بزووتنەوەی دەستووریی ئێران
بزووتنەوەی دەستووری، بزووتنەوەی دەستووریخواز (بە فارسی: جنبش مشطه ايران) بریتییە لە کۆمەڵێک ھەوڵ و ڕووداو لە ھزر و کرداردا کە دەستیان کردووە بە سنووردارکردنی دەسەڵاتەکانی پادشا لە سیستەمی شاھانەی ئێران و بەدامەزراوەییکردنی مافە بنەڕەتییەکانی وەک ئازادی تاکەکەسی و دادپەروەری دادوەری و سەروەریی یاسا، و بووە ھۆی گۆڕینی سیستەمی سیاسی ئێرانی قاجاڕی لە پاشایەتی ڕەھاوە بووە ھۆی پاشایەتیی دەستووری. ئەم بزووتنەوەیە لە ساڵی ١٢٨٤ بە ناڕەزایەتییەکانی شۆڕشی دەستووری ئێران دەستی پێکرد، و دەتوانرێت بە شکستی ستەمی بچووک و کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی محەممەد عەلی شا لە مانگی ئابی ١٢٨٨ (بەھۆی کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی دوایین پاشای ئێران) ھەژمار بکرێت لە سیستەمی پاشایەتی ڕەھادا) وەک کاتی کۆتایی ھاتنی.
لە سەردەمی ناسرەدین شا، بەشێک لە ئێرانییەکان لە ڕێگەی پەروەردە یان بازرگانی لە ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، ئاشنا بوون بە دەرکەوتەکانی پێشکەوتن لە ڕۆژاوا و ھەوڵیان دا گەلی ئێران و فەرمانڕەواکانی ئێران بگۆڕن و بەئاگا بھێننەوە. یەکەم پریشکی ئەم بزووتنەوەیە لە ئاستی سیاسیدا لە ٢١ی کانوونی دووەمی ١٩٨٤دا ھاتە ئاراوە، کاتێک عەلا-دۆلە حاکمی تاران چەند بازرگانێکی ناسراوی تاران بەھۆی بەرزبوونەوەی نرخی شەکرەوە لە کارەکانیان دوورخستەوە. دوابەدوای ئەم پریشکە، زنجیرەیەک ناڕەزایەتی و دانیشتن بە سەرکردایەتی دوو موجتەھیدی ناسراوی تاران بە ناوەکانی محەممەد تەباتەبایی و سەید عەبدوڵڵا بێھبەھانی بەڕێوەچوو. زنجیرە ناڕەزایەتییەکان و پاشھاتەکانی وەک کۆچی پیاوانی ئایینی بۆ قوم و داگیرکردنی سەندیکاکان لە باخچەی باڵیۆزخانەی بەریتانیا لە تاران، بە شۆڕشی دەستووری ناودەبرێت. دەستکەوتی ئەم شۆڕشە واژووکردنی فەرمانی دەستووری لەلایەن شای ئەوکاتی ئێران موزەفەرەدین شا و دامەزراندنی ئەنجومەنی نیشتمانی و داڕشتنی دەستوور بوو.
