داگیرکاریی موسڵمانەکان
داگیرکاریی مسوڵمانەکان یان سەرەتای داگیرکارییەکانی ئیسلام (بە عەرەبی: الْفُتُوحَاتُ الإسْلَامِيَّة, romanized: al-Futūḥāt al-ʾIslāmiyya) کە بە داگیرکاریی عەرەب ناسراوە، لە سەدەی حەوتەمدا لەلایەن محەممەد پەیامبەریی ئیسلامەوە دەستیپێکرد. محەممەد سیاسەتێکی یەکگرتووی نوێی لە عەرەبستان دامەزراند کە بنکەکەی لە مەدینە بوو کە بە خێرایی لە سەردەمی خەلافەتی ڕاشیدون و دەوڵەتی ئەمەویدا فراوانتر بوو، کە گەیشتە لووتکە بە دامەزراندنی دەسەڵاتی موسڵمانان لە سێ کیشوەر (ئاسیا، ئەفریقا و ئەورووپا) لە ماوەی سەدەکانی داھاتوودا.
لە لووتکەی خۆیدا، ئەو خاکەی کە لەلایەن موسڵمانە عەرەبەکانەوە داگیرکرابوو، لە ئیبیریاوە (لە پیرینیس) لە ڕۆژاوا تا ھیندستان لە ڕۆژھەڵات درێژبووەوە؛ کۆنترۆڵی موسڵمانان سیسیلیا و زۆربەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا و قەوقاز و ئاسیای ناوەڕاستی گرتەوە.
ئەوە یەکەمجار بوو لە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی بابلی نوێ لە ساڵی ٥٣٩ پێش زایین لەگەڵ شەڕی ئۆپیس، کە مێزۆپۆتامیا و شام جارێکی تر لەلایەن خەڵکی سامییەکانەوە فەرمانڕەوایی کرانەوە، دوای چەندین سەدە لە داگیرکاریی فارسەکان (ئیمپراتۆرییەتی ھەخامەنشی و ئەشکانی و ساسانی)، و ڕۆمانی–یۆنانی (مەقدۆنی، سلووکی ڕۆمی و ئیمپراتۆرییەتەکانی بیزەنتی) سەردەمی حوکمڕانی.
بەپێی بەڵگەنامەکان، جوولەکەکان و ھەندێک لە مەسیحییەکان لە خاکی ساسانی و بیزەنتین ناڕازی بوون و پێشوازییان لە سەربازە داگیرکەرەکانی موسڵمانان کردووە، ئەمەش بە شێوەیەکی بەرچاو بەھۆی ململانێی ئایینی لە ھەردوو ئیمپراتۆرییەتەکەدا بووە.[١] ھەروەھا نموونەی ھاوپەیمانی لە نێوان ساسانییەکان و بیزەنتییەکان ھەیە، کاتێک کە پێکەوە دژی سوپای ڕاشیدون لە جەنگی فیرازدا شەڕیان کرد.[٢][٣]
پێشینە
دەستکاری
عەرەبستان پێش ئیسلام
دەستکارینیمچەدوورگەی عەرەب یان عەرەبستان ناوچەیەک بوو کە میوانداری چەندین کلتووری جیاواز بوو، ھەندێکیان شارستانی و ھەندێکی تریان بەدەویی کۆچەری بوون.[٤] کۆمەڵگای عەرەبی بە درێژایی ھێڵی خێڵەکی و خێڵ دابەش بوو، گرنگترین دابەشبوون لە نێوان کۆمەڵەی خێڵەکی «باشوور» و «باکوور» دا بوو.[٤] ھەردوو ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین و ساسانی بە پشتگیریی کڕیار و بازرگانەکان کێبڕکێیان لەسەر کاریگەری لە عەرەبستاندا دەکرد و لە بەرامبەردا ھۆزە عەرەبییەکان بەدوای پشتیوانی دوو ئیمپراتۆرییەتی ڕکابەردا دەگەڕان بۆ بەھێزکردنی ھەژموونەکانی خۆیان.[٤] شانشینی لاخمیدەکان کە بەشێک لە ناوچەکانی ئێستای باشووری عێراق و باکووری سعودیەی گرتەوە، لە ساڵی ٦٠٢ فارسەکان لاخمیدەکانیان لە پۆستەکانیان لابرد بۆ ئەوەی جڵەوی بەرەی باشوور بگرنە دەست.[٤] ئەمەش فارسەکانی بە ئاشکرا و زیاد لە پێویست درێژ کردەوە، بووە یارمەتیدەر بۆ ئەوەی زەمینەسازی بۆ داڕمانی فارس لە کۆتایی ئەو سەدەیەدا بکات.