قەرەزیائەددین

قەرەزیائەددین یا چاڤشارە، (بە ئینگلیزی Qarah Zia od Din، بە ئازەری Qaraziyaəddin، بە فارسی قرەضیاءالدین)، یەکێکە لە شارۆچکەکانی پارێزگای ورمێ لە ئێرانە. شارۆچکەی قەرەزیائەددین ناوەندی شارستانی چایپارەیە کە لە باکووری ڕۆژاوای ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ئێراندا ھەڵکەوتووە. ژمارەی دانیشتووانی ئەم شارۆچکەیە لە ساڵی ٢٠١٦دا بەرامبەر لەگەڵ ٢٦،٧٦٧و٣ ھەزار و ٦٦٦ کەسیان نێر و ١٣ ھەزار و ١٠١ کەسیان مێ بوون؛ ھەروەھا ژمارەی خێزانەکانی ئەم شارۆچکەیە ٧٨١٩ خێزان بووە. (١٩٨کم) لە شاری ورمێوە دوورە، ھەروەھا (٥٧کم) لە شارۆچکەی خۆییەوە دوورە.

قەرەزیائەددین چاڤشارە
شارۆچکە
قرەضیاءالدین - Qaraziyaəddin - Qarah Zia od Din
دیمەنێک لە شارۆچکەی قەرەزیائەددین
وڵات	ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان
پارێزگا	ورمێ
شارستان	چایپارە
ناوچە	ناوچەی ناوەندی
بەرزایی	١١٤٨ مەتر (٣٬٧٦٦ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٦)
• سەرجەم	٢٦،٧٦٧
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (کرمانجی و ئازەری
• ئایین	ئیسلام(سوننە و شیعە)
کۆدی تەلەفۆن	٠٤٤
وێبگە	قەرەزیائەددین

بەشەکانی ئەمڕۆی قەرەزیائەددین تێکەڵەیەکن لە گوندەکانی میرزا کەندی و ئاوک و ھاچا کە لە ئێستادا بە زەویەکانی ئاوک بە ئاوک یەئلێری و کێڵگەکانی ھاچا بێ ھاچای یەئلێری ناسراون.

ناو

• چایپارە: ئەم بۆچوونە ھەیە دەربارەی چایپارە: ھەندێک کەس لەو باوەڕەدان کە چای پەڕە ڕاستە و ھۆکارەکەشی ئەوەیە کە ڕووباری (ئاغ چای) ئەم بەشە بە ئاراستەی جوڵەی لە ڕۆژئاوا بۆ ڕۆژھەڵات دابەش دەکات بۆ دوو بەش یان بەشێکی یەکسان. ناوی چایپارە لە وشەی "چای" لە زمانی ئازەربایجانی دروست بووە کە بە واتای ڕووبار و "پارە" لە زمانی کوردی بە واتای پارچە و بەش، یان "بەنرخ" لە زمانی ئازەربایجانی دێت. ھەروەھا ھەندێک کەس بەم بۆچوونەیان ھەیە کە ئەم ناونانە لەبەر ئەوە کراوە کە بەشێکی گەورەی کشتوکاڵی شارستانەکە پشت بە ڕووباری (ئاغچایە دەبەستێت، و چای بە ئازەری بە واتای ڕووبار و پارە بە ئازەری بە واتای بەنرخ دێت، ھەروەھا مانای ناوەکەی ڕووباری بەنرخ.

• قەرەزیائەدین: لە نێو خەڵکی ناوچەکەدا، بە قەرە زیادین(qərəziyadin) دەخوێندرێتەوە. ئەم ناوە لە دوو بەشی جیا پێکھاتووە: بەشێکیان "قەرە" یان "قەرا" و ناوی "زیائەدین" بەشی دووەم بووە. قەرە یان قەرا لە زۆرێک لە بەکارھێنانەکانی ناوچەکانی تری تورک بە واتای گەورە و شکۆدار، بۆ نموونە قەرە داغ = شاخی گەورە و شکۆدار یان قەرە باغ = باخچەی گەورە و شکۆدار قەرە چای و قەرە ئاغاج و... پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە لە ناوچەکەدا گوند بە ھەمان ناو ھەیە، بۆ نموونە گوندی قەرە ئاغاج.