سەرکەوتنی شۆڕشی دەستووری کەشێکی ئازادیی خوڵقاند کە تێیدا ڕۆژنامەنووسان و بانگخوازانی دەستووریخواز و حیزب و کۆمەڵەکان ڕەخنەی تیژیان لە نەریتە کۆنەکان و ئەوانەی لە دەسەڵات بوون گرت و یەکێک لەوانە محەممەد عەلی شا ئەو پاشای نوێیە کە دوای مردنی باوکی بۆ پۆستی شاھانە بەرزبووەوە. لە لایەکی دیکەوە کۆمەڵێک لە پیاوانی ئایینی شیعە کە بە یاساناس ناسرابوون، دژایەتی چەند بنەمایەکی دەستووریان کرد، لەوانە ئازادی و سەروەری یاسای مرۆڤایەتی. ساڵی ١٩٨٦ ژمارەیەک لە پیاوانی ئایینی لە تاران بە سەرۆکایەتی شێخ فەزڵوڵڵا نوری لە نامەیەکدا بۆ محەممەد عەلی شا نووسیویانە ئەو مەجلیسە کە لە مۆدێلی پەیڕەوی ناوخۆی پەرلەمانەکانی ئەورووپا وەرگیراوە، پێچەوانەی یاساکانی ئیسلامییە و ناتوانرێت بانگھێشت بکرێت. دوای چەندین ھەوڵی سەرکەوتوو نەبوو بۆ ھەڵوەشاندنەوەی یەکەم پەرلەمانی، محەممەد عەلی شا کە لە ھەوڵێکی تیرۆرکردن لە ٩ی ئازاری ١٢٨٦ ڕزگاری بووبوو، فەرمانی ھێرشی سەربازیی بۆ سەر پەرلەمان و دەستگیرکردنی سەرکردە دەستوورییەکان لە تاران و شارەکانی دیکە لە ٢ی تەممووزی ١٩٨٧ دەرکرد. ھەروەھا ھەندێک سەرکردەی دژبەری محەممەد عەلی شا لەسێدارەدران. ھەرچەندە لە بەیاننامەیەکدا ڕای گەیاند کە بە نیازە لە داھاتوودا پەرلەمانێکی نوێ پێکبھێنێت، بەڵام ئەم بەڵێنە بە بۆچوونی زۆرێک لە دەستووریخوازان واقیعی نەبووە و لە تەورێز و پارێزگای گێڵان و ئەسفەھان بەرخۆدانی جددی دروست بوو، کە لەلایەن دەسەڵاتدارانی تەقلید لە نەجەف پاڵپشتییان لێکرا و ڕۆشنبیرانی دەربەدەر لە ئەورووپا؛ و عوسمانی ھاتە سەر. دوو فەیلەقی دەستووریخوازانی گیلان و ئیسفەھان دواجار توانیان بە داگیرکردنی تاران لە ٢٥ی خاکەلێوەی ١٢٨٨، محەممەد عەلی شا بڕووخێنن و سیستەمی دەستووری زیندوو بکەنەوە.
ھاوکات لەگەڵ ڕوودانی شۆڕشی دەستووری لە ئێران، شەپۆلێکی نوێی ئەدەبی بە زمانی فارسی دەستی پێکرد کە تیشکی خستە سەر پێشھاتە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکانی ئەو سەردەمە. شەپۆلی نوێی ئەدەبی ڕەنگێکی سیاسی ھەبوو و لە بەرھەمی شاعیران و نووسەرانی ئەم قۆناغەدا چەمکگەلێکی وەک نیشتمانپەروەری، بەرەنگاربوونەوەی ستەمکاری، دادپەروەری و حکوومەتی بنەمادار بە یاسا بەرزکرانەوە. ھەندێک وشە، کە بەکارھێنانیان لە ئەدەبیاتی فارسی کۆن بووە، ڕەنگێکی نوێی لە ئەدەبیاتی دەستووریدا بەدەستھێنا. لەم ماوەیەدا ڕۆژنامەگەری زۆر بەناوبانگ بوو. بەشێک لەو بڵاوکراوانە ھەڵوێستی بەھێزیان لەدژی ستەمی سیاسی و پێشوەختە ئایینییەکان ھەبوو و لایەنگر و نەیارێکی زۆریان دۆزیبووەوە. جگە لە ڕۆژنامە و چاپەمەنی، لەم ماوەیەدا زۆربەی ڕۆژنامە نھێنییەکانیش دەردەچوون، کە بە شەبنام ناسراو بوون. دامەزرێنەرانی بڵاوکردنەوەی ئەم ڕۆژنامە شەوانە بە شێوەیەکی سەرەکی کۆمەڵە سیاسییەکان بوون. ھەروەھا کۆمەڵەکان بە ڕێکخستنی کۆبوونەوە و مەراسیمی وتاردان ھەڵوێستە سیاسییەکانیان ڕوونکردەوە و بەرەوپێش دەبرد. ئەم بزووتنەوەیە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ڕووداوەکانی دواتر لە مێژووی ھاوچەرخی ئێراندا ھەبوو. جگە لە چاپە ماوەکانی گۆڤارەکانی دەورەیی، سەرچاوەی ئەو ڕووداوە مێژووییانە زۆرن، کە مێژووی ڕۆژانەی بەشێک لە ھاوچەرخەکانن. یەکێک لە بەناوبانگترینی ئەم کتێبانە مێژووی بەئاگاھاتنەوەی ئێرانە لەلایەن نازمولئیسلام کرمانی. ھەروەھا ھەندێک ھاوچەرخی دەستووریخوازی، وەکوو مێھدی مەلەکزادە و ئەحمەد کەسرەوی، ساڵانێک دواتر دەستیان بە نووسینی ڕووداوەکان کردووە؛ بەڵام شیکاری مێژوویی ڕووداوەکانی بزووتنەوەی دەستووری، لە ساڵانی ١٩٥١ بەدواوە، لە سەرھەڵدانی توێژەرانی مێژوو دەستی پێکرد؛ وەک چۆن فێرێدون ئادەمیت لە بەرھەمەکانیدا جۆرێک شیکاری مێژوویی لەم بوارەدا کردووە.
