣ کۆتدیڤوار لەلایەن فەڕەنساوە داگیر دەکرێت و ھەتا ٧ـی ئابی ساڵی ١٩٦٠ جارێکی تر سەربەخۆیی بەدەست دێنێتەوە و لەو ساڵەوە تاکو ١٩٩٣ فلیکس ھوفوییە بوانییە حوکمڕانی کردوە.

وە لە کۆتایی حوکمی بوانییەدا دوجار وڵات کودەتای سەربازی بە خۆیەوە بینیوە لە ساڵانی (١٩٩٩–٢٠٠٠)دا، بەڵام لە دوای ھەڵبژاردنەکانەوە حکومەت توانی بگاتە ڕێکەوتنێکی سیاسی لەگەڵ یاخی بوەکاندا.

وە لە ئێستادا سیستەمی حکومەتی کۆماری پەیڕەو دەکرێت و سەرۆکی وڵات ئالاسانێ ئۆوتارا و سەرۆک وەزیرانیش پاتریک ئاچییە.

زمان

بەپێی خەمڵاندنەکان نزیکەی ٧٨ زمان لە کۆتدیڤوار قسەی پێدەکری،^[٤] فەڕەنسی زمانی فەڕمییە و لە قوتابخانەکاندا دەخوێنرێت لەژێر ناوی لینگوا فرانکا لە تەواوی ووڵاتدا و لێکدراوێکی زمانی فەڕەنسیش بوونی ھەیە بەناوی نوۆچی، کە لەم ساڵانەی دواییدا لە ئەبیدجان دەرکەوت و بڵاوبووەوە لە نێوان جیلی گەنجاندا، وە یەکێک لە باوترین زمانە ڕەسەنەکان بریتییە لە دیولا، کە وەک زمانێکی بازرگانییە لە زۆربەی وڵاتدا و ھەروەھا بە گشتی لەلایەن دانیشتوانی موسڵمانەوە قسەی پێدەکرێت.

ئاییین

ئایینەکانی کۆتدیڤوار (٢٠٢٠ خەمڵێنراوی)^[٥] ██ کریستیان (44.0%)██ ئیسلام (37.2%)██ ئانیمیسم (10.5%)██ بێ باوەڕ (8.1%)██ ئایینەکانی تر (0.2%)

کۆتدیڤوار ووڵاتێکە کە چەندین ئایینی ھەمەجۆری لەخۆ گرتووە و زۆرینەی دانیشتوانەکەی کریستیانن (لە مەزھەبی کاسۆلیکی و پڕۆستێتانت) بە ڕێژەی ٪٤٤ بەپێی سەرژمێرییەکانی ساڵی ٢٠٢٠، لەھەمان کاتیشدا ژمارەیەکی زۆر لە پەیڕەوانی ئاینی ئیسلام (زۆرینە سوننە) بەڕێژەی ٪٣٧.٢ دانیشتووان، وە ڕێژەی ٨.١٪ ـی ئیڤۆرییەکان بە بێ باوەڕ خۆیان ھەژمارکردووە، و ڕێژەی ٪١٠.٥ شوێنکەوتەی چەند ئاینێکی جۆراوجۆری ناوخۆی ووڵاتن.

لە یامۆسۆکرۆی پایتەختی کۆتدیڤوار گەورەترین کەنیسەی جیھانی لێیە بەناوی Basilica of Our Lady of Peace of Yamoussoukro و مزگەوتی ناوەند لە شاری مارکۆری.

Basilica of our Lady of Peace in Yamoussoukro; one of the largest Christian places of worship in the world.

Basilica of our Lady of Peace in Yamoussoukro; one of the largest Christian places of worship in the world.
مزگەوتی ناوەند لە مارکۆری.

ئەمانەش ببینە

تێبینییەکان

سەرچاوەکان

^ «Côte d'Ivoire». The World Factbook. CIA Directorate of Intelligence. ٢٤ی تەممووزی ٢٠٠٨. لە ٨ی ئابی ٢٠٠٨ ھێنراوە.
^ «Population by Country (2020)». Worldometer.
^ ^ئ ^ا ^ب ^پ «Report for Selected Countries and Subjects: October 2020 - Côte d'Ivoire». imf.org. IMF. لە ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
^ Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. (Page on "Languages of Côte d’Ivoire." This page indicates that one of the 79 no longer has any speakers.)
^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی <ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەری globalrf نەدراوە

