دەروازە:فیزیک
فیزیک چییە؟ فیزیک یان فیزیا (بە ئینگلیزی: Physics) زانستێکی سروشتییە؛ بریتییە لە تاوتوێکردنی ماددە و جووڵەی ماددە لە بۆشاییدا و ھەموو ئەو شتانەی لەوانەوە دەگیردرێن، وەکوو وزە و ھێز. بەرینتر، شیکارییەکی گشتیی سروشتە بە مەبەستی تێگەیشتن لە چۆنیەتیی ئاکاری جیھان و گەردوون. لە ڕابردووی دوورەوە ھەتا ئێستە فیزیک پەیوەندییەکی زۆری لەگەڵ زانستەکانی بیرکاری و کیمیا ھەبووە. وشەی فیزیا وشەیەکی یۆنانی کۆنە (فیزیک) بە مانای سروشت دێت. ھەنووکە ٩٧٠ وتار لە دەروازەی فیزیکدا ھەیە.  وتاری ھەڵبژێردراو فیزیکی ناوکی (بە ئینگلیزی: Nuclear physics) بەشێک لە زانستی فیزیکە کە تەرخان کراوە بۆ توێژینەوە لە تایبەتمەندی و گەوشینی ناوکی ئەتۆم. چەند نموونەیەک لەم تایبەتمەندییانە بریتین لە تایبەتمەندیی وەستاویی ناوکەکان (مەندی، بە ئینگلیزی "Static") وەکوو ھەڵچەرخێنەری موگناتیسی و ئەلەکتریکی، وزەی ھەڵپێکەر (ھەڵپێکان، بەستنەوە. بە ئینگلیزی: binding energy) و ھەروەھا تایبەتمەندیی دینامیکی ناوک وەکوو جۆرەکانی ھەڵوەشانی ناوکی ئەتۆم و تایبەتمەندییەکانی رادیۆئەکتیڤی ناوکەکان. ئەم لقەی زانست ئێستاکە بناخەی گەلێک لە زانستە نوێکان وەکوو فیزیکی گەردیلە بنیاتییەکان و ئەندازیاریی ناوەکییە. ھەروەھا بەگشتی ٣٠٠ بواری زانستی - لێکۆڵینەوەیی و دەوروبەری ١٥٠ بواری بەرھەمھێنانی تەکنۆلۆژیا دەکارھاتوو لەخۆ گرتووە. ("دەکارھاتوو" نەک بە مانای بەکارھێنراو، بەڵکوو بەو مانایەی کە بکرێ و توانای ئەوەی ھەبێ یەکسەر بخرێتە بواری کارکردنەوە). پێویستە ڕوون بکرێتەوە کە فیزیکی ئەتۆمی و فیزیکی ناوەکی لێک جیاوازن. فیزیکی ئەتۆمی لە پێکھاتەی ئەتۆم ئەکۆڵێتەوە و زۆرتر لە ھەوڵی ئەوەدایە کە پەی بە دەق و ڕیزبەندیی ئەلەکترۆنەکان ببات و رێوشوێنی بەکارھێنانی ئەلەکترۆن بۆ ھەر مەبەستێک بدۆزێتەوە؛ لەکاتێکدا کە فیزیکی ناوەکی خۆی بۆ لێکۆڵینەوە لە ناوکی ئەتۆم تەرخان دەکا و لە ھەوڵدایە کە لە ناوکی ئەتۆم کە لە نوکلیئۆن (پرۆتۆن و نۆترۆن) و کوارک (گەردیلەی ھەرە بچووکتر کە لەناو پرۆتۆن و نۆترۆندا ھەن) پێکھاتووە، وزە بەرھەم بھێنێ. ھەروەھا ھەندێ کاری دیکەش وەکوو "دیاری کردنی نیوەی تەمەن" و... ھەیە کە تایبەتە بە فیزیکزانانی ناوەکی. سەرەڕای ئەمانەش، بەزۆری فیزیکی ئەتۆمی و ناوەکی ھەر بە یەکێک دادەنرێن. وێنەی ھەڵبژێردراو ئایا زانیوتە؟