سیستەمی پاشایەتی دەستووری وردە وردە لە ئامانجە سەرەتایییەکانی دوورکەوتەوە. گوشارەکانی ڕووسیای تزاری و تا ڕادەیەک ئیمپراتۆریەتیی بەریتانی کاریگەر بوو لە لاوازکردنی پەرلەمان؛ وەک دوای داگیرکردنی ئێران لە جەنگی جیھانی یەکەمدا، پەرلەمان بۆ ماوەیەک لە دەربەدەریدا بوو و بۆ ماوەیەک داخرا. دوای ناڕەزایەتییە سەرتاسەرییەکان دژی ئەنجامدانی ڕێککەوتنی ساڵی ١٩١٩، لەوانەش بزووتنەوەی دارستانەکان لە گیلان و ڕاپەڕینی شەقام لە تەورێز، زەمینەی بەھێزکردنی ڕەزا شا بەھۆی کودەتاکەی ٣ی ئازاری ١٢٩٩ دابینکرا، کە دواجار بووە ھۆی لەناوچوونی لە شانشینی قاجار و دامەزراندنی حکوومەتی شانشینی پەھلەوی لە ساڵی ١٩٢٥.
چەمکناسی
دەستکاریپاشایەتیی دەستووری وەرگێڕانی وشەیەکی فەرەنسییە، بەڵام سەرچاوەکەی بە تەواوی نازانرێت. عەبدولھادی حیری بە وشەیەکی عەرەبی لە بێکۆتایی مەرجدارەوە دەزانێت و سەید حەسەن تەقیزادە و ڕەزازادە شەفەق بە وشەی فەرەنسی لاچارتە کە بە واتای «چارتەر» دێت، وەریان گرتووە. عەلی ئەکبەر دێھخودا پێی وایە دەستووریزم بە مانای سەروەری یاسا، نە لە زمانی عەرەبی باو بووە و نە لە فارسیدا، و لەلایەن تورکە عوسمانییەکانەوە ھاتووەتە ناو فارسی. ھەندێک لە ئاغاکانی سەردەمی قاجار وەک سەعد ئەلدولا و سادق ئاغا تەبریزی دەستووریان بە وەرگێڕانێکی ھەڵە دەزانی و پێیان باش بوو ھەمان وشەی دەستوور بەکاربھێنن.
پاشاکان لە ئێران لە مێژە شەرعییەتی خۆیان ڕاستەوخۆ لە خودا یان خوداوەندەوە وەرگرتووە؛ بەو مانایەی کە سەرچاوەی دەسەڵاتیان لە ھێزێکی سەروو سروشتییەوە سەرچاوە دەگرێت و پێیان دراوە. لە ئێرانی کۆن ئەم سەرچاوەیە ناوی فەرەح ئێزیدی بووە. دوای ئیسلام ئەم جۆرە شەرعییەتدانە بەردەوام بوو لە دەسەڵات، بەڵام دەربڕینەکانی وەک «سێبەری خودا» و «جەمسەری ئەگەر» لە فەرەح ئێزیدی باشتر بوون. ئەم سیستەمە حوکمڕانییە پێی دەوترێت پاشایەتی ڕەھا، کە تێیدا پاشا بۆ نیشتمانە وەک چۆن سەر بۆ جەستەیە، گەلیش خزمەتکاری پاشا و ئەرکیان گوێڕایەڵییە. بە وردبوونەوە لە ڕیسالە تەکانی ناسرەدین شا و ئەو قۆناغەی کە بەرەو شۆڕشی دەستووری دەڕوات، ئەوەمان بۆ دەردەخات کە لە نێو بیرمەندانی ئەو سەردەمەدا، دوو تیۆر سەبارەت بە گۆڕینی سیستەمی سیاسیی دەسەڵاتی پاشایەتی ڕەھا ھەبوون؛ یەکێکیان گواستنەوە بۆ پاشایەتی ڕەھای ڕێکوپێک و ئەوی تریان گواستنەوە بۆ پاشایەتی دەستووری. لە