فایەق بێکەس
فایەق بێکەس (١٩٠٥ لە سلێمانی - ١٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٨ )، یەکێکە لە شاعیرە بە ناوبانگەکانی کوردستانە.[٢]
فایەق بێکەس | |
|---|---|
 | |
| لەدایکبوون | ١٩٠٥ |
| مەرگ | ١٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٨ |
| نەتەوە | کورد |
| پیشە | شاعیر |
| ھاوسەر | شەفیقە سەعید[١] |
| مناڵ(ەکان) | شێرکۆ بێکەس |
ژیان
دەستکاریفایەق بێکەس، کوڕی "عبداللە بە‌گ"ی کوڕی "کاکە حە‌مە"ی کوڕی "ئە‌لیاسە قۆجە"یە. بنچینە‌ی بنە‌ماڵە‌یان لە قە‌ڵاچوالانە‌وە ھاتووە‌تە سلێمانی و خۆی لە ١٩٠٥دا لە سیتە‌ک ھاتووە‌تە ژیانە‌وە، ئە‌و دێیە‌ش بیست کیلۆمە‌تر‌ە‌یە‌ک لە باکووری ڕۆژە‌‌ڵاتی سلێمانییەوە دوورە و ئە‌و ئە‌وساتە‌ش سیتە‌ک سە‌نتە‌ری "شارباژیر" بووە. عبدوڵڵا بە‌گی باوکی لە‌وێ "تابوور ئاغاسی" بووە. لە دایکیشیە‌وە لە بنە‌ماڵە‌ی ئاغە‌لە‌رە‌کانی سلێمانییە.[٣]
ساڵی یە‌کە‌م و دووھە‌می تەمەنی لە سیتە‌ک بە‌سە‌ربردووە‌و، پاشان ماڵیان ھاتووە‌تە‌وە سلێمانی و لە تەمەنی سێ ساڵایدا ئاوە‌ڵە‌ی دە‌رداوە. ھە‌ر بە مناڵی باوکی لە حوجرە‌ی فە‌قێ خستوویە‌تیە بە‌ر خوێندن.
لە ١٩١١دا باوکی بە ئیشی میری نێرراوە بۆ خانە‌قی و لە‌وێوە بۆ بەغدا. لە بە‌غداوە ئە‌نێرێ بە دوای ماڵ و مناڵە‌کە‌‌یدا و ئە‌یانباتە ئە‌وێ. پاش ساڵێک خۆی چووە بۆ تورکیا و ئە‌وانی لە بەغدا بە‌جێھێشتووە. ئیتر فائق باوکی نە‌دیوە‌تە‌وە. ھە‌ر لەو ماوە‌یە‌دا حە‌مە سە‌‌عیدی برا گە‌ورە‌ی لە ئاوی دە‌جلە‌دا ئە‌خنکێ و دوابە‌دوای ئە‌و دایکیشی کۆچی دوایی دە‌کات و فایق ئە‌کە‌وێتە لای خاڵی. ئە‌ویش پاش چەند مانگێک ئە‌مرێ و فایق و تاھیری برای بچووکی بە بێکە‌سی ئە‌مێننە‌وە.
ئە‌و ساتە‌ی شە‌ڕی یەکەمی جیھانی ھە‌ڵدە‌گیرسێت، ڕێی ھاتوچۆی نێوان بەغدا و سلێمانی دە‌گیرێت. "حاجی ئە‌مینی کاکە حە‌مە"ی مامی لە سلێمانییەوە ئە‌نێرێتە لای "حاجی عە‌لی ئاغا"، ئە‌وە‌ی لە بەغدا بووە، کە چاودێری فایق و براکە‌ی بکات و ھە‌ر میراتێکیان لە باوک و دایکیانە‌وە بۆ مابێتە‌وە بۆیان خە‌رج بکا. ئە‌ویش ئە‌یانداتە دە‌ستی "حە‌بە‌خان" ناوێک، ئە‌وە‌ی خێزانی ئە‌فسە‌رێکی خە‌ڵکی سلێمانی بووە و لە بەغدا دانیشتووە.