تێبینییەکان

Encyclopedia of Africa. Vol. 1. Oxford University Press. 2010. ISBN 978-0195337709 – via Google Books.
Baten، Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. ISBN 9781107507180.
Côte d'Ivoire. Petit futé Country Guides (بە فەرەنسی). Petit Futé. 2008. ISBN 9782746924086.
Blanchard، Pierre (1818). Le Voyageur de la jeunesse dans les quatre parties du monde (بە فەرەنسی) (5th ed.). Paris: Le Prieur.
«Ivory Coast». Encyclopædia Britannica. Vol. 15 (11th ed.). 1911.
David، Philippe (2000). La Côte d'Ivoire (بە فەرەنسی) (KARTHALA Editions, 2009 ed.). Paris: Méridiens. ISBN 9782811101961.
Duckett، William (1853). «Côte Des Dents». Dictionnaire de la conversation et de la lecture inventaire raisonné des notions générales les plus indispensables à tous (بە فەرەنسی). Vol. 6 (2nd ed.). Paris: Michel Lévy frères.
«West Africa». UNESCO Science Report: towards 2030 (PDF). Paris: UNESCO. 2015. ISBN 978-92-3-100129-1. لە 30 June 2017 لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە 24 August 2017 ھێنراوە. {{cite encyclopedia}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |archive-date= (یارمەتی)
Homans، Isaac Smith (1858). «Africa». A cyclopedia of commerce and commercial navigation. Vol. 1. New York: Harper & brothers.
Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 December 2020. ISBN 978-92-1-126442-5. لە 16 December 2020 ھێنراوە. {{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە: |access-date= و |date= (یارمەتی)
International Institute for Strategic Studies (2012). Military Balance 2012 (بە English). Routledge. ISBN 978-0-429-33356-9. OCLC 1147908458.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر)
Jessup، John E. (1998)، An Encyclopedic Dictionary of Conflict and Conflict Resolution, 1945–1996، Westport, Connecticut: Greenwood Publishing Group، ISBN 978-0-313-28112-9، OCLC 37742322
Kipré، Pierre (1992)، Histoire de la Côte d'Ivoire (بە فەرەنسی)، Abidjan: Editions AMI، OCLC 33233462
«Côte d'Ivoire». A Political Chronology of Africa. Political Chronologies of the World. Vol. 4. Taylor & Francis. 2001. ISBN 9781857431162.
Lipski، John M. (2005). A History of Afro-Hispanic Language: Five Centuries, Five Continents. Cambridge University Press. ISBN 9780521822657.
McGovern، Mike (2011). Making War in Côte d'Ivoire. University of Chicago Press. ISBN 978-0226514604.
Ministry of Economy and Finances of the Republic of Côte d'Ivoire (2007)، La Côte d'Ivoire en chiffres (بە فەرەنسی)، Abidjan: Dialogue Production، OCLC 173763995
Mortimer، Edward (1969). France and the Africans 1944–1960 – A Political History. London: Faber & Faber. ISBN 0-571-08251-3. OCLC 31730.
Plée، Victorine François (1868). «Côte des Dents où d'Ivoire». Peinture géographique du monde moderne: suivant l'ordre dans lequel il a été reconnu et decouvert (بە فەرەنسی). Paris: Pigoreau.
Rougerie، Gabriel (1978)، L'Encyclopédie générale de la Côte d'Ivoire (بە فەرەنسی)، Abidjan: Nouvelles publishers africaines، ISBN 978-2-7236-0542-7، OCLC 5727980
Thornton، John K. (1996). «The African background to American colonization». The Cambridge Economic History of the United States. Vol. 1. Cambridge University Press. ISBN 9780521394420.
Vaissète، Jean Joseph (1755). Géographie historique, ecclesiastique et civile (بە فەرەنسی). Vol. 11. Paris: chez Desaint & Saillant, J.-T. Herissant, J. Barois.
Walckenaer، Charles-Athanase (1827). Histoire générale des voyages ou Nouvelle collection des relations de voyages par mer et par terre (بە فەرەنسی). Vol. 8. Paris: Lefèvre.
Warner، Rachel (1988). «Historical Setting». لە Handloff، Robert Earl (ed.). Cote d'Ivoire: a country study. Washington, D.C.: Federal Research Division, Library of Congress. OCLC 44238009. ئەم وتارە دەقەکانی لەم سەرچاوەیە ھێناوە، کە لە پاوانی گشتییە.{{cite encyclopedia}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: postscript (بەستەر)