پاشایەتییەکی ڕەھای ڕێکوپێکدا، پاشا دەسەڵات بەکاردەھێنێت بۆ دەرکردنی یاساکان بە جیا و جیا لە دەسەڵات بۆ جێبەجێکردنیان؛ بۆیە ئەو جیاوازییەی کە لە نێوان ئەو دوو ئەڵتەرناتیڤەدا باس کرا، سروشتی «یاسا»ە، کە لە پاشایەتی ڕەھای ڕێکوپێک و خەڵک لە پاشایەتی دەستووریدا سەرچاوەی گرتووە. بە بڕوای ڕەساخ و بەخشیزادە تەنانەت لە سیستەمێکی خۆسەپێنیشدا، داب و نەریتی وەک سنووردارکردن بۆ بەڕێوەبردنی کاروبارەکان لەلایەن پاشایەکی ڕەھاوە باس کراوە، بەڵام چەمکی سەرەکی یاسا لە سەردەمی دەستووریدا ئاماژەکردن بوو بۆ نکۆڵیکردنی خۆسەپێن و دروستکردنی ڕێسا لە حکومەتدا؛ بە گوتەی مەلکەم خان، ھیچ یاسای شەریعەت و ھیچ ڕێکخستنێکی نەریتی لە ئێراندا نەبووە کە ستەمکاری لە پێی نەدابێت. ھۆمایون کاتوزیان دەسەڵاتی پاشایەتی دەستووری وەک حکوومەتێک زانیوە کە تێیدا «پراکتیزەکردنی بەربڵاوی حوکمڕانی ڕەھا و خۆسەپێنانە مەحاڵە و نوێنەرانی ھەڵبژێردراوی گەل بەرپرسی جێبەجێکار دیاری دەکەن و چالاکییەکانیان کۆنتڕۆڵ دەکەن و پەسەندی دەکەن، دەسەڵاتی دادوەریش دامەزراوەیەکی سەربەخۆیە».
مێژوونووسین و سەرچاوەکان
دەستکاریسەرچاوە سەرەتایییەکان
دەستکاریسەرچاوە مێژوویییەکان سەبارەت بە دەستوور دەتوانرێت بەسەر سێ بەشدا دابەش بکرێت؛ ئەو کتێبانەی کە لە سەردەمی دەستووردا نووسراون، ئەو کتێبانەی کە ساڵانێک دوای سەردەمی دەستووری لەلایەن ھاوچەرخەکانی دەستوورەوە نووسراون و ئەو کتێبانەی کە مێژوونووسانی دوای دەستوور نووسیویانە.
مێژووی ڕابوونی ئێرانییەکان، کتێبێکە کە نازمولئیسلام کرمانی لە سەردەمی شۆڕشی دەستووریدا نووسیویەتی. لە شوباتی ١٩٨٣ەوە دەستی بە نووسینی ڕۆژنامەنووسی کردووە؛ واتە ساڵێک پێش شۆڕشی دەستووری ئێران دەستی پێکردووە و تا مانگی ئابی ١٢٨٨ درێژەی بەو کارە داوە. ئەم تێبینیانە سەرەتا وەک تێبینی ژێرەوە لە گۆڤاری کۆکێب و دوای چەند ساڵێک وەک کتێب بڵاوکرانەوە. نووسەر پەیوەندییەکی نزیکی لەگەڵ سەید محەممەد سادق تەباتەبایی ھەبووە و ھەر لەبەر ئەم ھۆکارەش بە سەرچاوەیەکی گرنگی زانیاری دەستی یەکەم سەبارەت بە کۆبوونەوە و وتار و بۆچوونەکانی تەباتەبایی دادەنرێت. ھەروەھا ئەم کتێبە گوزارشت لە ناکۆکی و کوتلە ناوخۆیییەکانی نێو پیاوانی ئایینی سەردەمی دەستووری دەکات. لەم کتێبەوە دوو چاکسازی ھەیە کە یەکێکیان لەلایەن عەلی ئەکبەر سەیدی سیرجانییەوە کراوە.