ژنە‌کە‌ش مە‌ردانە ئە‌یانخاتە ژێر باڵی بە‌زە‌ییی خۆی و وردە وردە پێیشیان ئە‌خوێنێ. دوو سێ ساڵێک بە‌م جۆرە ژیان بە‌سە‌ردە‌بە‌ن. لە ١٩١٧دا کە‌ساسییە‌کی زۆریان تووش دە‌بێ. لە ١٩١٨دا حە‌بە خان ئە‌یانباتە‌وە بۆ سلێمانی بۆ لای "حاجی ئە‌مین"ی مامیان.
فایق لە سلێمانی ئە‌خرێتە قوتابخانە و لە پۆلی سێھە‌مدا وە‌رئە‌گیرێ و تا ساڵی ١٩٢٣ لە‌سە‌ر خوێندن بە‌ردە‌وام دە‌بێت. ھە‌موو ساڵێ بە یە‌کە‌م دە‌رئە‌چێ. لەو ساڵە‌دا لە‌سە‌ر ئارە‌زووی مامی ئە‌چێتە قوتابخانە‌ی "علمیە" لە کەرکووک. بە‌ڵام بۆی ڕێناکە‌وێ لە‌وێ بخوێنێ، ئە‌چێتە بەغدا و ساڵی ١٩٢٤ - ١٩٢٥ لە "دار العلوم" بە‌سە‌رئە‌با. لە‌وێش لە‌بە‌ردە‌م بژێوی بژی و لە ساڵی ١٩٢٦ - ١٩٢٧دا ئە‌گە‌ڕێتە‌وە بۆ سلێمانی. لە‌وکاتە‌دا سلێمانی تە‌نھا پۆلی یەکەمی ناوە‌ندیی تیا بووە، ناچار تێی ئە‌چێ.
لەو ساڵانە‌دا تە‌نگوچە‌ڵە‌مە‌ی ژیان ناچاری ئە‌کا دوکانێکی جگە‌رە‌چێتی بکاتە‌وە، بە‌ڵام ئە‌مە‌‌ش سە‌رناگرێ و دە‌ستدە‌کات بە جگە‌رە و شقارتە فرۆشتنی دە‌ستگێڕی و پاشان پە‌نا ئە‌باتە بە‌ر "ئە‌شغاڵ" و بە ڕۆژانە لە ڕێگای عە‌ربە‌ت ئیش ئە‌کاو چەند مانگێک لە‌سە‌ر ئە‌م ئیشە دە‌بێت.
لە ١٩٢٨دا بۆ ماوە‌ی چەند مانگێک لە ھەولێر ژیاوە. لەو سە‌ردە‌مە‌دا خوالێ‌خۆش‌بوو "قالە‌ی ئایشە خان" ئە‌ندازیاری ئە‌شغاڵ بووە و سە‌رپە‌رشتی کردنە‌وە‌ی ڕێگای ھەولێر - ڕە‌واندز - ڕایاتی کردووە. بێکەس دۆستی لە ئە‌شغاڵ دامە‌زراندووە. ھە‌ر لەو ساڵە‌دا بێکەس ئە‌بێ بە مامۆستای "زانستی" و لە ١٩٢٩دا ئە‌بیستێ باوکی لە مە‌رعە‌ش لە تورکیا مردووە. لە ساڵی ١٩٣٠دا بە ھە‌ر دە‌ردی سە‌ریە‌ک بووە بە‌دوای میراتی باوکیا ئە‌چێ بۆ تورکیا، ھە‌ر لەو ساڵە‌دا بە نائومێدی ئە‌گە‌ڕێتە‌وە.
ھە‌ر لەو ساڵە‌دا بوو ڕاپە‌ڕینە‌کە‌ی شە‌شی ئە‌یلوول لە دژی ھە‌ڵبرژادنە ساختە‌کە‌ی دە‌زگای پادشایە‌تی ڕوویدا. بێکەس یەکێک بوو لەو نیشتمان پە‌روە‌رانە‌ی سە‌رکردە‌ی ئە‌و ڕاپە‌ڕینە‌یان کرد و تێیدا برینداریش بوو.