ژیاننامەی ھەڵبژێردراو ماکس پلانک (١٨٥٨ - ١٩٤٧) زانایەکی فیزیکی ئەڵمانی بوو. پلانک بە داھێنەری تیۆریی کوانتەم دادەنرێت، وە ھەروەھا یەکێک بووە لە زانا ھەرە گرنگەکانی فیزیک لە سەدەی بیستەمدا، پلانک خەڵاتی نۆبڵی ساڵی ١٩١٨ وەرگرتووە. لە ٢٣ی نیسان ١٨٥٨ پلانک لە خێزانێکی ئاساییەوە لە دایک بوو. ھەردوو باوکی باپیرە گەورەی و باپیری مامۆستا بوون لە گۆتینگن، باوکی مامۆستای یاسا بوو لە ھەردوو شاری کێل و میونخ وە مامەی قازی بوو. پلانک لە شاری کێل لە دایک بووە لە ژنی دووەمی یۆھان جۆلیۆس ویھلێم پلانک کە ناوی ئیما پێتزیگ بوو، ناوی تەواوی پلانک بریتی بوو لە کارڵ مارکس ئێرنست لۆدڤیک پلانک، لە دوای تەمەنی ١٠ ساڵیەوە وشەی ماکس بەکارھێنرا بۆ ناوەکەی ھەتا کۆتای ژیانی. پلانک بریتی بوو لە مناڵی شەشەمی خێزانەکە لەسەر ئەوەی دوو لە خوشک و براکانی مناڵی ژنی یەکەمی باوکی بوون. ھەندێک لە یادگاریەکانی بریتی بوون لەو کاتانەی کە ھێزی نەمساوی و ڕوسی ھاتن بۆ کێل لە کاتی شەڕی دانیمارک و ڕوسیادا لە ساڵی ١٨٦٧، ھەر لەو ساڵەدا بە خێزانی چوون بۆ شاری میونخ، پلانک چووە خوێندنگەی جومناستیکی ماکسیمیلیانی کە ئەمەش جۆرێک بوو لە خوێندنگایانەی کە لە ئەوروپا ھەبوو کە تیایدا خوێندی جووڵە فیزیکییەکان باس دەکران. زیاتر... یاسای ھەڵبژێردراو یاسای ڕاکێشانی گەردوونی نیوتن دەڵێت کە ھەر شتێک لە گەردووندا ھەر شتێکی تر لە ڕێگای ھێزێکەوە ڕادەکێشێت، کە ئەو ھێزە ڕاستەوخۆ ھاوڕێژەیە لەگەڵ بارستکانی ئەو دوو شتە و بە پێچەوانەوە ھاوڕێژەیە لەگەڵ مەودای نێوانیاندا دووجا. ئەمە یاسایەکی فیزیکی گشتییە کە لە ڕوانینە ئەزموونییەکان بە دەست ھاتووە، بە ھۆی ئەو شتەوە کە نیوتن پێی وتووە ھەڵھێنجان. ئەم یاسایە بەشێکە لە میکانیکی کلاسیک و لە پەڕتووکەکەی نیوتن، پرەنسیپە بیرکارییەکانی فەلسەفەی سروشتیدا، کە یەکەمجار ساڵی ١٦٨٧ بڵاوبۆتەوە، فورمووڵرێژی کراوە:
پۆلەکانوتەی ھەڵبژێردراو
دەروازە پەیوەندیدارەکانئەو کارانەی دەتوانیت بیانکەیت
پڕۆژەکانی تری ویکیپیدیاویکیپیدیا لەلایەن دەستکاریکەرانی خۆبەخشەوە نووسراوە و لەلایەن دامەزراوەی ویکیمیدیا ڕاژە کراوە، کە دامەزراوەیەکی قازانج نەویستە و پڕۆژەگەلێکی تری خۆبەخشانەش ڕاژە دەکات وەک:
دەروازەکان |
||||||