لە کتێبی "مێژووی شۆڕشی ئازەربایجان و یاخیبوونی تەورێز" لە نووسینی محەممەد باقر ڤیجۆیی کە یەکێک بووە لە دەستووریخوازانی تەورێز، وەسفی ڕووداوەکانی گەمارۆدانی تەبرێز کراوە. ھەروەھا ئەو تراکتانەی کە شێخ فەزڵوڵڵا نوری لە ڕەتکردنەوەی دەستووردا بەسەر خەڵکی تاراندا دابەشی کرد، دواتر لە شێوەی کتێبی پڕۆژە یاساکانی ئاغا شێخ فەزڵوڵڵادا بڵاوکرانەوە.
هەروەها ئەو کتێبەش هەیە کە لە سەردەمی دەستوورییەکاندا لەلایەن کەسانی نا ئێرانی و نووسراون، ناوبانگترینیان کتێبی پرتەقاڵ (وەزارەتی دەرەوەی ڕووسیا)، کتێبی شین (وەرزارەتی بەریتانیا)، مێژووی دەستووریخوازی ئێران (ئێدوارد براون) و خنکاندنی ئێران (مۆرگان شوستەر).
دوای ٣٠ ساڵ لە شۆڕشی دەستووری، ئەحمەد کەسرەوی، کە لە کاتی ڕووداوەکانی دەستوورگەریدا ھەرزەکار بوو، بیری لەوە کردەوە کتێبێک لەسەر مێژووی دەستوور بنووسێت. مێژووی دەستووری ئێران، لە نووسینی کەسرەوی یەکێک لەو کتێبانەیە کە بەھۆی کەڵک وەرگرتن لە گێڕانەوەی زارەکی و تێبینییەکانی نووسەر ناوبانگی دەرکردووە. ئەم کتێبە شیکارییەکانی نووسەریشی تێدایە. لەم کتێبەدا نووسەر تێڕوانینێکی تایبەتی ھەیە بۆ ڕووداوەکانی تەورێز لە سەردەمی دەستووریدا. وردبینی و تێگەیشتنی کەسرەوی لەم کتێبەدا زیاتر لە ڕووداوەکانی ئازەربایجاندا دەبینرێت؛ چونکە لە کاتی ڕووداوە دەستوورییەکان لە ئازەربایجان بووە و ئاشنای سەرکردە دەستوورییەکانی ئەوێ بووە؛ بەڵام لە ڕوانگەی مێھدی مەلەک زادە، ڕوانگەی ڕەخنەیی ئەو کەمتر لە ڕووداوەکانی شوێنەکانی دیکە، وەک تاراندا دیارە. یەکێک لە سەرچاوەکانی کەسرەوی لەم کتێبەدا مێژووی بەئاگاھاتنەوەی ئێرانە.
مێژووی حەوت بەرگی شۆڕشی دەستووری ئێران، کە لەلایەن مێھدی مەلەکزادە کوڕی مەلەک موتکەمین نووسراوە، یەکێکە لە سەرچاوەکانی لێکۆڵینەوە لەم کەیسەدا، کە ھێندەی مێژووی دەستووری ئێران و مێژوو گرنگی پێنەدراوە لە بەئاگاھاتنەوەی ئێرانییەکان. نووسەر لایەنگری حیزبی دێموکرات بووە. دوو کتێبی دیکە کە زیاتر باس لە ڕووداوەکانی ئازەربایجان دەکەن بریتین لە ڕاپەڕینی ئازەربایجان و سەتارخان لە نووسینی ئیسماعیل ئەمیرخیزی و ڕاپەڕینی ئازەربایجان لە شۆڕشی دەستووری ئێراندا کە لەلایەن کەریم تاھرزادە بێھزادەوە نووسراوە. ئەمیرخەیزی یەکێک بوو لە خزمەکانی سەتارخان و لە شەڕەکانی پەیوەست بە گەمارۆدانی تەورێز لە تەنیشتی ئامادەبووە. تاھرزادە ئەندامی ڕێکخراوی دەستووری موجاھیدانیش بووە کە باسی گەمارۆدانی دە مانگەی تەورێزی لەگەڵ وردەکارییەکانی لەگەڵدایە.