لە‌ئە‌نجامی ئە‌و ڕۆڵە‌دا ئە‌یگرن و ئە‌یخە‌نە بە‌ندیخانە‌وە. ھە‌ر لە‌سە‌ر ئە‌م بە‌شداربوون و سە‌رکردە‌یییە‌ی لە‌سە‌ر کاریش لایئە‌بە‌ن. ھۆنراوە بە‌ناوبانگە‌کە‌ی "ئە‌ی وە‌تە‌ن مە‌فتوونی تۆم..."ی لە ناو بە‌ندینخانە‌دا نووسیوە‌تە‌وە
ئە‌و ساتە‌ی لە بە‌ندینخانە دێتە دە‌رە‌وە، قوتابخانە‌یە‌ک ئە‌کاتە‌وە بۆ ئە‌وە‌ی وانە‌ی تێدا بڵێتە‌وە و پێی بژی. لە ١٩٣٣دا میری وە‌ر‌ئە‌گرێ بە مامۆستا و ئە‌ینێرێتە مۆرتکە‌ی بازیان و پاشان ئە‌ینێرێتە تە‌وێڵە. لە ھاوینی ١٩٣٥دا لە‌گە‌ڵ کۆمە‌ڵە مامۆستایە‌ک، لە‌وانە‌ش یە‌کێکیان مامۆستا گۆرانی شاعیری بە‌ناوبانگ بووە، بە‌شداری لە کۆرسێکدا کردووە لە بەغدا بۆ مامۆستایان ئامادە کراوە. بێکەس لەو سە‌ردە‌مە‌دا مامۆستای قوتابخانە‌ی سە‌رە‌تایی بازیان بووە.
لە ساڵی ١٩٣٧دا لە وزە‌ی میریدا نامێنێت. مامۆستایە‌کی نە‌ترسی وە‌ھا لە سلێمانیدا ھە‌بێ گیانی خە‌بات و کوردایە‌تی بڵاوبکاتە‌وە، دووری ئە‌خاتە‌وە بۆ حیللە و پاش ساڵێک ئە‌ینێرێ بۆ عە‌مارە. بە‌ڵام بێکەس ڕازی نابێت بچێ و دە‌ست لە ئیشە‌کە‌ی ھە‌‌ڵئە‌گرێ و دێتە‌وە سلێمانی. لە‌وێش قوتابخانە‌یە‌ک ئە‌کاتە‌وە تا ١٩٤١ وانە‌ی تێدا ئە‌ڵێتە‌وە. ئە‌نجا ئە‌یکە‌نە‌وە بە مامۆستای قوتابخانە‌کانی میری و تا دوایی ساڵی ١٩٤٨دا لە قە‌رە‌داغ و سلێمانی و سورداش و ھە‌ڵە‌بجە مامۆستا ئە‌بێ.
بێکەس جگە لە زمانی کوردی، عەرەبی و فارسی و تاڕادە‌یە‌ک ئینگلیزیشی زانیوە. بە‌تایبە‌تی لە عە‌رە‌بیدا دە‌سێکی باڵای ھە‌بووە. ھۆنراوە‌یە‌کی زۆری عەرەبی لە‌بە‌ربووە. ھە‌روە‌ھا بڵاوە، کە "معلقاتی سبعە" بە‌تە‌واوە‌تی لە‌بە‌ربووە.
خیزان و منداڵەکان
دەستکاریبێکەس دوو ژنی ھێناوە. یە‌کە‌میان لە ساڵی ١٩٣٥دا، بە‌ڵام پاش ساڵێک بە نە‌خۆشی دە‌ردە‌باریکە کۆچی دواییکردووە و مردنە‌کە‌ی کارێکی زۆری کردۆتە سە‌ر دە‌روونی بێکەس و وای لێکردووە ماوە‌یە‌ک گۆشە‌گیری ببێت.
لە ژنی یەکەمی کچێک و لە ژنی دووھە‌می کە ناوی «شەفیقە سەبیح» بووە دوو کچ و کوڕێکی بووە. کوڕە‌کە‌شی شاعیری گە‌ورە‌ی کورد شێرکۆ بێکەسە.