گوندە کۆنەکانی ئەم شارستانە بریتین لە: چۆرس، خەنگە، قەرە ئاغاج، حاجیلار، باستەم، پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە لە زۆر حاڵەتدا گوندی خەنگە (شوێنی ژیانی ئەحمەدی خان) بە ھەڵە ناودەبرێت خانقە (شوێنی کۆبوونەوەی شوێنکەوتوانی ئەھلی حەق یان عەلەوی). (ماڵی فرەیی دەروێش)یش بەکارھاتووە، ئەم ھەرێمە بەتەواوی لەگەڵ ئەم مانایەدا ململانێیە و یارسان و عەلیوڵا و گۆران و ھتد، دەبێت وەھا بوو بێت پێشتر جێگەی ئەم ئایینانە بووبێت و ئایینیان گۆڕی بێت یان داگیرکرابێت.

شوێنەوارە مێژووییەکانی ناوچەی چایپارە

حەمامی قەرەزیائەددین

• قەڵای ئورارتووی گوندەکانی باستەم: ئەو قەڵایەی باسکراوە سەر بە شارستانیەتی ئورارتووی سەدەی ھەشتەم (پ.ز)ە کە دەکەوێتە ڕۆژئاوای شارۆچکەی قەرەزیائەدین، بە دووری ٧ کم لە شارۆچکەی قەرەزیائەدین. بەپێی ئەو نووسراوەی کە درێژییەکەی ٧٢ سم و پانییەکەی ١٦ سم لە سەرووی دەرگای دەرچوونی قەڵای باستەمەوەیە، دروستکردنی قەڵای ناوبراو بەم شێوەیە وەسف کراوە:

ڕۆسا کوڕی ئەرگەشتی ئەم پەرستگایەی بۆ نەمری خودا دروست کردووە بە ھێزی خودا. ڕۆسا کوڕی ئارگێشتی قسە دەکات: ئەم زەوییە چۆڵ بوو و لێرە ھیچ شتێک دروست نەکرابوو و وەک خودا فەرمانی پێکردم لێرە بینایەکم دروست کرد و ناوم لێنا شاری ڕۆسا. ڕۆسا کوڕی ئەرگەشتی دەڵێت ھەرکەسێک ئەم نووسراوە تێکبدات و زیانی پێ بگەیەنێت یان بیشکێنێت، خوای خالیدی بە خودای ھەوا و خودای خۆر و خوداوەندەکانی تر دەیخاتە خوارەوە و ناتوانێت ناوی خۆی لە ژێر خۆردا ببینێت. من کوڕی ئەرگەشتیم، پادشای بەھێزم، پاشای وڵاتانم، ئاغای شاری تۆشیام.

ھەرچەندە لە ناوچەکەدا نووسراوی دیکەی بەردینی شارستانیەتی ئورارتوو دۆزراوەتەوە، بەڵام لە دەقی ئەو نووسراوە بەردییەی ناوبراوەوە دەردەکەوێت کە سەرۆکەکانی ئەرگەشتی قەڵای باستەمیان وەک پەرستگایەک بۆ خالیدی دروست کردووە، کە ناوی ڕەسەنی ڕۆزەھالنی بووە. بەڵام لەوەتەی بناغەی ئەم شارە لەلایەن ڕۆسا کوڕی ئارگێشتی دانراوە، لە سەرچاوە ئەرمەنییەکانەوە، ئەم قەڵایە بە شاری ڕۆسا ناسراوە، کە پرۆفیسۆر ھینتز بەپێی ئەم زانیاریانە بە شارەکەی وتووە ڕۆسا.

جگە لەوانەی سەرەوە، لە قەڵای باستامدا کارگەلێکی پەیوەندیدار بە ئەرمەنییەکانەوە ھەیە، کە بە ئورارتووی ناسراوە، بەڵام لە ھەڵکۆڵینەکانی ناوچەی قەڵای سەدەی ناوەڕاست لە بەرزاییەکانی قەڵای باستام، بەردێک دۆزرایەوە کە لێوارەکانی ناڕێک بوو لەسەری خاچی ئەرمەنییەکان نەخشێنرابوو. لەگەڵ ھەڵوەشاندنەوە و شکستھێنانی ئورارتووەکان لەلایەن دەوڵەتانی دراوسێوە، ئەرمەنییەکان چوونە ناو شارستانیەتی ئورارتووەکان لە ناوچەکەدا و لە ماوەی مانەوەی درێژخایەنیان لە ناوچەکەدا، چەندین شوێنەوار و شوێنەوارێکی مێژووییان بەجێھێشت، کە نموونەیان تا ئێستا ماونەتەوە، لەوانە قەڵایەک و ژوورێک بە ناوی بۆزخانە لە بەشی باشووری ڕۆژھەڵاتی گوندی ناوبراودایە.