ھەموو نەوەیەکی مێژوونووسانی دەستووری گرنگییان بە لایەنێکی دیاریکراوی ئەم ڕووداوە داوە. سەرنجی ئێدوارد براون کە توێژەرێکی لیبراڵ بوو، بە بەراورد لەگەڵ ڕۆژاوا، لەسەر دەستکەوتە دیموکراسییەکانی نەتەوەی ئێران بوو، بەڵام ئەو گرنگی بە جیاوازییە ئایینی و ئایدۆلۆژییەکانی دەستوورخوازان نەدەدا، ھەرچەندە ئاگاداری ئەوە بوو. ئەحمەد کەسرەوی گێڕانەوەیەکی ھاوسۆزی بۆ ڕێکخراوە شۆڕشگێڕەکان و بەتایبەتی دەستوورخوازانی تەورێز پێشکەش کرد کە خۆیان لەژێر کاریگەری بیرۆکەی سۆسیال دیموکراسیدا بوون. بە پێچەوانەی براون، کاسێراڤی باسی لە ڕووبەڕووبوونەوەی زانایانی دژە دەستووری لەگەڵ دەستوورگەرە ڕۆشنگەرەکان کرد، بەڵام باسی لە سروشتی ناڕازیی دەستووریخوازە ڕادیکاڵەکان نەکرد. مەلەکزادە و دۆڵە ئابادی لە ترسی پێشوەختەی ئایینی، پەیوەندییە نھێنییە ئایینی و ئایدۆلۆژییەکانی سەرکردە دەستوورییەکانیان ئاشکرا نەکرد.
جگە لە کتێب، چەندین گۆڤاری دەورەیی لە سەردەمی دەستووردا چاپ و بڵاوکرانەوە، نوسخەی ماوەتەوە وەک یەکێک لە سەرچاوە سەرەتایییەکان بۆ شرۆڤەکاران و مێژوونووسان بەکارھێنراون.
سەرچاوە دووەمییەکان
دەستکاریلە ساڵانی ١٩٥١ بەدواوە لەگەڵ سەرھەڵدانی توێژەرانی مێژوو، بەرھەمگەلێک لە بواری مێژووی دەستووریدا دروستبوون کە لایەنێکی شیکارییان ھەبوو و «تەنھا» باسی ڕووداوەکانی نەدەکرد. یەکێک لەو توێژەرانە فێریدۆن ئادەمیتە کە چەندین بەرھەمی لەم بوارەدا ھەیە و بۆ یەکەمجار لە بەرھەمەکانیدا چەندین سەرچاوەی چاپکراو یان نووسراوی دەستی یەکەمی پشکنیوە. ڕەحیم ڕەیسنیا و باغر مۆمەنی لە بەرھەمەکانیاندا بە ڕوانگەیەکی چینایەتی چەپەوە لایەنە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی بزووتنەوەی دەستووریان تاوتوێ کردووە. ئەبراھامیان لە بواری سیاسیشدا خۆی بە سۆسیال دیموکرات دەزانێت و لە بەرھەمەکانیدا بەدوای لێکدانەوەیەکی نیۆمارکسیزم و چینایەتیشدا دەگەڕێت بۆ ئێران. جگە لەمانە، محەممەد عەلی ھۆمایون کاتوزیان و سادق زیباکەلام و ماشاءاللە ئەجودانی و غوڵامحوسێن میرزاساڵح و حەسەن غازیمورادی بەرھەمی شیکاری و کۆمەڵناسییان لەم بوارەدا بڵاوکردووەتەوە. داود فیرحی ھەروەھا لە کتێبی فیقە و سیاسەت لە ئێرانی ھاوچەرخدا پێشھاتەکانی فیقھی سیاسی لە ئێران لە سەردەمی دەستوورەوە شی کردووەتەوە. ھەروەھا جەواد تەباتەبایی تیشکی خستە سەر بزووتنەوەی دەستووری، گرنگی بە بزووتنەوەی دەستووریخوازی دا، و سەرنجی خستە سەر بۆچوونە فیقھییەکانی ئاخوند خۆراسانی لە بەرژەوەندی سیستەمی دەستووری.