[٤] باشووری عەرەبستان، بە تایبەت ئەوەی ئێستا یەمەنە، بۆ ھەزاران ساڵ ناوچەیەکی دەوڵەمەند بووە کە ناوەندی بازرگانی بەھارات بووە.[٤] یەمەن لە ناوەندی تۆڕێکی بازرگانی نێودەوڵەتیدا بوو کە ئۆراسیا بە ئەفریقاوە دەبەستێتەوە، یەمەنیش لەلایەن بازرگانانی ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا، ئەورووپا، ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، ھیندستان و تەنانەت لە چینەوە سەردانی دەکرا.[٤] لە بەرامبەردا یەمەنییەکان دەریاوانی گەورە بوون، بە دەریای سوورەوە بەرەو میسر و بەسەر زەریای ھیندیدا بەرەو ھیندستان و خوارەوەی کەنارەکانی ڕۆژھەڵاتی ئەفریقا گەشتیان دەکرد. [٤] لە ناوخۆی وڵاتدا، دۆڵی یەمەن بە سیستەمێکی ئاودێری ڕێککرابوو، کاتێک بەنداوی مەریب بەھۆی بوومەلەرزەیەکەوە لە نزیکەی ساڵی ٤٥٠ی زایینیدا وێران بوو، پێشکەوتنی وڵات پاشەکشەی کرد.[٤]
کەمێک زانیاری لەسەر ئایینەکانی پێش ئیسلام لە عەرەبستان ھەیە، بەڵام ئەوە دەزانرێت کە عەرەبەکان خوداوەندەکانی وەک ئەللات و مەنات و ئەلعووزە و ھوبالیان پەرستووە و گرنگترینیان ئەڵڵا (خودا) بووە. [٤] ھەروەھا لە عەرەبستان پێکھاتەی جوولەکە و مەسیحی ھەبوون و لایەنەکانی ئایینی عەرەبیش ڕەنگدانەوەی کاریگەری ئەوان بوون. [٤] سەردانی (زیارەت) بەشێکی سەرەکی بوو لە بتپەرستی عەرەبی، و یەکێک لە گرنگترین شوێنەکانی زیارەت مەککە بوو کە کەعبەی تێدابوو، کە بە شوێنێکی پیرۆزی تایبەت دادەنرێت بۆ سەردانکردن. [٤] محەممەد، بازرگانێکی مەککە، دەستی کرد بە باسکردنی ئەو شتانەی کە بینیویەتی کە تێیدا بانگەشەی ئەوەی دەکرد کە جبرەییل فریشتەی سەرەکی پێی وتووە کە ئەو دوا پێغەمبەرە کە درێژە بە کارەکانی یەسووع و پێغەمبەرانی کتێبی پیرۆزی عیبری دەدات. [٤] دوای ئەوەی محەممەد لەگەڵ کەسایەتییەکانی مەککە تووشی ململانێ بوو، بەرەو شاری یەسریب ھەڵھات و ناوەکەی گۆڕدرا بۆ شاری مەدینە. [٤] لە یەسریب محەممەد دەوڵەتێکی ئیسلامی دامەزراند و تا ساڵی ٦٣٠ مەککەی داگیر کرد.[٤]
شەڕەکانی بیزەنتین-ساسانی
دەستکاری
شەڕە درێژخایەن و پەرەسەندووەکانی بیزەنتین-ساسانی سەدەی شەشەم و حەوتەم و سەرھەڵدانی دووبارەبووی تاعوونی ڕەش ھەردوو ئیمپراتۆرییەتەکەی ماندوو و لاواز کرد لە بەرامبەر سەرھەڵدان و فراوانبوونی لەناکاوی عەرەبەکاندا. دوا جەنگ لەم شەڕانەدا بە سەرکەوتن بۆ بیزەنتینەکان کۆتایی ھات، ئیمپراتۆر ھەرقل ھەموو خاکە لەدەستچووەکانی وەرگرتەوە و خاچی ڕاستەقینەی گەڕاندەوە بۆ ئورشەلیم لە ساڵی ٦٢٩. شەڕی دژی فارسی زەردەشتی کە خەڵکەکەی خوداوەندی ئاگر وەرمەزیان دەپەرست، لەلایەن ھەرقل وەک شەڕێکی پیرۆز بۆ بەرگریکردن لە باوەڕی مەسیحی و دارەکەی خاچی پیرۆز وێنا کرابوو.[٤] بیرۆکەی شەڕی پیرۆز لەدژی «ئاگرپەرستان»، لەلایەن مەسیحییەکان، بووە ھۆی ھەوڵێکی سەرتاسەری بۆ شکستپێھێنانی فارسەکان.[٤]