• پردی دوقوز کۆرپی (نۆ ھەنگاو): بە دووری پێنج کیلۆمەتر لە ڕێگای ترانزێتی ماکۆوە پردی دۆقوز گۆز یان پردی کەسیان لە سەردەمی قاجاڕەکان لەلایەن ئەندازیارانی بیانی دروستکراوە. پردی مێژوویی دوقوز گۆز درێژییەکەی ٧٠ مەتر و پانییەکەی ٤ مەتر و بەرزییەکەی ٥ مەترە و بە بەردی سپی دروستکراوە. ئەم پردە لە سەرەتای سەردەمی محەممەدڕەزا پەھلەوی لەلایەن ئەحمەد خان بەیات مەکدەوە نۆژەن کراوەتەوە، بەڵام لەگەڵ دروست کردنی ڕێگای ترانزێتی ئێران-ئەورووپا، ڕێگای ھەمزیان و لە ئەنجامدا ئەو پردە باسکراوە بەھا و گرنگی خۆی لەدەستدا، بەڵام بەھۆی شێوازی تایبەتی تەلارسازییەوە، بووە یەکێک لە شوێنەوارە مێژووییەکانی ناوچەکە.

• مزگەوتی سووری چوورس: لە سەردەمی سەفەوییەکاندا، شارۆچکە سنوورییەکانی ئێران بە ھۆی ھێرشی دووبارەی سەربازانی عوسمانی، بەھا و شکۆیان لە دەست دا و بەو پێیەی شاری خۆی لە ناوچەی سنووری ئەو دوو وڵاتەشدا بوو، وێران کرا و ناوەندەکەی گواسترایەوە بۆ گوندی چوورس. لەگەڵ ئاوەدانی گوندی چوورس، کە ئاسایش و نیشتەجێبوونی لە سەردەمی سوڵتان خان سۆباشیەوە دەستی پێکرد و تا سەردەمی ئەیوبخان و کوڕەکەی مورتەزا قۆلی خان بوزرگ بەردەوام بوو، ھەروەھا لەگەڵ ئەنجامدانی پەیمانی قەسر شیرین(زەھاب) لە ساڵی ١٦٧١. بەو ئارامییە ڕێژەییەی کە لە نێوان ھەردوو وڵاتدا جێگیر بوو، لەگەڵ خۆشگوزەرانی ڕێگا بازرگانییە کۆنەکانی (ڕێگای خوی، ترابوزان، لقێکی ڕێگای ئاوریشم)، چوورس سوودی لەم ئاوەدانییە ئابوورییە وەرگرت و بینا لەو گوندەدا دروستکرا، لەنێوان بینا جوانەکانی ئەو سەردەمە، دەتوانن مزگەوتی عەقی(مزگەوتی سوور) ببینن. مزگەوت چوورس ئاماژەیان پێکردووە.

تاڤێرنیەر، بازرگان و گەشتیارێکی بەناوبانگی فەرەنسی لە سەردەمی سەفەوییەکاندا، چاودێری چوورس دەکات و لەسەری نووسیوە:

لە کۆتیکارەوە دەڕوات بۆ خولۆت بۆ کۆجیە بۆ دەرکاون تا سلێمان سێرا ئەم چوار شوێنە کۆتاییە ٤ کاروانسەرە کە تاڕادەیەک ئاسوودەترن. لە سەلمان سێراوە دەچنە کۆرس(چوورس) و بەی، لقێکی شای ئێرانە و لە قەڵایەکی کۆن دوو کیلۆمەتر نیشتەجێیە، لەوێش بۆ ھەر کاڵایەک دەبێت گومرگی ٩ عەباسی بدات. وە جگە لەوەش یادگارییەکانی بەگ بریتین لە چەند قاپی شەکر و سندوقی شیرینی و پەرداخ مرەبا، چونکە دەستخۆشییەکی کاش دژی ڕێزە و دژی شەرەفی بەگ دەڕوات.