ناوەرۆکی ھۆنراوەکانی
دەستکاریفایەق بێکەس شاعیرێکی نیشتمانپەروەر و دژی بێگانە پەرستی بوو. لە سەردەمی خۆیدا پاش خانی و حاجی قادر، یەکێک لە ئاڵاھەڵگرانی نیشتمانپەروەری بووە. ھۆنراوەی بیست و حەوت ساڵەکەی کە تێیدا ڕووی دەمی لە داگیرکەرانی کوردستانە، یەکێک لە ھۆنراوەی ھەرە مەنشوورەکانی وێژەی کوردییە.
کۆچی دوایی
دەستکاریلە ڕێکەوتی ١٨ی کانوونی یەکەمی ١٩٤٨دا کۆچی دواییی کرد.
نمونە‌یە‌ک لە شیعرەکانی
دەستکاری| ئە‌ی وە‌تە‌ن مە‌فتوونی تۆم شێوە‌تم بیرکە‌وتە‌وە | وە‌ختی بە‌ندەییو ئە‌سارە‌ت، پێ بە تە‌وق و کۆتە‌وە | |
| من لە زیکر و فیکری تۆ غافڵ نە‌بووم، وا تێنە‌گە‌ی | حە‌پس و تێ‌ھە‌ڵدان و زیللە‌ت تۆی لە بیر بردۆتە‌وە | |
| بە‌و خوایە‌ی بێ‌شە‌ریک و لامە‌کان و واحیدە | عە‌شقی تۆ نە‌وعێ لە دڵما ئاگری کردۆتە‌وە | |
| ئاگرێکی وا ھە‌زار ساڵ ئاوی بڕژێنیتە سە‌ر | قە‌ت گڕو کڵپە‌و بڵێسە‌ی تا ئە‌بە‌د نە‌کوژێتە‌وە | |
| باسی مە‌حزوونی و کە‌ساسیی خۆت نە‌کە‌ی توخوا وە‌تە‌ن | چونکە بە‌و باسە برین و زامە‌کە‌‌م ئە‌کولێتە‌وە | |
| ماتە‌مینی تا بە کە‌ی، دە‌ی پێکە‌نە و سە‌ر ھە‌ڵبڕە | موفتە‌خیر بە، شوھرە‌تت وا عالە‌می گرتۆتە‌وە | |
| نە‌گبە‌تی لاچوو، سە‌عادە‌ت بۆتە پشتیوانی تۆ | کە‌وکە‌بی بە‌خت و فریشتە‌ت بە‌رزە، ئە‌درە‌وشێتە‌وە | |
| گە‌رچی بە‌ینێکە زە‌لیل و دیلی دە‌ستی زاڵمی | نۆبە‌تی شادیتە ئە‌مجا ناحە‌زت لێک بێتە‌وە | |
| لافی میللییە‌ت بە دە‌م لە‌م عە‌سرە‌دا کە‌ڵکی نییە | ڕۆژی ھە‌وڵە، ھە‌ر بە ھیممە‌ت گۆی ھونە‌ر ئە‌برێتە‌وە | |
| بێ‌قوسوورە، چەند جە‌سوورە صە‌د شوکر ئە‌ولادە‌کە‌ت | وا لە ڕێی تۆدا لە خوێنا سە‌یری چۆن ئە‌تلێتە‌وە | |
| بە‌سیە، تە‌عنە‌م لێ مە‌دە، ھە‌ر ڕۆڵە‌کە‌ی جارانتم | ھێندە حیلمت بێ ھە‌تاکو دە‌ست و پێم ئە‌کرێتە‌وە | |
| شە‌رتە شە‌رتی پیاوە‌تی بێ گە‌ر خودا دە‌ستم بدا | دوژمنت پە‌ت کە‌م وە‌کوو سە‌گ بیخە‌مە ژێر پێتە‌وە |
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ ڕۆژنیوز: دایکی شێرکۆ بێکەس لە تەمەنی ٩٩ ساڵییدا کۆچی دوایی کرد، نووسراو لە ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧؛ سەردان لە ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣.
- ^ «شیعرەکانی فایەق بێکەس». allekok.ir. لە ٢٨ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ کوردیپێدیا، Kurdipedia-. «فایەق بێکەس». Kurdipedia.org. لە ٢٨ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «فایەق بێکەس». نووری ژیــــــــان. لە ٢٨ی ئابی ٢٠٢١ ھێنراوە.
بەستەرە دەرەکییەکان
دەستکاری