ئەحمەد ئەشرەف ڕێبازی مێژوونووسانی دەستووری بۆ دوو بەشی گشتی دابەش کردووە: «لایەنگرانی دەستوور» و «نەیارانی دەستوور» و ھەریەک لەم دوو توێژە خۆی بۆ دوو پۆلی لاوەکی دابەش بووە. بە بۆچوونی ئەو، زۆربەی مێژوونووسە بەناوبانگەکانی دەستوور، وەک نازمولئیسلام کرمانی، یەحیا دولە ئابادی، مێھدی مەلەکزادە، ئەحمەد کەسرەوی و فێریدوون ئادەمیت، گێڕەرەوەی ئازادی خواز و لایەنگری دەستووری لیبرالیزم. بەڵام دەستوور لایەنگرانی سۆسیالیزم ھەیە کە بە شۆڕشێکی بۆرژوازی لە دژی دەرەبەگایەتی دەزانن. ئەم کەسانە پێیان وایە ئەم شۆڕشە بەتەواوەتی بە ئەنجامە خوازراوەکەی خۆی لە ڕووخاندنی پەیوەندییە فیۆداڵییەکان نەگەیشتووە، بەڵکو ڕێگەی بۆ گەشەی پەیوەندییە سەرمایەدارییەکان لە قۆناغەکانی دواتردا خۆشکرد. باقر مۆمەنی لە نێو ئەو مێژوونووسانەدایە. مێژوونووسانی دژ بە دەستوور بە شێوەیەکی سەرەکی بەسەر دوو بەشدا دابەش دەبن: کۆنەپەرستانی سیاسی و کۆنەپەرستانی ئایینی. کۆنەپەرستانی سیاسی، وەک مەحموود مەحموود و ئیبراھیم سەفایی، دەستوور بە بەرھەمی پیلانێکی ئینگلیز دەزانن، کە لە ڕێگەی کاریگەریی وڵات لەسەر ڕۆشنبیران و پیاوانی ئایینی وڵاتەوە بەرەوپێشچوو و ئامانجی دەسەڵاتی نەتەوەیی ئێران بوو. کۆنەپەرستانی ئایینی زۆرجار لەگەڵ شێخ فەزڵوڵڵا نوری ھاوڕان، کە دەستوورگەرایی بە پێچەوانەی شەریعەتی ئیسلامی و «شەرعی» دەزانی؛ واتە حکوومەتی ئیسلامی بە شایستە دەبینی. ھەردوو گرووپی ئۆپۆزسیۆن دەستوور بە کاری دەستی ئینگلیزەکان دەزانن، بەڵام کۆنەپەرستانی سیاسی پیاوانی ئایینی دەزانن، کۆنەپەرستانی ئایینیش ڕۆشنبیران بە بریکاری ئینگلیزەکان دەزانن.
لە ساڵانی دوای شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران کۆمەڵێک مێژوونووسی ڕۆحانیی لە ھەڵوێستێکی ھاوسۆزییەوە لەگەڵ بزووتنەوەی شەرعییەتدا بە نووسینی کتێب مامەڵەیان دەکرد. لە نێو ئەمانەدا دەتوانین باسی عەلی ئەبولحەسانی بکەین کە کۆمەڵەیەکی پێنج بەرگیی لەسەر شێخ فەزڵوڵڵا بڵاوکردووەتەوە و بە گوتەی زەبیحەڵا نەعیم ھەوڵیداوە «تۆزی کینە کۆنەکان لاببات» سەبارەت بە شێخ فەزڵوڵڵا. ھەروەھا موسا نەجەفی بە پێشنیارکردنی تیۆری «مۆدێرنیتە نەتەوەیی و مۆدێرنیتە سێبەرەکان» ساڵانی دەستووری بە یەکێک لە ساڵەکانی «داکشانی مۆدێرنیتە ناوخۆیی و نەتەوەیی» دەزانێت. ھەروەھا ڕەسوڵ جەعفەریان کتێبێکی سەبارەت بە نیشتەجێبوون لە باڵیۆزخانەی بەریتانیا بڵاوکردووەتەوە.
سەرچاوەکان
دەستکاریناسینی پێشھاتەکانی شارستانییەتی نوێ
دەستکاریپەروەردەی ئێرانییەکان لە ئەورووپا لە سەردەمی عەباس میرزا و ئەبوولقاسم قائم مەقام دەستی پێکردووە. ئەو ئێرانیانەی چوونە ئەورووپا یەکەم ئێرانی بوون کە ئاشنای بیرۆکەکانی لیبرالیزم و بنەماکانی ناسیۆنالیزم بوون. یەکێک لەو کەسانە میرزا ساڵح شیرازی دامەزرێنەری یەکەم ڕۆژنامە و یەکەم چاپخانەی کتێبی فارسی لە ئێرانە. لە گەشتنامەکەیدا تێبینییەکانی خۆی سەبارەت بە حکوومەتی پەرلەمان و یاسا و دادوەری و زانکۆ و نەخۆشخانە و ژێرخانی سیاسی و ئابووری و پیشەسازی و کۆمەڵایەتی دیکەی بەریتانیا باسکردووە. لە سەفەرنامەکەیدا ئاماژە بەو پیشەگەرە ھەژارە دەکات کە حکوومەتی ئینگلیز بۆ ماوەی شەش مانگ ھەوڵیدا لە دوکانەکەی فڕێی بداتە دەرەوە، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو، ئینگلتەرای بە «پارێزگای ئازادی» ناوبرد کە لە پاشا تا سواڵکەر گوێڕایەڵی سیستەمێکی یاسایی بوون و هەر کەسێک ئەگەر سەرپێچی بکات سزا دەدرێت. ھەروەھا میرزا ساڵح لە سەفەرنامەکەیدا وەسفی شۆڕشی فەڕەنسای کردووە، کە لێکۆڵینەوەکانی فێریدون ئادەمیت دەریدەخات، یەکەم ئاماژەی ئێرانییەک بۆ ئەم ڕووداوە مێژوویییە.