مزگەوتی سوور کە بە مزگەوتی مۆرتێزا قۆلی خان ناسراوە، بینایەکە بە درێژی و پانییەکەی ٩١ x ١٩ مەتر و ژێر پێکھاتەکەی بە ڕووبەرەکەی نزیکەی ٣٦٠ مەتر چوارگۆشەیە، چوار پایەی بەردی لەناو... مزگەوت، وە کەوانە و قوبەی مزگەوتەکە لەسەر ئەم پایە دامەزراون.وە ھەشت ڕەھەندی و چوار ڕەھەندییە و لە سەرەوەی ستوونەکان گەورەترە. بەرزی ھەر ستوونێک ٢ مەتر و دەوری ستوونەکان لە خوارەوە ٢٫٦٠ مەتر و لە سەرەوەی ستوونەکە ٣٫٣٣ مەترە، بەرزی سەقف لە ئەرزی مزگەوتەوە لە شوێنی کەوانەکەی ھەر ستوونێکە و دیوارەکە ٤ مەتر و لە ناوەڕاستی قوبەکان نزیکەی ٦ مەتر دەبێت. ھەروەھا دەتوانرێت پەیکەرێکی کورت ببینرێت کە شێوەی گوڵێک بە ستوونەکان دەبەخشێت. کەوانە مەقرانەکانی مزگەوتەکە لە خشتی سوورەوەکراو دروستکراوە، دیوارە ئەستوورەکانیشی لە ناوەوەی مزگەوتەکەوە لە بەرد دروستکراون، "ڕەنگی سووری مزگەوتەکە" دەگەڕێتەوە بۆ ڕەنگی سووری ھەموو خشتەکان.

• مەزارگەی حەزرەتی ئەبولفەزل عەباس: گرنگترین مەزارگەی ناوچەی چایپارە مەزارگەی حەزرەتی ئەبولفەزلە کە دەکەوێتە گوندی ھەمزیان. سەبارەت بە مێژووی ئەم زیارەتە، دەگێڕدرێتەوە: دوو کەس خاوەنی موڵکی ئێستای ئەم شوێنە بوون، کە ناکۆکییان لەگەڵ یەکتردا ھەبوو لەسەر چۆنیەتی دابەشکردنی، ھەر بەو ھۆیەشەوە یەکێک لەو دوو کەسە پشکی خۆی بۆ حەزرەتی عەباس تەرخان کرد، بەڵام شەریکی دووەم پشکی خۆی جیا دەکاتەوە و دەست دەکات بە دروستکردنی سیاج، ئەم کەسە لە کاتی دروستکردنی سیاجدا تێبینی ئەوە دەکات ئەو بەردەی پێشتر لە دیوارەکەدا داینابوو رۆیشتووە و گەڕاوەتەوە بۆ شوێنی سەرەتایی خۆی، ئەم رووداوە سێ ڕۆژانێک لەسەر یەک ڕوویداوە و دواتر بەشی خۆی تەرخان دەکات بۆ حەزرەتی عەباس. لە ئێستادا لەم مەزارگەیەدا پیرۆز کراوە. جگە لەو ناوچە مێژووییانەی سەرەوە، بەشی باکووری باستام دیمەنی سروشتی جوانی ھەیە لەگەڵ لێشاوی ڕووباری ئاغ چای، کە دیمەنێکی زۆر سەرنجڕاکێشی دروستکردووە، کە دواجار دەبێتە ھۆی پڕۆژەی بەنداوی ئاغچای.

• یەغین داش: یەکێکە لە شوێنە مێژووییەکانی دەوروبەری قەرەزیائەدین، کە پەیوەندی بە قۆناغی شەڕەکانی ئێران و ڕووسیاوە ھەیە. بەپێی نەریتێک کە لە نێو خەڵکدا ھەیە، لە یەکێک لە جەنگەکاندا، عەباس میرزا فەرمانی داوە کە ھەر سەربازێک کە دەچێتە شەڕەوە پێویستە بەردێک ھەڵبگرێت و فڕێی بداتە شوێنێک، لە کاتی گەڕانەوەی لە شەڕدا، دیسان فەرمانی دەرکردنیدا بەرد لە شوێنی بەردی کەڵەکەبووەوە. بۆیە ئەمڕۆ لە ھەردوو لای جادەکەدا کۆمەڵێک بەرد ھەیە کە نزیکەی 4 کیلۆمەتر لە رێگای بەنداوی ئاراس لە رێگای ترانزێتی بازەرگان دوورە کە پەیوەندی بەم رووداوەوە ھەیە.

• حەمامی قەرەزیائەدین: پەیوەندی بە سەردەمی قاجاڕەکانەوە ھەیە و دەکەوێتە قەرەزیائەدین، گەڕەکی بیجۆوان و ئەم بەرھەمە لە ٢٤ی خاکەلێوەی ٢٠٠٢ بە ژمارەی تۆماری ٩١٧١ وەک یەکێک لە بەرھەمە نەتەوەییەکانی ئێران تۆمار کراوە.

جوگرافیا

ئەم شارۆچکەیە دەکەوێتە کەناری ڕووباری ئاغ چای. ئاو و ھەوای قەرەزیائەدین نیمچە ووشکە. زستانی زۆر ساردە و ھاوینی گەرمە.