سەرەڕای ئەوەش، ھیچ کام لە ئیمپراتۆرییەتەکان ھیچ دەرفەتێکیان پێنەدرا بۆ چارەسەر، چونکە لە ماوەی چەند ساڵێکدا پێشکەوتنی عەرەبەکان (کە تازە بەھۆی ئیسلامەوە یەکگرتوو بوون) زاڵ بوون،[٥][٦] بە گوتەی جۆرج لیسکا، «ململانێی درێژخایەنی ناپێویستی بیزەنتین و فارس ڕێگەی بۆ بڵاوبوونەوەی ئیسلام کردەوە».[٧]
داگیرکاریی عەرەبەکان
دەستکاریلە کۆتایییەکانی ساڵانی ٦٢٠دا محەممەد پێشتر توانیبووی بەشێکی زۆری عەرەبستان بە یارمەتیی موسڵمانەکان داگیر بکات و یەکی بخات؛ لەژێر سەرکردایەتی ئەودا بوو کە یەکەم شەڕ و پێکدادانی موسڵمان و بیزەنتین لە وەڵامی دەستدرێژییەکانی بیزەنتین ڕوویدا. تەنھا چەند مانگێک دوای ڕێککەوتنی ھەرقل و ژەنەراڵی فارس شەھربارەز لەسەر مەرجەکانی کشانەوەی سەربازانی فارس لە پارێزگا داگیرکراوەکانی ڕۆژھەڵاتی بیزەنتین لە ساڵی ٦٢٩، سەربازانی عەرەب و بیزەنتین لە شەڕی موئتەدا ڕووبەڕووی یەکتر بوونەتەوە لە ئەنجامی کوشتنی نێردراوێکی موسڵمانەکان لەلایەن ژێردەستەی بێزەنتینییەکانەوە. محەممەد لە ساڵی ٦٣٢ کۆچی دوایی کرد و ئەبووبەکر شوێنی گرتەوە، یەکەم خەلیفە کە کۆنترۆڵی لەسەر تەواوی نیمچەدوورگەی عەرەبی ھەبوو، لە ئەنجامدا دەوڵەتێکی بەھێزی ئیسلامی لە سەرتاسەری نیمچەدوورگەکەدا چەسپاند.
سەرچاوە بیزەنتییەکان، وەکو کورتە مێژوو کە لەلایەن نیکێفۆرۆسەوە نووسراوە، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە داگیرکاریی عەرەبەکان لە ئەنجامی ئەو سنووردارکردنانەی کە لەلایەن بیزەنتییەکانەوە بەسەر بازرگانانی عەرەبدا سەپێندرابوو و توانای بازرگانیکردنیان لەناو خاکی بیزەنتین کەم کردبووەوە، پەرەیسەند.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Rosenwein، Barbara H. (2004). A Short History of the Middle Ages. Ontario: Broadview Press. pp. 71–72. ISBN 978-1-55111-290-9.
- ^ Jandora، John W. (1985). «The battle of the Yarmūk: A reconstruction». Journal of Asian History. 19 (1): 8–21. JSTOR 41930557.
- ^ Grant، Reg G. (2011). «Yarmuk». 1001 Battles That Changed the Course of World History. Universe Pub. p. 108. ISBN 978-0-7893-2233-3.
- ^ ئ ا ب پ ت ج چ ح خ د ر ڕ ز ژ س ش ع Nicolle (2009). ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی
<ref>ی ھەڵە؛ ناوی «FOOTNOTENicolle2009» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا - ^ Foss، Clive (1975). «The Persians in Asia Minor and the end of antiquity». The English Historical Review. 90 (357): 721–747. doi:10.1093/ehr/XC.CCCLVII.721. JSTOR 567292.
- ^ Howard-Johnston، James (2006). East Rome, Sasanian Persia And the End of Antiquity: Historiographical And Historical Studies. Ashgate Publishing. p. xv. ISBN 978-0-86078-992-5.
- ^ Liska، George (1998). «Projection contra prediction: Alternative futures and options». Expanding Realism: The Historical Dimension of World Politics. Rowman & Littlefield. p. 170. ISBN 978-0-8476-8680-3.