لەگەڵ پەرەسەندنی پەیوەندییەکانی دەرەوەی ئێران لەگەڵ وڵاتانی ئەورووپی، کەسانی جۆراوجۆر گەشتیان بۆ وڵاتانی دەرەوە کرد و لە نزیکەوە چاودێری پێشکەوتنی ئەو وڵاتانەیان دەکرد. وەسفی تێبینییەکانیان لە سەفەر و تێبینییەکانیاندا نووسیوە. لە ساڵی ١٢٠٧دا شاندێک لە ئێرانەوە چوونە مۆسکۆ پایتەختی ڕووسیای تزاری و سەردانی دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکانی ڕووسیایان کرد، لەوانە نەخۆشخانە، قوتابخانە سەربازییەکان، پەیمانگا زانستییەکان، زانکۆکان و کارگەکان. ئەم شاندە بە سەرۆکایەتی خوسرەو میرزا و ئەمیرکەبیر (کە ھێشتا گەنج بوو و نەگەیشتبووە ڕاوێژکاری) لەم شاندەدا ئامادە بوو. میرزا مستەفا خان، کە سکرتێری شاندەکە بووە، وەسفی گەشتەکەی نووسیوە.
دەرئەنجامی ئەم بەریەککەوتنانە لەگەڵ جیھانی ڕۆژاوا پێکھاتنی کۆمەڵێک نوخبە بوو کە بە بڕوای ئادەمیت سێ کەسیان؛ واتە میرزا تەقیخان فەرھانی (ئەمیر کەبیر)، میرزا حسێن خان سپاحسالار و میرزا مالکم خان و بازنەی خزم و شوێنکەوتوانیان کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر دەستپێکردنی چاکسازییەکان لە ئێران و بەئاگاھاتنەوەی ئێرانییەکان ھەبووە. ئەمیر کەبیر ماوەی چوار ساڵ لە باڵیۆزخانەی ئێران لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی کاری کردبوو و لە نزیکەوە بەدواداچوون بۆ چاکسازییە سیاسی و ئیدارییەکانی سەردەمی سوڵتان سەلیمی سێیەم لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا کردبوو، ھەروەھا مامەڵەی لەگەڵ مستەفا ڕەشید پاشا، ڕاوێژکاری عوسمانی کردووە. فێریدۆن ئادەمیت پێی وایە بیرۆکەی پێشکەوتنی ئەمیر کەبیر لە ئاشنابوونی بە ئەورووپاوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام بە چاودێریکردنی چاکسازییەکانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی، ئازایەتی و پاڵنەرێکی بۆ بەدواداچوونی چاکسازی لە ئێراندا بەدەستھێناوە. سێفەسالار کە لە سەردەمی ڕێکخستنەکاندا باڵیۆزی ئێران بووە لە ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی و بە گوتەی حەمەد ئەلگار، بە قووڵی کاریگەری ڕووداوەکانی ئەم وڵاتە بووە. لە ڕاپۆرتەکانیدا کە بۆ تاران نێردراوە، ستایشی دروستکردنی ھێڵی ئاسن و دانانی نا موسڵمانان بۆ پۆستە حکومییەکان و دامەزراندنی ئەنجومەنی دەوڵەتی کردووە.
سەرچاوەکان
دەستکاری- بەشداربووانی ویکیپیدیا، «جنبش مشروطه ایران»، ویکیپیدیای فارسی. سەردان لە ١٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بزووتنەوەی دەستووریی ئێران تێدایە. |